A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
YOXSULLUQ DƏRƏCƏSĐ ĐNDEKSĐ – müvafiq rayon üzrə seçmədə ailələrin ümumi sayına aid edilən aşağı gəlirin orta aralığıdır (fasiləsidir). Aşağı gəlirin aralığı (yoxsulluğun intensivliyi) - gəlirin çatışmazlığının (defisitin həcminin faizlə yaşamaq üçün zəruri olan minimuma nisbəti) nisbi həcmidir.
– əhalinin ümumi sayında gəlirləri yoxsulluq həddinin müvafiq aşağı kəmiyyətindən az olan əhalinin payı kimi müəyyənləşdirilir.
yoxsulluq həddindən (bununla yanaşı, bu
göstəricinin qiymətinin sıfıra bərabər olması, hələlik əhalinin müvafiq hissəsinin yoxsulların sayına məxsus olduğunu bildirmir) ayıran orta məsafəni əks etdirir və əhalinin yoxsulluq həddindən aşağı vəziyyətdə yaşayan hissəsinin əhalinin ümumi sayına olan nisbəti kimi faizlə hesablanır. Yoxsulluq əmsalı, yoxsulluq həddindən aşağıda yerləşən əhalinin defisitinin cəminin əhalinin ümumi sayına bölünməsindən alınan qismət kimi hesablanır və onu aşağıdakı düsturun köməyi ilə əks etdirmək olur: 707
Burada, z – rəsmi yoxsulluq həddi, Y 1 – ayrıca i şəxsin gəliri, q – yoxsulların sayı, n - əhalinin sayıdır. Yoxsulluq əmsalı və ya yoxsulluğadək məsafəni aşağıdakı kimi də ifadə etmək (deməli, həm də hesablamaq) olar:
× = burada
n q H = ,
z Y z I q − =
haradakı ∑ = = q i q Y q Y 1 1 1
Bütün düsturlar məlumatları adambaşına çıxarır (Y 1 bir adamın gəlir səviyyəsini və ya istehlak həcmini ifadə edir). Əgər məlumatlar ev təsərrüfatları üzrə istifadə edilirsə, onda özündə hər bir i ev təsərrüfatı üçün seçmənin genişləndirmə əmsalının ev təsərrüfatı üzvlərinə hasilini əks etdirən W i kütlə göstəricisini təshih etməklə, düsturda düzəlişlər etmək lazımdır.
ĐNDEKSĐ – yoxsulluq həddinin orta artım tempinin səviyyəsidir.
çox toplandığı ərazidir. Özündə yoxsulluq əmsalının (yoxsul əhalinin payının) ölkə üzrə orta normadan çox olan regionlarını birləşdirir.
şəxsi əsasda birgə fəaliyyət üçün iştirakçıların birləşməsini əks etdirir. Belə birləşmə haqqında saziş “intuitu personae” (insanın intuisiyası) üzərində qurulur. Tərəfdaşlar (yoldaşlığın üzvləri) paylara sahib olurlar. Onlar bu payları digər tərəfdaşların razılığı olmadan başqa şəxslərə verə bilməzlər. Yoldaşlığın üzvləri şirkətin borcu üçün şəxsən və tam cavab verirlər. Yoldaşlığın əsas formaları aşağıdakılardır: - tam (ümumi) yoldaşlıq: birgə iş aparan və ümumi ad altında bizneslə məşğul olan adamların birliyidir; - məhdud məsuliyyətli yoldaşlıq, çox vaxt tam yoldaşlıqla əvəz olunur.
QABĐLĐYYƏTĐ – ümumilikdə, yol şəbəkəsinin və
sahələrinin mühüm
nəqliyyat-istismar xarakteristikasıdır. Sahələrin məcmusu üçün sahələrin uzunluğu nəzərə alınmaqla, orta hesabi ölçü müəyyən edilir. Buraxılış qabiliyyəti – bu, hərəkətin idarə edilməsi üzrə daimi qurğuların və əlaqə vasitələrinin mövcudluğu nəzərə alınmaqla, vaxt vahidində (gün ərzində) yol şəbəkəsindən nəqliyyat vahidlərinin maksimum keçmə
qabiliyyətidir. Qatar
cütlərinin sayı
ilə, avtomobillərin, gəmilərin və s. sayı ilə ölçülür. Boru kəməri nəqliyyatının buraxılış qabiliyyəti texniki, konstruksiya və texnoloji vəziyyət üzrə faktiki məhdudiyyətlər nəzərə alınmaqla, optimal rejimdə neftin, neft məhsullarının (tonla) və ya qazın (m 3 -lə) vurulmasının illik həcmi ilə müəyyənləşdirilir. Daşıma qabiliyyəti - nəqliyyat vasitələrinin səmərəli tərkibi
və yükləməsi şəraitində (doldurma) sahənin müvafiq
buraxılış qabiliyyətinə uyğun olaraq (məsələn, qatarın tərkibi və sıxlığı və ya qatarın tərkibində vaqonun yüklənməsi), yüklərin tonla və ya sərnişinlərin miqdarıdır.
