A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAXŞILAŞDIRILMIŞ SANĐTAR-TEX- NĐKĐ VASĐTƏLƏRƏ MALĐK OLAN ŞƏ- HƏR VƏ KƏND ƏHALĐSĐNĐN SAYI
- YAXŞILAŞDIRMA (SAĞLAMLAŞDIR- MA)
- YALANÇI (SAXTA) DƏYĐŞƏN
- YALANÇI (SƏHVƏN) FƏAL VAHĐD (kölgə)
- YARDIMÇI ĐSTEHSAL (tikintidə)
- YARIM PANSĐON
- YARIMÇIQ TĐKĐNTĐ ĐSTEHSALI
- YARIMFABRĐKATLAR
- YAŞ AKKUMULYASĐYASI
- YAŞ XƏTTĐ
- YAŞ ĐNTERVALI
|
YADDAŞA YAZMA (QEYD ETMƏ ) – yaddaş
qurğusunda (yaddaşında) yazılmış
yaddaş elementlərinin vəziyyətinin dəyişməsidir. Yaddaşa yazma verilmiş ünvana uyğun olaraq, yaddaşdakı elementlərin parametrlərinin dəyişməsi nəticəsində baş verir.
SANĐTAR-TEX- NĐKĐ VASĐTƏLƏRƏ MALĐK OLAN ŞƏ- HƏR VƏ KƏND ƏHALĐSĐNĐN SAYI (Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - gigiyenik cəhətdən insan ifrazatını insan, heyvan və həşəratlarla təmasdan izolyasiya edən binalara (qurğulara) girişə malik olan əhalinin faizlə payıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və BMT- nin Uşaq Fondu tərəfindən nəşr olunmuş “2000-ci ildə su təchizatı və sanitariyanın qlobal qiymətləndirilməsinə dair məruzə”yə uyğun olaraq, bu məqsəd üçün adekvat (əgər onlar ictimai istifadə üçün nəzərdə tutulmayıbsa) kanalizasiya kollektorları və ya durulducu hovuzlar, təzyiq altında yuyulan tualetlər, həmçinin sadə və ya təkmilləşdirilmiş və havası dəyişdirilən ayaqyolu kimi tikililər hesab edilir.
Bu göstərici şəhər (və ya kənd) yerlərində yaşayan və insan ifrazatını gigiyenik izolyasiya edən, yaxşılaşdırılmış sanitar-texniki qurğulara malik olan əhalinin şəhər və ya kənd əhalisinin ümumi sayına nisbəti ilə hesablanır.
müəssisənin iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırması, müflisləşməsinin qarşısının alınması və maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırması üzrə tədbirlər sistemidir. Bu
sistemə dövlət
borclarının silinməsi, güzəştli əsaslarla bank kreditləri, vergi qoymada güzəştlər, borc ödənişi vaxtlarının uzadılması, istifadə olunmayan mülkün satışı, sağlamlaşdırılan müəssisənin digər müəssisə ilə birləşdirilməsi (udulması); səhmdar cəmiyyətləri üçün – yeni səhmlərin buraxılmasının ixtisara salınması yolu ilə səhm kapitalının azaldılması, köhnə səhmlərin nominal dəyərinin aşağı salınması daxildir. Müəssisənin fəaliyyətinin davam etdirilməsi və onun ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsini təmin edəcək sağlamlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsinə dair qərar bu müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili əsasında qəbul edilir.
Sağlamlaşdırma üsullarının seçilməsində iştirak etmədə üstünlük sahibkara, kreditorlara, borclu müəssisəsinin əmək kollektivinin üzvlərinə verilir.
ölçməsinə tabe olmayan, amillərin və
xüsusiyyətlərin təsviri
üçün ekonometrik modellərdə süni dəyişəndir. Adətən, yalançı dəyişən 0 və ya 1 qiymətini qəbul edir. O hallarda tətbiq edilir ki, parametrlərin qiymətləndirilməsi üçün
istifadə olunan
müvəqqəti sıraların göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif davranışlı dinamikalı bölmələrə parçalanır və açıqca bir sıra eyniləşdirilməyən amillərin bir bölmədə fəaliyyət göstərməsinin və digərlərində isə fəaliyyət göstərmədiyinin fərz edilməsinə əsas verir. Belə halda, yalançı dəyişənin qiyməti eyniləşdirmə amillərinin fəaliyyəti güman edilən bölmələr üçün vahidə bərabər, qalan bölmələr üçün isə sıfıra bərabər qəbul edilir.
