A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev


KORPORASĐYA   (latınca  corporatio)  –  (I)  –



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə97/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   182

KORPORASĐYA

  (latınca  corporatio)  –  (I)  – 

birlik,  cəmiyyətdir.  Đdarəetmə  funksiyasının 

muzdla 

işləyən, 



yuxarı 

eşelonun 

peşəkar 

idarəedənlərin  (menecerlərin)  əlində toplanmasını 



 

372 


nəzərdə  tutan  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  təşkili 

formasıdır.  Korporasiya  dövlət,  şəxsi,  milli  və 

xarici  nəzarətdə  ola  bilər.  Fəaliyyət  xarakterinə 

görə  iqtisadiyyatın  müvafiq  sektorlarına  daxil 

olmaqla, 

maliyyə 


və 

qeyri-maliyyə 

korporasiyaları 

fərqləndirilir. 

Korporasiyalar  

məhdud cavabdehlikli cəmiyyət hesab edilir. Bu o 

deməkdir  ki,  müflisləşmə  və  ya  qeyri-ödəmə 

qabiliyyəti  hallarında  öhdəliyinə  korporasiya  öz 

mülkiyyətçilərinin  və  səhmdarlarının  əmlakı  ilə 

deyil,  yalnız  öz  əmlakı  ilə  cavab  verir.  Müasir 

korporasiyalarda  əksər  hallarda  –  səhmdar 

kapitallı  cəmiyyətlər  zəruri  hallarda  onlara 

səhmlərin satılması yolu ilə maliyyə ehtiyatlarının 

sürətlə toplanmasına imkan verir. 

(II)  -  bazarda  satılmaq  məqsədi  ilə  mal  və  ya 

xidmətlərin istehsalı üçün yaradılmış hüquqi şəxs 

kimi 

müəyyən 


edilir. 

Öz 


mülkiyyətçisi 

(mülkiyyətçiləri)  üçün  gəlir  və  ya  digər  maliyyə 

qazancı  mənbəyi  ola  bilər.  O,  onun  ümumi  idarə 

edilməsində 

cavabdeh 

direktorların 

təyin 

olunmasına  hüququ  olan  səhmdarların  kollektiv 



mülkiyyətində olur. 

Korporasiya ya bir müəssisəyə, ya da müəssisələr 

qrupuna uyğun ola bilər. 

(III)  -  bazar  üçün  mal  və  xidmətlərin  istehsalı 

məqsədi  ilə  yaradılmış  hüquqi  şəxsdir.  Öz  sahibi 

üçün  gəlir  və  ya  digər  maliyyə  qazancı  mənbəyi 

ola bilər. O, korporasiyanın ümumi idarə edilməsi 

üçün  məsuliyyət  daşıyan  direktoru  təyin  etmək 

hüququna 

malik 

səhmdarların 



kollektiv 

mülkiyyətidir.  

 

KORPORATĐV  QĐYMƏTLĐ  KAĞIZLAR

 

–  müəssisə,  təşkilat  və  ya  şirkət  tərəfindən 

buraxılmış qiymətli kağızlardır

 

KORPORATĐV 

MÜƏSSĐSƏLƏR

 

 

mülkiyyəti  paylara  bölünmüş,  müstəqil  hüquqi 

subyekt  kimi 

mövcud  olan  müəssisələrdir 

(firmalardır).  Sahibkarlıq  fəaliyyətinin  korporativ 

forması  üstünlük  təşkil  edən  hesab  edilir  və 

nəhəng  birliklərin  yaradılmasının,  beynəlxalq 

ticarətin  inkişafının  müasir  tendensiyasına  uyğun 

gəlir. 


Əsas 

çatışmazlıqları 

yaradılmasının 

mürəkkəbliyi 

və 

korporasiyanın 

gəlir 

və 

dividentlərinə  ikiqat  vergi  qoyulmasıdır.  Əsas 

üstünlüyü – məhdud cavabdehlik və yüksək əlavə 

kapital cəlb edilməsi qabiliyyətidir.  