- turist marşrutu üzrə təqdim
olunacaq xidmətlərin dəyərinin ödənildiyini təsdiq edən və bu xidmətlərin göstərilməsi üçün əsas olan sənəddir.
– bütün növ ev quşlarından alınmış yumurtalar, o cümlədən quşların təkrar istehsalı üçün (inkubasiya və s.) istifadə olunan yumurtaların cəmini göstərir. YUN ĐSTEHSALI – qırxılmış qoyun, dəvə, keçi yunlarını və keçi tüklərinin ümumi həcmini özündə birləşdirir. Qoyun dərilərinin sənaye emalı zamanı alınan yun bu məhsula daxil edilmir. Qoyunların qırxılmasından (yəni
bütün yuyulmamış yunlar) bilavasitə əldə olunmuş bütün yunlar fiziki şəkildə göstərilir.
MƏDƏNĐYYƏT MƏSƏLƏLƏRĐ ÜZRƏ TƏŞKĐLATI) - 1946-cı
ildə yaradılmış hökumətlərarası təşkilatdır. YUNESKO-nun əsas məqsədi sülh və təhlükəsizlik işinə kömək göstərmək, təhsil, elm, mədəniyyət və məlumat vasitəsi ilə ölkələr arasında əməkdaşlığa təsir etməkdir. Fəaliyyətin əsas növləri milli təhsilin, elmin və texnikanın, mədəniyyətin informasiya vasitələridir. YUNESKO-nun Statistika Đnstitutu bu
məsələlər üzrə
statistik məlumatların toplanması, təhlili, işlənməsi, yayılması və dərc edilməsi ilə məşğul olmur. YUNESKO-nun əsas nəşri aşağıdakılardan ibarətdir: illik statistik ∑ = − =
i z Y z n PG 1 1 1 708
məcmuələr; məruzələr, tədqiqatların nəticələri, cari
müayinələr, beynəlxalq tövsiyələr və
təsnifatlar.
– BMT-nin sənayenin inkişafı üzrə ixtisaslaşdırılmış təşkilatıdır. Təşkilatın məqsədi inkişaf etmiş ölkələrdə sənayenin inkişafına yardım etməkdən ibarətdir. 1966-cı ildə BMT-nin muxtar orqanı kimi yaradılmışdır. Hazırda YUNĐDO-nun 170 üzvü var.
– a
yuvarlaqlaşdırılan ədədinin dəqiq hesablanması qiymətinin n-ci dərəcəyə qədər yuvarlaqlaşdırılmış a ı ədədi arasındakı fərqdir (a- a ı ). YÜK AXINI – müəyyən dövr (adətən, il) ərzində
göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə bir nəqliyyat növü vasitəsilə göndərilən yüklərin miqdarıdır. Yük axını bütövlükdə və ayrılıqda hər yük növü üzrə tonla, tək-tək hallarda isə ton-kilometrlə ölçülür. Yol şəbəkəsinin (istiqamətlərinin) ayrı-ayrı sahələrində yük axınının səviyyəsi yüklərin həcmi (çoxluğu) ilə ifadə olunur. YÜK DAŞIMA STATĐSTĐKASI – müəyyən dövrdə və dinamikada yük daşımalarının həcmi, tərkibi və coğrafiyasının həcmini öyrənən
sənədləri ilə rəsmiləşdirilən yüklərin daşınması müşahidə vahidi hesab edilir. Ümumi
və ayrı-ayrı yüklərin daşınmasını xarakterizə edən əsas göstəricilər sisteminə yüklərin göndərilməsi, gətirilməsi, daşınması, yük dövriyyəsi, yük daşınmasından əldə edilən gəlirlər, daşımaların uzaqlığı, daşımaların sıxlığı, çatdırmanın davamlılığı və surəti, orta gəlir dərəcəsi və s. daxil edilir. Əsas qruplaşdırma əlamətləri – yükün mövqeyi, nəqliyyatın (üzmə) növü, daşımanın uzaqlığıdır. YÜK VAQONLARI PARKININ BA- LANSI – sxem üzrə dəmir yolu bölməsində və dəmir
yolunda yük
vaqonları parkının mövcudluğu və hərəkətini xarakterizə edən göstəricilər sistemidir: hesabat gününün əvvəlinə mövcud olma balansı + daxil olmuş vaqonlar – çıxmış vaqonlar = sutkanın sonuna mövcud olma balansı. Yük vaqonları parkı balansı mövcud olan vaqonların kateqoriyaları, onların vəziyyət və növlər üzrə bölgüsünə dair bütövlükdə park üçün tərtib edilir. Balans uçotu vaqonların bölmələrdə, yollarda coğrafi