sayılan, lakin faktiki olaraq fəaliyyət göstərməyən vahiddir. Bu tip səhvlər müayinə keçirilən zaman avtomatik olaraq düzəldilir. Bununla yanaşı, statistikada seçmə məcmunun ölçüsünü müəyyən edərkən, gözlənilən yalançı fəal vahidlər üçün müəyyən faizə yol verilir.
energetika sektorunda baş verən hadisə və proseslərin öyrənilməsi, bu sahədə qərarların, strategiyaların qəbul olunması, prioritet və perspektivlərin müəyyənləşdirilməsi, milli energetika ehtiyatlarının idarə
olunmasına yönəldilmiş dövlət siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün ən mühüm vasitədir. O, eyni zamanda ölkənin enerji potensialından istifadə olunmanın səmərəliliyinin müəyyən edilməsi, enerji istehlakının müxtəlif (adambaşına və ya ÜDM-ə nisbətdə enerji istehlakı, enerji ehtiyatlarının əhalinin sayına nisbəti, xam neft üzrə xalis idxalın ÜDM-ə nisbəti və s.) göstəricilərinin işlənib hazırlanması üçün əvəzedilməz məlumat mənbəyidir. Enerji balansının işlənib hazırlanmasında əsas məqsəd, energetika məhsullarının istehsal və istehlak strukturunda baş verən dəyişiklik və meyllərin statistik tədqiqi və təhlilini həyata keçirməklə, energetika sektorunun inkişaf
istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində, növbəti illər üçün ölkənin enerji balansının tərtib olunmasında, energetika sektorunun səmərəliliyinin artırılmasında, energetika sahəsində qərarların qəbul edilməsində ölkə hökumətini zəruri statistik məlumatlarla təmin etməkdən ibarətdir. Azərbaycanın milli Enerji balansı matrisa formasında qurulmaqla 60 sətir və 28 sütundan (23 məhsul növü və 5 məhsul qrupu) ibarətdir, 690
sətirlərdə enerjinin yaranmasından onun son istehlakınadək axınlar, sütunlarda isə energetika məhsulları göstərilir. Balansın axınlar hissəsi 4 iri sektora – energetika məhsullarının mənbələri (istehsal, idxal və s.) sektoru, transformasiya sektoru, energetika müəssisələrinin daxili istehlakı və itkilər sektoru və son istehlak sektorlarına bölünür. Enerji balansı ayrı-ayrı energetika məhsulları üzrə (neft, qaz, elektrik enerjisi və s.) əmtəə balanslarını özündə birləşdirməklə onların neft ekvivalentinin tonu (NET), yəni müvafiq enerji vahidi ilə ifadə olunmuş kompleks məcmusudur (1 NET 41,868 Qiqa Coula bərabərdir). Enerji balansının tərtibindən əvvəl balansda göstərilən bütün energetika məhsullarının əmtəə balansları tərtib edilir. YARADILMIŞ ƏLAVƏ ĐŞ YERLƏRĐNĐN SAYI – hesabat
dövründə iş yerlərinin genişləndirilməsi, istehsalın yenidən təşkili, işin növbəliliyinin artırılması və s. nəticəsində yeni yaranmış iş yerlərinə qəbul edilən və ya qəbul edilə biləcək işçilərin sayıdır. YARANMA – bilavasitə statistik vahidə aid olan demoqrafik hadisədir. Bu, statistik vahidin “xalis”, yaxud “qeyri-xalis” yaradılmasıdır, yəni müəssisələrin bölünməsi və
ya birləşməsi nəticəsində statistik vahidin yaranmasıdır.
həyata keçirilməsi üçün şəraitin yaradılması məqsədi ilə müəssisə daxilindəki fəaliyyətdir (mühasibat, nəqliyyat, saxlanma, reklam və s.). Yardımçı fəaliyyətin səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, belə fəaliyyət nəticəsində buraxılan məhsul həmişə bu iqtisadi vahidin daxilində
(tikintidə) - tikinti təşkilatının balansında olan
təşkilatı- xüsusiləşdirilmiş (ayrılmış) sənaye istehsalıdır. Belə istehsallara aiddirlər: beton-məhlul qovşaqları; dəmir-beton və beton məmulatlarının, divar bloklarının və panellərinin, kərpic, kirəmit və digər tikinti materiallarının istehsalı; daş, qum, çınqıl və gilin hasilatı və emalı üzrə karxanalar; dəmirçixanalar; mexanika, xarrat və digər emalatxanalar; ağac tədarükü istehsalı; elektrik stansiyaları; su təchizatı; buxarı mexaniki qüvvəyə çevirən qurğular və sair.
turistin yerləşdirilmə və gündə 2 dəfə səhər yeməyi və seçimdən asılı olaraq, nahar və ya şam yeməyi xərclərini də daxil edən xidmət növüdür.