 

KORRELYASĐYA 



MATRĐSĐ

 

– 

sıfır 


dispersiyalı 

ölçülü 



təsadüfi 

vektorun


 

elementlərinin 

korrelyasiya 

əmsallarından

 

simmetrik  müsbət  yarım  müəyyənləşdirilmiş  R 



matrisası.

 

Korrelyasiya 



matrisinin 

əsas 


diaqonallarında 

vahidlər 

yerləşir. 

Seçmə 


korrelyasiya 

matrisi 


korrelyasiyanın 

qiymətlərindən ibarət olur.  

Əgər təsadüfi vektorlar çoxölçülü normal bölgüyə 

malik  olursa,  onda  seçmə  korrelyasiya  matrisi  R 

matrisinin  maksimum  həqiqətə  uyğun  qiyməti 

hesab  edilir.  Korrelyasiya  matrisindən  çoxölçülü 

statistik təhlillərdə istifadə edilir. 

 

KORRELYASĐYA 



TƏHLĐLĐ 

(KOR-

RELYASĐYA  METODU,  KORRELYA-

SĐYA  MODELĐ)

  –  normal  çoxölçülü  bölgüyə 

malik  olan,  təsadüfi  kəmiyyət  hesab  edilən,  baş 



məcmuda əlamətlərin qarşılıqlı asılılığının tədqiqi 

metodudur.   

Korrelyasiya  təhlilinin  əsas  vəzifəsi  çoxölçülü 

normal  bölüşdürülmüş  baş  məcmunun  (əsas  orta, 

dispersiya 

və 


cüt 

korrelyasiya 

əmsalının) 

parametrlərinin,  korrelyasiyanın  çoxluq  və  xüsusi 

əmsallarının  qiymətləndirilməsi;  qarşılıqlı  əlaqə 

göstəricilərinin 

qiymətləndirilməsinin 

əhəmiyyətinin  yoxlanması,  onlardan  əhəmiyyətli 

olanlar  üçün  interval  qiymətinin  alınması, 

əlamətlərin  qarşılıqlı  asılılıq  strukturlarının  aşkar 

edilməsi hesab edilir. 

 

KORRESPONDENSĐYA



  -  məktub,  poçt 

açıqcası, çap  edilmiş  sənədlər,  ünvansız  əşyaların 

göndərişi  və  kiçik  paketlərə  münasibətdə  ümumi 

termindir. 

 

KOSTĐNQ–STANDART

  –  standartlar  və 

standartlardan 

kənarlaşmalar 

üzrə 


istehsal 

xərclərinin uçot sistemidir. Bunun üçün aşağıdakı 

prinsiplərə  riayət  etmək  lazımdır:  müəssisədə 

fəaliyyətdə  olan  norma  və  smeta  əsasında  hər  bir 

məmulat 

üzrə 


normativ 

maya 


dəyəri 

kalkulyasiyasının 

əvvəlcədən 

(ilkin) 


tərtib 

olunmasına;  ay  ərzində  normativ  maya  dəyərinin 

təshih  edilməsi  üçün  fəaliyyətdə  olan  normada 

dəyişmənin uçotunun aparılması, bu dəyişmələrin 

məhsulun  maya  dəyərinə  və  normanın  dəyişmə 

səbəbinə  xidmət  edən  tədbirlərin  səmərəliliyinə 

təsirinin təyin edilməsi;  normalar  və  normalardan 

kənarlaşmalar  baş  verdiyi  yerlər  üzrə  onların 

səbəblərinin 

müəyyənləşdirilməsi 

və  təhlili; 

buraxılan  məhsulların  faktiki  maya  dəyərinin 

normativ  maya  dəyəri,  normadan  kənarlaşma  və 

normanın  dəyişməsinin  cəmi  kimi  müəyyən 

edilməsi.  Bu  prinsiplərə  tam  həcmdə  riayət 

edilməsi 

uçot 

obyektlərinin 



xərclərinin 

iriləşdirilməsinə,  analitik  uçotun  məmulatlar  üzrə 

deyil,  eyni  cinsli  məmulatlar  qrupu  üzrə 

aparılmasına 

imkan 

yaradır. 



Məmulatların 

məcmusu  müəssisədə  təyin  edilir.  Məmulatları 

qruplara  daxil  edərkən,  onların  konstruksiya  və 

hazırlanma  texnologiyası  üzrə  həmcins  olması 

şərtinə riayət edilməlidir. 