yerləşməsini göstərən stansiyaların uçotu ilə tamamlanır. Dəmir yolu nəqliyyatında vaqon parkında təsərrüfat subyektlərinin statistik məlumatları aşağıdakı nəqliyyat vasitələrini əhatə edir: dəmir yolu nəqliyyatının təsərrüfat subyektlərinə məxsus bütün dəmiryol nəqliyyat vasitələri; onların sərəncamında olan, təmirdə və ya təmiri gözləməkdə olan, parkda işlək və ya nasaz vəziyyətdə olan nəqliyyat vasitələri; təsərrüfat subyektlərinin sərəncamında olan xarici ölkənin nəqliyyat vasitələri; dəmir yolu nəqliyyatının təsərrüfat subyektlərinə deyil, xüsusi mülkiyyətə məxsus, lakin bu subyektlərin göstərilən şərtlərinə əsasən daşımalara buraxılan nəqliyyat vasitələri; xüsusi mülkiyyətə məxsus və bu təsərrüfat subyektlərinə üçüncü tərəfdən icarəyə verilən yük vaqonları. Dəmir yolu nəqliyyatının təsərrüfat subyektlərinin sərəncamında olmayan: 1) dəmir yolu şəbəkəsində istismar olunan, dəmir yolu nəqliyyatının təsərrüfat subyektlərinə məxsus olmayan xarici nəqliyyat vasitələri; 2) başqa dəmir
yolunun, təsərrüfat subyektlərinin sərəncamına verilən nəqliyyat vasitələri, yalnız texniki daşımalar üçün ehtiyatda saxlanılan və satılmaq və ya silinməyə təyin olunmuş nəqliyyat vasitələri bura daxil edilmir.
– müəyyən anda (statistik) və orta hesabla bütün yol boyu (dinamika) vaqonda olan yükün tonla miqdarıdır. Yük vaqonlarının statistik yüklənməsi, yük altında olan vaqonların məcmusu üçün, orta hesabla yüklənmə anına yüklənmiş yüklərin tonla miqdarının məşğul vaqonların sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Yüklənmiş yük vaqonlarının dinamiki yüklənməsi yüklənmiş vəziyyətdə vaqonların hərəkətini xarakterizə edir və
ton-kilometrlə yük dövriyyəsinin netto istismarının yüklü vaqonların vaqon-kilometrlərlə qaçışına nisbəti kimi hesablanır. Đşçi parkın yük vaqonlarının dinamiki yüklənməsi vaqonların boş və yüklü vəziyyətdə hərəkətini xarakterizə edir və netto istismarın yük dövriyyəsinin vaqonların ümumi qaçışına nisbəti kimi hesablanır (“Hərəkət heyətinin (nəqliyyat vasitələrinin) yürüşü”nə bax).
– yüklənmiş və istehsal olunmuş məhsulların dəyərlərinin nisbətini xarakterizə edən
göstəricidir. Đstehsal olunmuş əmtəəlik məhsulun 1 manatına neçə manat yüklənmiş məhsul düşdüyünü göstərir. Müəssisənin məhsulun satışına cavabdeh olan idarəetmə bölməsinin işinin keyfiyyətinin əlavə xarakteristikası hesab edilir.
–
növlərinin dəmir yolu şəbəkəsi üzrə daşınmasına 709
başlanmış yük kütləsinin həcmidir. Hesabat dövründə və ya gündə orta hesabla yükləmədə olan nəqliyyat vasitələrinin fiziki vahidlərinin sayı və ya onlara yüklənən yüklərin ümumi kütləsi (çəkisi) ilə ölçülür. Ümumilikdə və ya ayrı-ayrı yük növləri ilə uçota alınır. Mahiyyətinə görə yüklərin göndərilməsi anlayışına uyğun gəlir, lakin sonuncudan uçota alınma anına görə fərqlənə bilər.
LÜK ĐNTENSĐVLĐYĐ – gəminin limanda bir gün ərzində dayanması müddətində orta hesabla hazırlanmış yüklərin tonla kəmiyyətidir. Daşınmış yüklərin tonla miqdarının iki mislinin (belə ki, hər ton limanda iki dəfə hazırlanır: yükləmə və boşaltma) gəminin liman dayanacağında durma vaxtının gəmi-günlərə nisbəti ilə
müəyyənləşdirilir. Yük işlərinin xalis (texniki) və ümumi intensivliyi fərqləndirilir. Xalis intensivlik gəmilərin yük əməliyyatları altında durmasının vaxt vahidi ilə, ümumi isə gəmilərin limanlarda durmasının ümumi vaxtı ilə hesablanır.
ixracda, göstərilən məntəqə zəruri rəsmiyyətçiliyin yerinə yetirildiyi vaxt və AĐ-nin sərhədini keçməli olan malların fəal nəqliyyat vasitələrinə yükləndiyi yerdir.