– başa çatdırılmamış və ya istifadəyə verilməmiş tikililərin, obyektlərin məcmusudur. Yarımçıq tikinti ani göstərici hesab edilir, onun mütləq miqdarı müəyyən tarixə aid edilir. Natural ifadədə hesabat tarixinə olan vəziyyətə görə tikililərin və obyektlərin sayı ilə xarakterizə olunur. Dəyər ifadəsində yarımçıq tikinti – bu, müəyyən tarixə (adətən, ilin sonuna) başlanmış və istənilən səviyyədə başa
çatdırılmamış və istifadəyə verilməmiş tikinti obyektləri üzrə əsas
kapitala yönəldilmiş investisiyanın faktiki
mənimsənilməsidir. Yarımçıq tikintinin uçotu qarışıq qiymətlərlə həyata keçirilir. Đnvestisiya fəaliyyətinin nəticələrinin təhlilində bu göstərici üzrə artma, azalma sürətini müəyyən etmək mümkündür. Təhlil üçün həmçinin yarımçıq tikintinin nisbi səviyyəsini xarakterizə edən göstəricidən də istifadə edilir: H n =H/K Burada H – ilin axırına yarımçıq tikintinin, K hesabat dövründə əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın həcmini göstərir. Bununla yanaşı, yarımçıq tikintinin və əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın həcmlərinin hesablanmasında müqayisəli qiymətlər götürülməlidir.
– müəyyən tarixə tikinti təşkilatları tərəfindən qurtarmamış və sifarişçiyə təhvil verilməmiş obyektlərdə və komplekslərdə yerinə yetirilmiş işlərin
həcmini xarakterizə edən tikinti
məhsulunun bir hissəsidir. Müqavilə (smeta) dəyəri
və faktiki
maya dəyəri
üzrə qiymətləndirilir, tikinti təşkilatlarının balansında işlərin sifarişçiyə təhvil verilməsinə (ödənilməsinə) qədər hesaba alınır. Yarımçıq tikinti istehsalı ilə yarımçıq tikintini qarışdırmaq olmaz.
– (I) - sənaye müəssisələrinin sexlərindən birində emalı başa çatmış və həmin müəssisənin başqa bir sexində sonrakı emala aid olan məhsuldur. Sənaye müəssisələrində istehsal olunmuş yarımfabrikatların uçotu natura və pul ifadəsində aparılır. Verilmiş dövrdə kənara göndərilmiş, yəni satılmış (sənaye müəssisələrinin əsas fəaliyyətindən kənar) yarımfabrikatların ümumi dəyəri hazır məhsullarla bərabər səviyyədə sənaye müəssisəsinin məhsullarının həcminə daxil edilir. (II) - qismən emal edilmiş, lakin istifadəyə hazır olmazdan əvvəl növbəti emal tələb edən məhsullardır. Onlar sonrakı emal üçün digər istehsalçılara satıla bilər. Tipik nümunə son emal üçün başqa yerlərə satılan metaldan tökmələr ola bilər.
691
Qeyd: Bu müəyyənləşdirmə Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatına izahlarda verilmişdir. Digər kontekstlərdə bu termin başqa əhəmiyyət kəsb edə bilər.