 

373


Faktiki  maya  dəyərinin  kalkulyasiyasının  tərtib 

edilməsinin hazırkı ardıcıllığı, qiymət yaranmanın 

və  xərclərə  nəzarət  üçün  vacib  olan  xərclər 

haqqında  etibarlı  nəticələrin  əldə  edilməsinə 

imkan  verir.  Amma  bu  variant  daha  çox  zəhmət 

tələb  edir.  Daha  az  zəhmət  tələb  edən  variant 

aşağıdakı normativlər dəstinin olmasını tələb edir: 

istehsal (dəyişən) xərcləri; başa çatmamış istehsal, 

bu  zaman  normalar  dəyişəndə  başa  çatmamış 

istehsalın qalıqları yenidən hesablanmır, norma və 

kənarlaşmalardan  bütün  dəyişikliklər  isə  mal 

buraxılışına aid edilir; əgər hesabat dövrü ərzində 

əhəmiyyətli  norma  dəyişikliyi  olmayıbsa,  onda 

onların  ayrıca  uçotu  aparılmır,  onların  təsirinə 

normalardan kənarlaşmalarla birlikdə baxılır. 

Beləliklə,  kostinq-standart  ilkin  maya  dəyərinin 

variantlarından  birini  əks  etdirir  və  məmulata 

xərclərin 

kəmiyyətini 

maddələr 

üzrə 

və 


fəaliyyətdə  olan,  cari,  normalar,  normativlər  və 

smetalar üzrə müəyyən edir.  

 

KOTĐROVKA

  -  1)  qiymətli  kağızların  və 

malların  birja  qiymətinin  təyin  olunmasıdır;  2) 

qiymətli 

kağızların 

və 

malların 



birjadakı 

dövriyyəsidir;  3)  qiymətli  kağızların,  xarici 

valyutaların  və  malların  birja  kursu  (dəyəri) 

barədə rəsmi dərcdir. 

  

KOVARĐASĐYA  ƏMSALI

  –  iki  təsadüfi 

kəmiyyətin  birgə  bölüşdürülməsinin  miqdarla 

xarakteristikasıdır.  Đki  mərkəzləşmiş  X

1

  və  X


2

 

təsadüfi 



kəmiyyətləri 

arasındakı 

stoxastik 

qarşılıqlı əlaqəni xarakterizə edir: 

[

]

)



)(

(

)



,

cov(


2

2

1



1

2

1



MX

X

MX

X

M

X

X



=

  

burada:  MX



1

  və  MX


2

  –  uyğun  X

1

  və  X


2

  təsadüfi 

kəmiyyətlərinin riyazi gözləməsidir. 

Aydındır ki, 

 

,

1



1

1

)



,

cov(


DX

X

X

=

,



2

2

2



)

,

cov(



DX

X

X

=

 



 

burada:  DX

1

  və  DX


2

  –  uyğun  X

1

  və  X


2

  təsadüfi 

kəmiyyətlərinin dispersiyasıdır. 

 

KOVARĐASĐYALI  TƏHLĐL

  –  bir  sıra  Y 



təsadüfi  kəmiyyətinin  orta  qiymətinin  eyni 

zamanda  F  qeyri-kəmiyyət  dəstindən  və  X 

kəmiyyət  amilindən  asılılıq  modelinin  riyazi-

statistik  təhlilinə  aid  olan  üsul  və  nəticələrin 

məcmusudur.

 

X  dəyişənləri  Y-ə  münasibətdə 

müşayiət  edən  adlanırlar;  F  amilləri  keyfiyyətli 

xassələrin uyğunlaşdırılmış şəraitini verir. Burada 

alınan Y  və  X  müşahidələri  dəyişən  indikatorlarla 

təsvir  edilir;  əlaqədar  və  dəyişən  indikatorlar 

arasında həm təsadüfilər, həm də qeyri-təsadüfilər 

(eksperimentdə  nəzarət  olunan)  ola  bilər;  əgər  Y 

təsadüfi  kəmiyyəti  vektordursa,  onda  çoxölçülü 

Kovariasiya təhlilindən danışılır. 