YÜKLƏNMƏ (siyahıyaalma heyətinə) – əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı müxtəlif dərəcəli siyahıyaalma işçiləri üçün məlumatların toplanması üzrə iş həcminin ölçüsüdür. Siyahıyaalmanın sayıcıları üçün hər birinin məlumat toplanmalı olduğu insanların sayı ilə, təlimatçı-nəzarətçilər və siyahıyaalma şöbələrinin müdirləri üçün – onların rəhbərlik etdiyi sayıcılar tərəfindən məlumat toplanmalı olduğu insanların sayı, yaxud onlara tabe olan siyahıyaalma sayıcılarının və müvafiq təlimatçı- nəzarətçilərin sayı ilə ölçülür. Siyahıyaalma proqramında sualların sayından, bir adamın, yaxud ailənin
sorğusu müddətindən, siyahıyaalmanın müddəti və metodundan asılı olaraq, 1 işçiyə düşən orta və maksimum yol verilən yüklənmə norması təyin edilir, bir qayda olaraq, şəhər və kənd əhalisi üçün fərqlənir. Konkret şəraitə uyğun olaraq, ayrı-ayrı sahələrdə yüklənmə orta kəmiyyətdən fərqlənə bilər.
– hesabat dövründə istehlakçılara faktiki göndərilmiş (akt üzrə sifarişçilərə yerində təhvil verilmiş məhsul daxil edilməklə) məhsuldur. Yüklənmə nəqliyyat təşkilatı tərəfindən anı daşınma üçün yükün qəbulu faktını təsdiq edən sənədin tarixi və ya sifarişçiyə məhsulun hazırlandığı yerdə təhvil verilməsi aktının tarixi hesab olunur.
müəyyən nəqliyyat növü vasitəsilə göndərmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə daşınmasını təmin edən texnoloji prosesdir. Yükün qəbul edilməsi, yükün istehlakçıya təhvil verilməsi və ya onun təyinat məntəqəsinə çatması anları ilə məhdudlaşır. Çatdırılmanın davamlılığı və
yüklərin çatdırılmasının sürəti ilə xarakterizə olunur.
YÜKLƏRĐN DAŞINMA (ÇATDIRILMA) SÜRƏTĐ (orta) – daşımanın zaman vahidində yüklərin orta hesabla
yerdəyişdirməsinin kilometrlərlə ölçüsüdür. Bir
göndərişdə daşınmaların cəmi üçün hesablamada, daşınma məsafəsinin uzunluğunun (göndərilmə-kilometr) göndərilmənin çatdırılma vaxtına (göndərilmə- gün) bölünməsi ilə hesablanır və bir ton yükün göndərilməsinin hesablanmasında göndərilmə yolunun uzunluğunu (ton-kilometr) çatdırma vaxtına bölməklə hesablanır (ton-gün).
müəyyən dövr ərzində (adətən, il) göndərilmiş (daşınmış) yüklərin miqdarının müvafiq məhsulun istehsalının (ümumi yığımının, hasilatının) miqdarına olan nisbətidir. Đstehsal olunmuş məhsulun bütün və ya ayrı-ayrı nəqliyyat növlərində daşınmış payını xarakterizə edir. Daşınan yükün düzgün səciyyələndirilməsi üçün eyni bir yükün müxtəlif nəqliyyat növlərində daşınmasının təkrar hesaba alınmasının aradan qaldırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
ton yükün daşındığı məsafədir. Yüklərin çəkisi nəzərə alınmaqla, göndərilmiş yüklərin daşınma məsafəsinin orta kəmiyyət kimi ton-kilometrlərlə yük dövriyyəsinin tonla daşınmanın həcminə bölünməsi ilə, ümumilikdə, nəqliyyat növü, yüklərin ayrı-ayrı növləri və əlaqə növləri üzrə müəyyən edilir.
yükdaşıma tariflərinin dəyişmə
templərinin qiymətləndirilməsi və həmçinin ümumi daxili məhsulun (ÜDM) artma (azalma) tempinin hesablanması, istifadə olunan
deflyator indekslərinin və digər makroiqtisadi göstəricilərin müəyyən edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
710
Onlardan nəqliyyat müəssisələrinin müxtəlif nəqliyyat növləri vasitəsilə yükdaşımalardan əldə etdikləri gəlirlərdəki qiymət (tarif) amilinin xarakterizə edilməsi üçün
istifadə edilir.
Yükdaşıma tarifləri indeksləri makro səviyyədə proqnozların verilməsi və müxtəlif iqtisadi hesablamaların aparılmasında tətbiq edilir.