– insanın doğulmasından onun həyatının bu və ya digər sayılan anınadək olan dövrdür. Orqanizmdə maddələr mübadiləsi və
funksiyaların vəziyyəti ilə, həmçinin bu proseslərin insan populyasiyanın yaş normalarına uyğun gəlməsi ilə müəyyən olunan bioloji yaş və doğulan andan keçən vaxtla ölçülən təqvim yaş fərqləndirilir. Ömrün uzunluğunun təkamülü prosesində yaş dövrləri haqda təsəvvürlər də dəyişir (“Yaşın təsnifləşdirilməsi”nə bax). Đnsan həyatının nümunəvi dövrləri (hüdudların nisbiliyi nəzərə alınmaqla) aşağıdakı kimi təqdim oluna bilər:
1–7 gün
yeni doğulmuşlar 7 gün – 1 yaş körpələr 1–3 yaş erkən uşaqlıq 4–7 yaş birinci uşaqlıq 8–12 yaş (oğlanlar) 8–11 yaş (qızlar) ikinci uşaqlıq 13–16 yaş (oğlanlar) 12–15 yaş (qızlar) yeniyetmə 17–21 yaş gənc oğlan 16–20 yaş cavan qız 22–35 yaş (kişi) yaşlı yetkin 21–35 yaş (qadın) yetkinliyin I dövrü
36–60 yaş (kişi) yetkinliyin II dövrü 35–55 yaş (qadın) yetkinliyin II dövrü
61–72 yaş (kişi) ahıl insanlar 56–74 yaş (qadın) ahıl insanlar 75–90 yaş (kişi və qadın) qoca insanlar 90 yaşdan yuxarı (kişi və qadın)
uzun ömürlülər
Yaşayanların yaşı ilə bərabər demoqrafik təhlildə ölənlərin yaşının, nikah bağlama yaşının, uşaq doğma yaşının da böyük əhəmiyyəti var, yaxud insanların həyatında bu və ya digər demoqrafik hadisənin baş verdiyi vaxt ayrı-ayrı insanların yaşının bilinməsi əhalinin yaş strukturu haqqında təsəvvür yaradır və həmin demoqrafik hadisənin hansı yaş qruplarında baş verməsini göstərir. Doğum, ölüm, nikah, boşanma müxtəlif yaş qruplarında eyni olmadığından, insanın yaşı demoqrafik hadisələrin ümumi koordinatıdır və onların əhalinin təkrar istehsalının təhlili üçün böyük əhəmiyyəti olan ölüm, doğum, nikah cədvəllərinin köməkliyi ilə təsviri ömrün müxtəlif mərhələlərində bu proseslərin keçməsinin ümumi qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verir. Đnsanın öz həyatı və fəaliyyəti prosesində keçdiyi yaş
dövrlərinin təhlilinin konkret məqsədlərindən asılı olaraq,
demoqrafiyada müxtəlif yaş qruplaşması tətbiq olunur və yaşın orta göstəriciləri hesablanır. Đnsanın yaş sayının bütün əhalinin, yaxud onun hər hansı bir hissəsinin sayına nisbəti orta göstəricilərin hesablanması üçün metodik əsasdır. Əhalinin orta yaşı və median yaşı daha çox demoqrafik əhəmiyyətə malikdir. Onlar yaş tərkibinin toplu xarakteristikalarıdır. Orta nikaha daxil olma yaşı, uşaq doğulduqda və digər demoqrafik hadisələr baş verdikdə də hesablanır. Hüquqi cəhətdən də yaşın əhəmiyyəti var: məsələn, nikah yaşı, hüquqa malik olma və hüquq səlahiyyəti, o cümlədən əmək, cinayət, inzibati və mülki məsuliyyət yaşı və s. (“Yetkinlik yaşına
Demoqrafiyada yaş, adətən, tamam olmuş yaşla, yəni tam rəqəmlə, bir yaşdan aşağı olan uşaqlar üçün – ayların, hətta günlərin sayı ilə (1 aylıq uşaqlar üçün)
hesablanır. Yaş
haqqında məlumatlar əhalinin siyahıyaalınması, sorğu yolu ilə, demoqrafik hadisələrin (nikah, boşanma və s.) cari qeydə alınması, sənədlərdəki qeydlər əsasında alınır. Đqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda siyahıyaalma proqramlarında anadan olma tarixi (gün, ay, il, yaxud ay, il), bəzən tamam olmuş illər haqqında sual qoyulur. Anadan olma tarixini bilməklə, siyahıyaalma tarixinə tamam olmuş yaşı siyahıyaalma ilindən anadan olma ilini çıxmaqla müəyyən etmək olur. Əgər siyahıyaalma ilində anadan olma günü onun tarixindən sonradırsa, fərq bir vahid azaldılır. Anadan
olma tarixinin qeydə alınması məlumatları təkcə yaş üzrə deyil, həm də nəsillər üzrə qruplaşdırmağa imkan verir. Adətən, cari qeydiyyatda anadan olma tarixi, yaxud yalnız ili nəzərə alınır. Sorğu zamanı yaşın təqribən, yaxud yuvarlaqlaşdırılmış rəqəmlə göstərilməsi ayrı-ayrı yaş qruplarının sayının təhrif olunmasına, yaş akkumulyasiyasına gətirib çıxarır.
- bir sıra yaşlarda, daha çox 0 və 5 rəqəmləri ilə qurtaran yaşlarda qonşu yaşlara nisbətən daha çox adamların sayının və ya demoqrafik hadisələrin toplanmasıdır. Sorğu zamanı yuvarlaqlaşdırma nəticəsində yaşın bilərəkdən və ya təsadüfən sistematik təhrifi baş verir. Əhalinin və ya yuvarlaq (akkumulyasiya olunan say) və digər yaşlarda hadisələrin sayının nisbətini xarakterizə edən xüsusi göstəricilərin köməyi ilə ölçülür. Güclü yaş akkumulyasiyası zamanı statistik
692
müşahidə yolu ilə alınmış yaş tərkibi haqqında məlumatlar, adətən, yuvarlaqlaşdırılmış və qonşu yaşlardakı ədədlərin həqiqi nisbətini bərpa etmək üçün səlisləşdirilir. Ədədlərin akkumulyasiyası göstərilən səbəblər nəticəsində təkcə yaş üzrə bölünməyə görə yox, həm də vaxtın digər xüsusiyyətlərinə, məsələn, nikahın davamlılığına, verilən ərazidə yaşama davamiyyətinə və s. görə də baş verə bilər.