Kovariasiya  təhlilinin  əsas  nəzəri  və  tətbiqi 

problemləri  xətti  modellərdən  istifadə  edilməklə 

həll  olunur.  Xüsusi  hallar  dispersiya  təhlili  və 

reqressiya təhlili modellərinə çevrilir.  

Kovariasiya 

təhlili 

öz 


adına 

görə 


onun 

hesablamalarında 



Y 

və 


X 

kəmiyyətlərinin 

kovariasiya bölünməsində istifadə olunduğu kimi, 

dispersiya 

təhlili 

də 


Y 

kənarlaşmalarının 

kvadratları  cəminin  bölünməsində  i  istifadə 

olunmasına borcludur. 

 

KÖÇÜRMƏ

  (lat.  evacuo  –  boşaldıram)  – 

əhalinin 

hərbi, 

silahlı 


və 

s. 


münaqişələr 

rayonlarından,  sənaye  və  digər  fəlakətlər,  atom 

radiasiyası  olan,  təbii  fəlakət,  yaxud  belə 

təhlükələr  altında  olan  rayonlardan,  həmçinin 

həmin  ərazidə  iri  tikinti  işlərinin  aparıldığı  (su 

anbarlarının 

və 

s. 


yaradılması) 

zamanı 


köçürülməsidir. 

 

KÖHNƏLMƏ DƏRƏCƏSĐ

 – müəyyən tarixə 

əsas  fondların  yığılmış  köhnəlməsinin  (onların 

tam uçot və qalıq balans dəyərləri arasındakı fərq) 

bu tarixə onların tam uçot dəyərinə olan nisbəti ilə 

(faizlə)  müəyyənləşdirilir  və  əsas  fondların 

köhnəlmə dərəcəsini əks etdirir. 



 

KÖMƏKÇĐ

  –  müəssisənin  köməkçi  hüquqi 

əsası hesab edilən, hüquqi vahidin xarakteristikası 

üçün istifadə edilən anlayışdır. 

“Köməkçi” anlayışından: 

1) müəssisənin bir və ya bir neçə iqtisadi fəaliyyət 

vahidinin  (ĐFV)  xeyrinə  və  ya  marağına  uyğun  

həyata 

keçirdiyi 



fəaliyyət 

növünün 


xarakteristikası üçün istifadə olunur; 

2) bir sıra əsasnamələrdə hələlik “köməkçi hüquqi 

vahid”  anlayışına  rast  gəlinsə  də,  hazırda  Avropa 

Statistika  Bürosunda  yeni  “Əlavə  hüquqi  vahid” 

terminindən  istifadə edilir. 

 

KÖMƏKÇĐ 



FƏALĐYYƏT 

NÖVÜ

 

– 

fəaliyyət növünə o zaman köməkçi kimi baxılır ki, 

o aşağıdakı şərtlərə cavab versin: 

a) yalnız özünün aid olduğu vahidlərə xidmət edir, 

başqa  sözlə,  onun  fəaliyyəti  nəticəsində  istehsal 

olunan  məhsullar  və  göstərilən  xidmətlər  bazar 

sövdələşməsinin  obyekti  olmamalıdır,  bazara 

buraxılmamalıdır  (və  ya  köməkçi  fəaliyyət 

nəticəsində  əldə  olunan  məhsul  və  xidmətlərin 

yalnız cüzi bir hissəsi satışa aid ola bilər); 

b) öz tipinə və əhəmiyyətlilik  səviyyəsinə görə, o 

bu  cür  istehsal  vahidlərinin  fəaliyyətinə  oxşar 

olmalıdır; 

c)  həmin  müəssisənin  son  məhsulunun  tərkibinə 

daxil  olmayan  xidmətlər  göstərir  və  ya  müstəsna 


 

374 


hallarda  yalnız  keçici  xarakterli  mallar  buraxır, 

yəni: 


- onlar əsas və ya əlavə fəaliyyət növünün həyata 

keçirilməsində 

buraxılan 

məhsulların 

tərkib 

hissəsi hesab edilmirlər; 