Yükdaşıma tarifləri indeksləri müxtəlif əlamətlərə - yükün növünə, göndərmənin ölçüsünə, çatdırma vaxtına, daşınma məsafəsinə, daşınma ərazisinə, hərəkət edən nəqliyyat növünə, yükqaldırma səviyyəsinə və
s. görə
daşınan yüklərin strukturundakı dəyişiklikləri nəzərə almadan hesabat dövrü üzrə onların dəyişmələrini müəyyən etməyə imkan verir. Bütün nəqliyyat növlərinin yükdaşıma tariflərinin məcmu indeksi dəmir yolu, boru kəməri, dəniz, daxili sular, avtomobil və hava nəqliyyatı növlərinin yükdaşıma tariflərinin indeksləri əsasında müəyyən edilir. Hər bir nəqliyyat növü üzrə yükdaşıma tariflərinin qeydiyyatı təmsilçi xidmətlər üzrə əlaqə növləri arasında aparılır. Yükdaşıma tariflərinin dəyişməsi və səviyyəsi üzərində müşahidə üçün
baza nəqliyyat müəssisələri onların ümumi sayından seçmə yolu ilə 2 mərhələdə götürülür. Ərazi səviyyəsində boru-kəməri nəqliyyatı vasitəsilə yüklərin nəqlini həyata
keçirən müəssisələr seçilir. Həmçinin dəmir yolu
nəqliyyatından yükdaşıma tariflərinin qeydiyyatı aparılacaq dəmir yollarının siyahısı müəyyən edilir. Qeydiyyata, əlavə dəyər vergisi (ƏDV), aksiz və digər vergilər nəzərə alınmadan, fəaliyyətdə olan faktiki yükdaşıma tarifləri alınır. Yükdaşıma tariflərinin məcmu indekslərinin formalaşdırılması zamanı çəkilər kimi bazis dövrünə görə
nəqliyyat növləri
üzrə yükdaşımalardan gələn gəlirlər haqqında məlumatlardan istifadə edilir. Yükdaşıma tarifləri indekslərinin hesablanmasını zəncirvari metodla həyata
keçirmək daha
məqsədəuyğundur. Zəncirvari metoddan istifadə zamanı aylıq tarif indeksi təmsilçi xidmətin hesabat ayında olan tarifinin əvvəlki ayın tarifinə gətirilməsi yolu ilə müəyyən edilir. Uzunmüddətli dövr üçün tarif indeksləri aylıq tarif indekslərinin vurulması yolu ilə müəyyən edilir. Yükdaşıma tariflərinin məcmu aylıq indeksləri aqreqasiyanın müxtəlif səviyyələri ilə hesablanır: - ayrı-ayrı əlaqə növləri üzrə; - ayrı-ayrı nəqliyyat növləri üzrə; - bir neçə nəqliyyat növü üzrə; - bütövlükdə yükdaşımalar üzrə. Laspeyres düsturu vasitəsilə konkret nəqliyyat növü üzrə yükdaşıma tariflərinin məcmu aylıq indeksləri hesablanır. Bu indeksin hesablanması üçün aylıq tarif indekslərindən və konkret nəqliyyat növünün bütün əlaqə növlərində olan yükdaşımalardan əldə edilən gəlirin həcmi haqqında məlumatlardan istifadə edilir. Bütövlükdə, yükdaşımalar və bir neçə nəqliyyat növü üzrə tariflərin məcmu aylıq indeksləri bazis dövründə bütün və yaxud bir neçə nəqliyyat növü ilə yükdaşımalardan əldə edilən gəlirlərin (hesabat və əvvəlki ayın tarifləri ilə olan) bölünməsi yolu ilə alınır.
– dəmir yolu şəbəkəsinin müəyyən məntəqələri arasında, bir yük göndərən və bir yük qəbul edən göstərilməklə, ayrı-ayrı yükdaşıma sənədləri üzrə daşımaya qəbul
edilmiş yük
partiyasıdır. Müşahidə vahidi hesab edilir, yükün qəbul edilməsi anından yükü qəbul edənə vermə anına qədər bütün proseslərin əks olunmasını təmin edir (“Göndərmə kateqoriyası”na bax).
daşınan
məhsulların həm
istehsal xüsusiyyətləri (mənşəyini, emalının başa çatma dərəcəsini, təyinatını), həm də daşınma xüsusiyyətlərini (dəmir yol nəqliyyatı vasitələrinin növlərini, həcmliliyini, iriliyini və s.) üzrə əlamətlərin qruplaşdırılmasıdır. Yüklərin təsnifatı iqtisadi- nəqliyyat əlaqələrinin öyrənilməsinə, ayrı-ayrı nəqliyyat növlərində və ümumilikdə tariflərin və daşımaların müəyyənləşdirilməsi məqsədinə xidmət edir. Yüklərin təsnifatı nomenklatura adlanan, yüklərin sistemləşdirilmiş siyahısı şəklində tərtib olunur. Dəmir yolu və su nəqliyyatının vahid statistik-tarif nomenklaturası 11 bölmə, 69 qrup, 250 mövqe, 4000-dən çox adda yük növlərinə bölünür. Nəqliyyatın digər növlərində qrupların sayı kəskin ixtisar edilmiş daha yığcam nomenklaturadan istifadə edilir. Azərbaycanda Nəqliyyat Statistikası üçün Yük Təsnifatı (NSYT) 2005—ci ildən tətbiq edilir. “Nəqliyyat statistikası üçün
yük təsnifatı (siyahısı)” nəqliyyat statistikası sahəsində məlumatların mübadiləsini təmin etməyə imkan verir və Azərbaycanda milli versiyaları olan beynəlxalq təsnifatlarla - “Fəaliyyət növü üzrə Məhsul Növləri Təsnifatı”nın (Milli versiyası: Məhsul Növləri Təsnifatı) və “Bütün Đqtisadi Fəaliyyət Növlərinin Beynəlxalq Standart Sahə Təsnifatı” (Milli versiyası: Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatı) ilə uzlaşdırılmışdır.
711
YÜKLƏRĐN VƏ SƏRNĐŞĐNLƏRĐN DA- ŞINMASI – nəqliyyatın fəaliyyətinin faydalı nəticəsidir. O, yüklərin və sərnişinlərin daşınması, sərnişin dövriyyəsi və yük dövriyyəsi (yəni uzaqlıq nəzərə alınmaqla, daşımanın həcmi) göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Bu göstəricilər üzrə məlumatlar nəqliyyatın növləri, əlaqənin növləri (beynəlxalq, şəhərlərarası, şəhərətrafı, şəhərdaxili), yükün növləri üzrə verilir
əgər k–m>s–1 olarsa, ekonometrik modelin struktur tənliyi yüksək eyniləşdiricidir, burada k – modelin
əvvəlcədən müəyyən
edilmiş dəyişənlərinin sayı; m – modelin verilən struktur tənliyinə daxil
olan əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş dəyişənlərinin sayı;
modelin verilən struktur tənliyinə daxil olan endogen dəyişənlərinin sayıdır. Əgər k-m = s-1 olarsa, onda tənlik eyniləşdirilmiş və ya dəqiq eyniləşdirilmiş adlanır.
SONUNCU CĐNSĐ ƏLAQƏDƏ QORU- YUCU VASĐTƏLƏRDƏN ĐSTĐFADƏ ET- MĐŞLƏRĐN PAYI (Minilliyin bəyanna- məsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - son 12 ay ərzində daimi olmayan cinsiyyət tərəfdaşları ilə cinsi əlaqə zamanı qoruyucu vasitələrdən istifadə haqqında məlumat verən 15- 24 yaşlı gənc insanların sayıdır. Son 12 ay ərzində daimi olmayan cinsi tərəfdaşlarla (yəni həyat yoldaşı və yaxud məşuqu olmayanlar) cinsiyyət əlaqəsində olduqları haqqında və bu və ya digər tərəfdaşlarla axırıncı cinsi əlaqədə olarkən qoruyucu vasitələrdən istifadə etmələri haqqında məlumat verən 15-24 yaşlı respondentlərin sayı, son 12 ayda daimi olmayan cinsi əlaqədə olmaları haqqında məlumat vermiş 15-24 yaşlı respondentlərin ümumi sayında payı kimi hesablanır.
(ĐŞLƏNMƏSĐ) – yükün limanın anbarları vasitəsilə bir nəqliyyat növündən digərinə və ya bilavasitə bir nəqliyyat vasitəsindən digərinə (dəmir yolu
vaqonlarından, avtomobil nəqliyyatından su nəqliyyatına və əksinə)
verilməsidir. Yükün boşaldılıb yüklənməsi birbaşa variantla (bir nəqliyyat vasitəsindən digərinə) daha əlverişli hesab edilir. Belə ki, bu zaman yükün limanın anbarlarına daşınması və onun başqa nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsinə qədər orada saxlanması zəruriliyi aradan qaldırılır.
– göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə, yük alıcısının ünvanına yükün
və göndərmələrin məcmusu üçün orta hesabla 1 göndərmə üzrə
göndərmə günlərdə, göndərmələrin çatdırma vaxtını göndərmələrin sayına bölməklə, göndərmələrin kütləsinin 1 tonuna ton-günlərdə göndərmələrin çatdırma vaxtını göndərmələrin tonla çəkisinə bölməklə müəyyən olunur.
712
-Z- Zaman laqı.................................................. 713 Zaman sırası ............................................... 713 Zavoddaxili dövriyyə ................................. 713 Zəmanət ...................................................... 713 Zəncirvari qiymət indeksi .......................... 713 Zərərli maddələrin atmosferə atılması ...... 713 Zəvvar turları.............................................. 713 713
ZAMAN LAQI . “Gecikmək” sözünə bax.
- bərabər vaxt intervallarında həyata keçirilmiş, t - müşahidə anlarında (t=1,2,...T) hər hansı X t göstəricisinin müşahidə edildiyi vaxtda nizamlanmış sırasıdır. Zaman sırası bəzən dinamika sırası da adlandırılır (“Dinamika sırası”na bax). Sıranın “uzunluğu” dedikdə, adətən, əvvəlki müşahidədən sonrakı müşahidəyədək keçən vaxt və ya T müşahidəsinin sayı - seçmənin həcmi başa düşülür.
– müəyyən dövrdə istehsalçı-müəssisə tərəfindən özünün sənaye-istehsal ehtiyacları üçün istehsal olunmuş və müəssisə daxilində məhsul istehsalı prosesində istehlak edilmiş sənaye məhsullarının dəyəridir.
– (I) – müəyyən şəxs tərəfindən pul, yaxud
əşya öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə zəmanət, qəbul edilmiş öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə məsuliyyət formasıdır; (II) - borclunun özü tərəfindən kreditin ödənilməsi qabiliyyəti olmadıqda, üçüncü tərəfin bu borcu ödəməsi üçün onun razılığıdır. Zəmanət şərtli və şərtsiz ola bilər, kreditin bir hissəsini və ya bütün məbləğini ödəyə bilər, müqavilə ilə və ya təslim yazısı ilə rəsmiləşdirilə bilər. Zəmanət əməliyyatlarında iştirak edən bankların sayından asılı olaraq, birbaşa, dolayısı və vasitəçilik zəmanətlərini fərqləndirirlər. ZƏNCĐRVARĐ QĐYMƏT ĐNDEKSĐ -
dövrün qiymətlərinin keçən dövrün qiymətlərinə aid edilməsi metodu əsasında qurulur. Statistik təcrübədə uzunmüddətli vaxt ərzində qiymət indeksinin hesablanmasında istifadə olunur. Zəncirvari metodun seçilməsi keçid dövründə istehsalın və istehlakın qeyri-sabit vəziyyəti ilə şərtlənmişdir. Belə ki, bu zaman əmtəə dəstlərində daimi dəyişikliklər baş verir və praktiki olaraq yalnız nəticələrin qarışıq müqayisəliliyi təmin edilir (yəni bilavasitə bir-birinin ardınca gələn 2 ay çərçivəsində müqayisəlilik). Bu şəraitdə zəncirvari qiymət indeksi konkret dövr üçün daha dəqiq və daha elastik hesab edilir. Belə ki, qeyd edilmiş bazada
qiymət indekslərinin hesablanmasında qaçılmaz olan əlavə hesabat tələb edilmədən əmtəələrin dəyişməsi həyata keçirilir.
bütün antropogen (insanın cari təsərrüfat fəaliyyəti ilə birbaşa bağlı olan) mənbələrdən insan və ətraf mühit üçün təhlükəli olan zərərli maddələrin atmosferə daxil olmasıdır. Stasionar mənbələr tərəfindən atmosferə atılan zərərli maddələrin tərkibinə daxildir: mütəşəkkil çirklənmə mənbələrindən, yəni toz-qaztəmizləyici qurğulardan keçdikdən sonra
(natamam təmizləmə nəticəsində) hava hövzəsinə daxil olan çirkləndiricilər və təmizləmədən keçmədən hava hövzəsinə daxil olan çirkləndiricilər (qeyri- mütəşəkkil mənbələrdən). Ev təsərrüfatlarında olan tullantıların hesablanması xüsusi qaydada aparılır. Qeyri-stasionar (hərəkətdə olan) mənbələrdən atmosferə daxil olan tullantıların hesablanması avtomobil, dəmir yolu, dəniz, çay, hava nəqliyyatları üzrə aparılır. Atmosferə çirkləndirici maddələrin daxil olmaları statistikası bütövlükdə bütün tərkiblər (kiloqram və tonla), onların ayrı- ayrı növləri, həm də konkret bir maddənin (onun son dərəcə yol verilə bilən qatılığında) miqdarının statistik ölçülməsindən sonra şərti hesablamalarla uçota alınır. Məlumatların işlənməsi (ümumiləşdirilməsi), nisbətən iri şəhərlər və ekoloji vəziyyətin gərgin olduğu təsərrüfat mərkəzləri ayrılmaqla, sahə (fəaliyyət növü), idarə və inzibati bölmələr üzrə həyata keçirilir. (II) - ətraf mühitin qorunmasına çəkilən xərclərin ölçülməsində tez-tez müraciət olunan, ətraf mühitin öyrənilməsinin bir bölməsidir. Bu bölmə atmosferə atılan zərərli qazların, mayelərin və tozların qarşısının alınmasını, azalmasını və onların monitorinqini əhatə edir.
- mömin və dindarların müqəddəs yerlərə, müxtəlif sitayiş obyektlərinə təşkil olunmuş səfərlərdir, çox zaman dini qurumlar tərəfindən dini bayramlarla (mərasimlərlə) əlaqədar olaraq təşkil olunur.
714
Đstifadə olunan ədəbiyyatların siyahısı
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası – 12.11.1995, № 00. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 15.12.1992, № 405. Rəsmi statistika haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 18.02.1994, № 789 Sosial sığorta haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 18.02.1997, № 250- QD.
Dövlət qulluğu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 21.07.2000, № 926- IQ.
Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət registri haqqında A
zərbaycan Respublikasının Qanunu – 12.12.2003, № 560-IIQ Dövlət borcu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 29.12.1992, №42 (qüvvədən düşüb) 22.05.2007, № 334-IIIQ Banklar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 16.01.2004, № 590-IIQ. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında Qanunu – 10.12.2004, № 802- IIQ. Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 29.06.2004, № 716-IIQ. Ailə kəndli təsərrüfatı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 14.06.2005, № 926-IIQ. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu – 19.06.2009, № 833-IIIQ. Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi – 10.06.1997, № 311-IQ. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi – 01.02.1999, № 618-IQ. Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi – 25.06.1999, № 695-IQ. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi – 28.12.1999, 779-IQ. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi – 28.12.1999, № 781-IQ. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi – 30.12.1999, № 787-IQ. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi – 11.07.2000, 905-IQ. Azərbaycan Respublikasının Mənzil Məcəlləsi – 30.06.2009, № 845-IIIQ. Azərbaycan Respublikasında kiçik sahibkarlıq subyektlərinin meyarlarının müəyyənləşdirilməsi və “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunundan irəli gələn vəzifələrin icrasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr 192 nömrəli qərarı. English/Russian glossary of statistical terms with multilingual entries (first edition), Volume I, Business registers - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1994. English/Russian glossary of statistical terms with multilingual entries (first edition), Volume II, Structural business statistics - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1995. English/Russian glossary of statistical terms with multilingual entries (first edition), Volume III, Business accounting - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1994. 715
English/Russian glossary of statistical terms with multilingual entries (first edition), Volume IV, Foreign trade - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1994. English/Russian glossary of statistical terms with multilingual entries (first edition), Volume V, National Accounts - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1994. Methodology for business statistics, Glossary of Business statistics (Eurostat, 1998 edition) – Методология статистики предпритий Глоссарий по статистике предприятий - Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1999. Glossary of statistical terms (OECD), 2007. SNA-93 (Commission of European Communities, IMF, OECD, UN, Word Bank). ESA-95. Glossary of terms for the Standardization of Geographical names, United Nations, New York, 2002. Methodology for business statistics, Glossary of business statistics (EC, Eurostat). English-Polish Statistical Dictionary. «Инкотермс – 2000. Официальный перевод» изд. Эакон и Бизнес, Спб, 2001. «Курс социально-экономической статистики», Москва, Финстатинформ – 2002. “Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf (tərəqqi) məqsədlərinə nail olunmanın monitorinqi üçün göstəricilər” BMT, Nyu-York, 2006-cı il. Человеческое развитие: новое измерение социально-экономического прогресса, Учебное пособие, Москва, Издательство «Права человека», 2008. Система национальных счетов, 1993, том – 1 (Подготовлено под эгидой Межсекретариатской рабочей группы по национальным счетам, Комиссия Европейских сообществ – Евростат, Международный валютный фонд, Организация экономического сотрудничества и развития, Организация Объединенных Наций, Всемирный банк, Брюссель/Люксембург, Вашингтон, О.К., Нью-Йорк, Париж – 1998 год. Система национальных счетов, 1993, том – 2 (Подготовлено под эгидой Межсекретариатской рабочей группы по национальным счетам, Комиссия Европейских сообществ – Евростат, Международный валютный фонд, Организация экономического сотрудничества и развития, Организация Объединенных Наций, Всемирный банк, Брюссель/Люксембург, Вашингтон, О.К., Нью-Йорк, Париж – 1998 год. «Статистический словарь», Государственный комитет Российской Федерации по статистике, 1996, Финстатинформ, 1996. Əhali məsələləri üzrə ensiklopedik lüğət, Bakı-2008. Đzahlı iqtisadi terminlər lüğəti, I və II cildlər, Bakı-Nurlan-2005. Hüquq ensiklopediyası, Bakı-Qanun-2007. 716
M Ü N D Ə R Đ C A T
Müqəddimə....................................... 3 L..................................................... 399 Lüğətdən istifadəyə dair tövsiyələr.. 6 M.................................................... 407 A....................................................... 7 N..................................................... 487 B....................................................... 45 O..................................................... 511 C....................................................... 81 Ö..................................................... 517 Ç....................................................... 86 P..................................................... 527 D....................................................... 93 R..................................................... 545 E....................................................... 143 S..................................................... 559 Ə....................................................... 173 Ş..................................................... 614 F........................................................ 217 T..................................................... 620 G....................................................... 228 U..................................................... 662 H....................................................... 241 Ü..................................................... 671 X....................................................... 262 V..................................................... 677 Đ......................................................... 277 Y..................................................... 687 J......................................................... 342 Z .................................................... 712 K....................................................... 344 Đstifadə olunan ədəbiyyatların
Q....................................................... 379 siyahısı 715
Document Outline
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|