– müəyyən demoqrafik vəziyyətdə olma müddətini bu və ya digər kəmiyyətə çatma anlarını birləşdirməklə demoqrafik şəbəkədə xətdir. Məsələn, eyni yaş kəmiyyətləri; nikahın pozulması anına onun davamiyyət müddəti kəmiyyətləri; birinci uşağın doğulması ilə ikinci uşağın doğulması arasında keçən illərin sayı və s. Yaş xətti ordinat oxunda yaşın, yaxud vəziyyətin uzunluğunun bu və ya digər kəmiyyətinə müvafiq olan nöqtədən başlayan üfüqi xətdir.
arasında olan fərqdir. Bir qayda olaraq, dəqiq yaşın il üzrə kəmiyyətini nəzərə alır. Yaş tamamlanmış illə ölçüldüyünə görə, yaş intervalı həmişə mövcuddur. Onun həddi kimi aşağı sərhəd xidmət edir. Məsələn: 20 yaş dedikdə, tam 20 yaş ilə tam 21 yaş arasındakı interval nəzərdə tutulur. Bu yaş intervalı bir ildən yuxarı müddəti əhatə etdikdə daha ədalətli hesab edilir. Məsələn: 20-24 yaşları dedikdə, tam 20 yaşla tam 25 yaş arasındakı interval nəzərdə tutulur. Yaş
intervalı insan
həyatının müxtəlif mərhələlərində demoqrafik və sosial-iqtisadi proseslərin keçmə intensivliyinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq olunur. Bir illik və beş illik yaş intervalları daha geniş yayılmışdır. Bunların ardıcıl yayılması müxtəlif demoqrafik proseslərdə əsas yaş
qanunauyğunluğunun müəyyənləşdirilməsinə imkan verir.
– oxşar demoqrafik və ya sosial, iqtisadi xarakteristikaları (məsələn, uşaq doğumu, əmək qabiliyyətli və s.) olan bir, yaxud bir neçə yaş qruplarında insanların cəmidir. Yaş kontingenti sərhədləri insanların fizioloji xüsusiyyətləri ilə şərtlənir, sosial-iqtisadi münasibətlərdən və onları
əks etdirən
qanunvericilikdən asılıdır. Ölkə statistikasında aşağıdakı yaş kontingenti ayrılır: körpə yaş – 0–2 yaşlı uşaqlardır, onlar uşaq məsləhətxanalarının nəzarəti altında olur və onlara körpələr evi xidmət edir, çox vaxt onların arasında bir yaşadək olan uşaqları ayırırlar; məktəbəqədər yaş – 3-6 yaşlı uşaqlar, onlara uşaq bağçaları xidmət edir; məktəb yaşlı – 7-12 yaşlı uşaqlar və 13-15 yaşlı yeniyetmələr; əmək qabiliyyətli yaş – kişilər 15- 62, qadınlar – 15-60; pensiya yaşı: kişilər – 63 yaş və yuxarı, qadınlar – 60 yaş və yuxarı; reproduktiv yaş – 15-49 yaşlı qadınlar; seçici kontingenti – 18 və daha yuxarı yaş.
– eyni yaşda olan insanların məcmusu, əhalilin yaş
strukturunun əsas
elementidir. Demoqrafik və sosial-iqtisadi təhlilin məqsədlərindən asılı olaraq,
birillik və
iriləşdirilmiş (5 illik, 10 illik və s.), yaş qrupları fərqləndirilir; bir yaşadək olan uşaqlar üçün daha xırda – aylar, yaxud günlər üzrə yaş qrupları tətbiq olunur. Yaş qruplarının sayı seçilmiş yaş intervalının kəmiyyətindən asılıdır. Demoqrafik proseslərin intensivliyi yaşlar üzrə fərqləndiyi üçün, yaş qrupları əhalinin təkrar istehsalında, onun
sosial-iqtisadi fəallığında, tələbatların formalaşmasında və s. müxtəlif rol oynayır. “Yaş qrupu” anlayışı bəzən nəsil və koqorta anlayışları ilə eyni olmur (uyğun gəlmir).
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|