-  istehsal  edilən  enerjinin  hər  hansı  növü  hesab 

edilmirlər; 

ç) vahidin özünün cari xərclərində iştirak edir, bu 

isə 


deməkdir 

ki, 

kapital 


qoyuluşunun 

formalaşdırılmasına  təsir  göstərmir,  xüsusən 

xüsusi  əsaslı  tikinti  əlavə  fəaliyyət  növünə  aid  

edilmir.  Beləliklə,  əsas  qaydalar  aşağıdakılardan 

ibarətdir:  nə  qədər  ki,  istehsal  prosesi  yalnız 

müəyyən  əlavə  fəaliyyət  növlərinin  köməyi  ilə 

fəaliyyət  qabiliyyətli  olurlar,  onda  onlar  iqtisadi 

vahidlər 

yaradılarkən 

hökmən 


nəzərə 

alınmalıdırlar,  hətta  əgər  bu  fəaliyyət  növləri 

ayrıca hüquqi vahid tərəfindən və ya başqa coğrafi 

ərazidə  yerinə  yetirilirsə  və  əgər  onlar  ayrıca 

uçotun obyekti hesab edilsələr belə.   

 

KÖMƏKÇĐ  XƏRCLƏR



  –  istehsalın  təşkilinə 

ümumi 


şəraitin 

yaradılması 

ilə 

əlaqədar  



xidmətlərə,  onun  təşkilinə  və  idarə  edilməsinə 

çəkilən  xərclərdir.  Köməkçi  xərclər  daimi  və 

dəyişkən  istehsal  xərclərinə  bölünür.  Dəyişkən 

xərclər  işin,  xidmətlərin  həcminin  artmasından 

(azalmasından) asılı olaraq artır (azalır) (məsələn, 

sosial  ehtiyaclara  ayırmalar,  enerji  təchizatına 

ödəmələr  və  s.).  Daimi  köməkçi  xərclər  yerinə 

yetirilən 

işin 

(xidmətin) 



həcmindən 

asılı 


olmayaraq, 

fasiləsiz 

olaraq 

nisbətən 



eyni 

miqdarda müxtəlif hesabat dövrlərində (hesabat ili 

ərzində) 

yaranır 


(məsələn, 

əsas 


fondların 

amortizasiyası, istifadəyə görə icarə haqqı və s.). 

 

KÖMƏKÇĐ  MALĐYYƏ  ĐDARƏLƏRĐ



  –  öz 

hesabına  maliyyə  aktivləri  alan  və  bazarda  öz 

üzərinə  maliyyə  öhdəlikləri  götürən,  tələb 

edilənədək  depozitlər  və  əmanətlər  qəbul  edən, 

bəzən  isə  pul-kredit  nizamlanması  funksiyalarını 

yerinə yetirən maliyyə idarələridir. 

 

KÖRPƏ  ÖLÜMÜ 

–  doğulduğu  andan  1  yaşı 

tamam  olanadək  ölüm  hallarını  göstərir.  Körpə 

ölümü  əmsalı  ilə  hesablanır  ki,  bu  da  doğulmuş 

nəsil  üçün  bu  nəsildən  1  yaşa  qədər  ölənlərin 

sayının  həmin  nəsildən  olan  doğulanların  sayına 

nisbətinə bərabərdir, hər 1000 nəfər diri doğulana 

hesablanır.  Körpə  ölümü  əmsalı  təqvim  ili  üçün 

hesablanır (“Körpə ölümü əmsalı”na bax). 

Körpə  ölümünün  ətraflı  təhlilində  həyatın  birinci 

ili  ayrı-ayrı  dövrlərə  bölünür:  0-27  günlük 

neonatal  dövr,  o  cümlədən  0-6  günlük  erkən 

neonatal  dövr,  7-27-ci  günlük  gec  neonatal  dövr 

və  28-364  günlük  postneonatal  dövr.  Neonatal, 

erkən neonatal, gec neonatal və postneonatal ölüm 

səviyyələri  müvafiq  dövrlər  ərzində  ölənlərin 

sayının  bu  dövrdə  doğulanların  sayına  nisbəti 

kimi  hesablanır;  postneonatal  ölüm  səviyyəsini 

ölçmək üçün postneonatal dövründə ölənlərin sayı 

bəzən  ömrünün  28-ci  gününə  qədər  yaşayanların 

sayına  (həyatın  birinci  27  günü  ərzində  və 

doğulanların  və  ölənlərin  fərqi)  aid  edilir.  Erkən 

neonatal  körpə  ölümünə  həmçinin  perinatal  ölüm 

komponenti kimi baxılır.    

Körpə  ölümü  sonrakı  bütün  yaş  qruplarındakı 

ölümü  xeyli  üstələyir.  Ahıl  və  qoca  yaşlar  istisna 

olmaqla, 

əhalinin 

sağlamlıq 

vəziyyətini 

xarakterizə edən əsas (xəstələnmə ilə, ölümlə və s. 

yanaşı)  göstəricilərdən  biridir.  Körpə  ölümünün 

aşağı düşməsi əhalinin gözlənilən ömür uzunluğu 

göstəricisinin artmasına səbəb olur. 

XX əsrin 70–90-cı illərində körpə ölümünün əsas 

səbəbləri  inkişaf  etmiş ölkələrdə  perinatal dövrün 

xəstəlikləri  (“Perinatal  ölüm”ə  bax)  olmuşdur. 

Körpə  ölümünün  göstəricilərinə  və  səbəblərinə 

hamiləliyin  yarımçıq  qalması  daha  çox  təsir 

göstərir.  Đnkişaf  etmiş  ölkələrin  əksəriyyətində 

vaxtından əvvəl doğulmuş  uşaqların payına 60%-

dən çox körpə ölümü hadisəsi düşür. Körpə ölümü 

göstəricisi  həm  də  doğuşların  sayından,  ananın 

yaşından,  onun  xəstəliklərindən,  sosial  və  məişət 

şəraitindən  və  s.  asılıdır.  Oğlan  uşaqları  arasında 

körpə  ölümü  10–20%  qızlardan  çoxdur.  Körpə 

ölümü  aşağıdakı  kimi  hesablanır:  (ömrünün  1-ci 

ili ərzində verilən ildə ölən uşaqların sayı / verilən 

ildə diri doğulan uşaqların sayı ) x 1000. 

Körpə  ölümünün  göstəricisini  (%)  hesablamaq 

üçün  bir  neçə  metod  tətbiq  edilir.  Ən  sadəsi 

aşağıdakıdır: (ömrünün 1-ci ili ərzində verilən ildə 

ölən uşaqların sayı / verilən ildə doğulan uşaqların 

2/3 + keçən ildə doğulan uşaqların 1/3) x 1000. 

Bu  metod  belə  əsaslandırılır  ki,  XX  əsrin  birinci 

rübündə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  1  yaşadək  ölən 

uşaqlar arasında 60–70% həmin ildə doğulanların 

payına,  30–40%  isə  keçən  ildə  doğulmuş 

uşaqların  payına  düşürdü.  Bu  metod,  empirik 

olaraq,  körpə  ölümü  göstəricisinin  doğulan 

uşaqların  proporsional  (mütənasib)  bölünməsi 

üsulu  ilə  hesablanırdı.  Lakin  XX  əsrdə  körpə 

ölümünün  aşağı  düşməsi  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

əsasən  postneonatal  ölüm  hesabına  baş  verirdi. 

Nəticədə,  körpə  ölümünün  strukturunda  neonatal 

ölümün payı kəskin artmış və beləliklə, 1 yaşadək 

olan  uşağın  ölmək  ehtimalı  da  artmışdır.  Körpə 

ölümünün  səviyyəsi  ömrünün  1-ci  ilində  ölən 

uşaqlar  arasında  20–30%  olduqda,  keçən  ildə 

doğulan  uşaqlara  30–40%  yox,  15–25%  düşürdü. 

Buna  görə,  körpə  ölümü  əmsalını  daha  dəqiq 

aşağıdakı  düsturla  müəyyən  etmək  olar:  (verilən 

təqvim ilində 1 yaşadək ölən uşaqların sayı/keçən 

il  doğulan  uşaqların  1/5  +  həmin  ildə  doğulan 

uşaqların 4/5) x 1000. 


 

375


Uşaqların  ömrünün  1  yaşına  qədər  müxtəlif  yaş 

intervallarında  ölüm  səviyyəsini  müəyyən  etmək 

üçün  ən  dəqiq  metod  –  ölüm  cədvəllərinin 

qurulmasıdır. 

 

KÖRPƏ  ÖLÜMÜ  ƏMSALI

  –  (I)  0  yaşında 

olan  uşaqların  ölüm  səviyyəsini  və  1  yaşadək 

uşaqların  ölüm  ehtimalı  səviyyəsini  göstərən 

demoqrafiya  statistikası  göstəricisidir.  Körpə 

ölümü 

əmsalının 



hesablanması 

mühüm 


əhəmiyyətə  malikdir,  çünki  körpə  ölümünün 

səviyyəsi  növbəti  yaş  qruplarındakı  ölüm 

səviyyəsindən  mühüm  dərəcədə  yüksəkdir.  Digər 

yaş  qruplarındakı  ölüm  əmsallarından  fərqli 

olaraq,  körpə  ölümü  əmsalının  hesablanmasında 

ölənlərin  sayı  əhalinin  orta  sayına  deyil,  diri 

doğulanların  orta  sayına  olan  nisbətindən  istifadə 

edilməklə  hesablanır.  Verilmiş  təqvim  ilində  1 

yaşadək ölən uşaqlar iki nəslə - cari ildə və keçən 

ildə  doğulanlara  ayrıldığından,  körpə  ölümü 

əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

1000



1

1

0



0

0







+

=

N



M

N

M

m

 

 



burada:  M

0

  -  əmsal  hesablanan  ildə  doğulan 



uşaqlardan 1 yaşadək ölənlərin sayı; M

1

 - əvvəlki 



ildə doğulan uşaqlardan 1 yaşadək ölənlərin sayı; 

N

0



 - əmsal hesablanan ildə doğulan uşaqların sayı; 

N

1



 - əvvəlki ildə doğulan uşaqların sayıdır. 

       Real  əhali  üçün  körpə  ölümü  əmsalı  1 

yaşadək ölənlərin sayı (verilmiş və sonrakı təqvim 

ili  ərzində)  həmin  ildə  diri  doğulanların  sayına 

nisbət  kimi  alına  bilər  və  doğulanların  həmin 

nəslindən  1  yaşadək  uşaqların  ölüm  ehtimalını 

xarakterizə  edir.  Təqvim  dövrü  (q

0

)  üçün  körpə 



ölümü  əmsalı  adətən  həmin  dövrdə  (ildə)  1 

yaşadək  ölən  uşaqların  sayının  keçmiş  və  həmin 

dövrlərdə  (illərdə)  müəyyən  çəkilərlə  götürülmüş 

doğulanların sayına nisbət kimi hesablanır:  

0

1

0



0

N

N

M

q

b

a

+

=



 

burada  M

0

  –  həmin  dövrdə  1  yaşadək  ölən 



uşaqların  sayı;  N

1

  və  N



0

  –  keçmiş  və  həmin 

dövrlərdə  doğulanların  sayı;  a  və  b  –  çəkilər. 

Çəkilərin nisbəti 2:1-dən 4:1-dək olur. 

R.Böka  metodu  ilə  hesablanmış  körpə  ölümü 

əmsalının düsturu belədir:  

0

0

0



0

0

1



0

0

0



1

N

M

N

L

M

L

q



=



 

burada  L

0

  –  keçmiş  ildə  doğulmuş,  həmin  ilin 



əvvəlinə  sağ  qalmış  nəsldən  1  yaşadək  olan 

uşaqların 

sayıdır. 

Körpə 


ölümü 

əmsalının 

kəmiyyəti  “ölmüş”  və  “ölü  doğulmuş”  uşaqların 

müəyyən  olunması  prinsiplərindən  asılıdır.  1990-

cı  illərin  əvvəlindən  demoqrafik  statistikada  bu 

tərifin  beynəlxalq  meyarları  və  prinsipləri  və 

müvafiq 

olaraq 


körpə 

ölümü 


əmsalının 

hesablanmasından istifadə olunur. 



Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin