A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÜZMƏ NÖVLƏRĐ
- VAHĐD (SUBYEKT)
- VALYUTANIN ALICILIQ QABĐLĐY- YƏTĐ PARĐTETĐ
|
ÜSULLARIN (QAYDALARIN) MÜƏY- YƏN EDĐLMƏSĐ – riyaziyyatın və kibernetikanın obyektlərin təsnifləşdirilməsi və eyniləşdirilməsi metodlarını işləyib hazırlayan və bu əsasda proqnozlaşdırma məsələlərini həll edən bölməsidir. Obyektlər əlamətlərin son dəsti ilə təsvir
edilir. Üsulların müəyyən edilməsi məsələlərindən biri
obyektlərin təsnifləşdirilməsinin (müəyyən edilməsinin) verilmiş dəqiqliyinə nail olunmasına imkan verən daha dəqiq məlumat əlamətlərinin minimum sayının müəyyən edilməsi (ayrılması) sayılır. Üsulların müəyyən edilməsi məsələsinin həlli üçün klaster, əlamət və komponent təhlili kimi riyazi statistikanın metodlarından istifadə olunur.
NÖVLƏRĐ – dəniz
nəqliyyatı statistikasında yük və sərnişin daşınması üzmə növlərinə görə nəzərə alınır: kiçik kabotaj, böyük kabotaj, xaricə üzmə və xarici limanlararası. Kiçik kabotaj – başqa dövlətin su ərazisindən keçmədən, ölkənin daxilindəki iki liman arasında gəmilərin üzməsidir. Böyük kabotaj – başqa dövlətin su ərazisindən keçməklə ölkənin daxilindəki iki liman arasında gəmilərin üzməsidir. Xaricə üzmə ölkənin limanları ilə xarici ölkələrin limanları arasındakı gəmi daşımasıdır. Xarici limanlararası əlaqə ölkəyə məxsus gəmilərin digər ölkələrin limanları arasında (müqavilə əsasında) xarici ölkə fraxtçıları üçün həyata keçirilmiş üzmələrdir.
677
-V- Vahid (subyekt) .......................................... 678 Vahid tərəfindən istehsal olunan hazır məhsul və natamam istehsal ehtiyatlarının dəyişməsi .................................................... 678 Vahidin (həcmin, çəkinin) dəyər indeksləri .................................................... 678 Vahidlərin (müəssisələrin) istifadə etdikləri lizinq........................................................... 678 Vaxt (an) metodu ....................................... 678 Vaxtamuzd əməkhaqqı ............................... 678 Vaxtı keçmiş borclar .................................. 678 Vaxtı uzadılmış gəlir vergiləri ................... 678 Vaxtı uzadılmiş xərclər .............................. 679 Vaxtın bölüşdürülməsi ............................... 679 Vaqon dövriyyəsi ....................................... 679 Vaqonların və konteynerlərin siyahiyaalınması ......................................... 679 Valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaq və yeniyetmələrin uçotu ............................. 679 Valyuta ....................................................... 679 Valyuta “ilanı” .......................................... 679 Valyuta “dəhlizi” ........................................ 679 Valyuta bazarı ............................................ 679 Valyuta ehtiyatları ...................................... 679 Valyuta kursu ............................................. 680 Valyuta nəzarəti ......................................... 680 Valyuta riski ............................................... 680 Valyuta tənzimlənməsi ............................... 680 Valyutanin alıcılıq qabiliyyəti pariteti ...... 680 Valyutanin konvertasiya edilə bilməsi ....... 680 Variasiya göstəriciləri ................................ 681 Variasiya sirası ........................................... 681
Vasitə əmsalı .............................................. 681 Vasitəçilik (agentlərin) fəaliyyətindən dövriyyə ..................................................... 681 Vasitəçilik fəaliyyəti üzrə dövriyyə ........... 681 Vasitəli vergilər ......................................... 682 Veb-sayt ..................................................... 682 Veksel ........................................................ 682 Vergi güzəştləri .......................................... 682 Vergi krediti ............................................... 683 Vergi statistikası ........................................ 683 Vergi tənzimlənməsi .................................. 683 Vergi uçotu ................................................ 683 Vergilər ...................................................... 683 Vergilər, üzvlük haqları və ödənişlərin digər növləri ........................................................ 684 Vəhşi heyvan və quşların mühafizəsi və təkrar istehsalı ...................................................... 684 Vərəm xəstəliyinə tutulma və ondan ölmə səviyyəsi .................................................... 684 Vəsaitlərin mənbəyi və istifadəsi haqqinda hesabat ....................................................... 684 Vətəndaşların tibbi sığortası ...................... 684 Vətəndaşlıq ................................................ 684 Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları ..................... 686 Vəzifə ......................................................... 686 Vəzifə cinayəti ........................................... 686 Vəzifə maaşı .............................................. 686 Virtual maşın ............................................. 686 Virtual yaddaş ............................................ 686 www (world wide web) ............................. 686
678
VAHĐD (SUBYEKT) – “vahidlərin” sinonimidir. Đngilis dilində hüquqi subyekt anlayışı “qanuni (hüquqi) vahid” anlayışından fərqlənir.
sonuncu günləri arasında, iqtisadi vahid tərəfindən istehsal olunmuş, lakin hələ satılmamış və ya istehsal prosesində olan
hazır məhsul
ehtiyatlarının həcmində baş verən dəyişiklikləri göstərir. Bu göstəriciyə iqtisadi vahidə aid olan natamam istehsal, o cümlədən üçüncü tərəfin mülkiyyətində olan istehsal da daxildir. Đqtisadi vahiddə olan, lakin üçüncü tərəfə mənsub olan məhsullar bu kateqoriyaya daxil edilmir. Ehtiyatlar istehsalın maya dəyərinə görə və dəyərin təshih edilməsindən əvvəl (amortizasiya kimi) qiymətləndirilir. Đstehsalla bağlı ehtiyatların dəyişməsi çox böyük (müsbət və ya mənfi kəmiyyət) ola bilər, xüsusilə də istehsal dövrü 1 ildən çox olduqda (gəmiqayırmada, texniki quraşdırmada və s.). Lakin bir çox fəaliyyət növləri üçün bu göstərici çox kiçikdir və ya heç mövcud deyildir (məsələn, müvəqqəti iş və s.). Ehtiyata daxil olan və istehsal prosesinə daxil edilmək üçün nəzərdə tutulmuş məhsullar həm əmtəələr, həm də xidmətlər kimi ola bilər. Ehtiyatların artırılması üçün digər iqtisadi vahiddən alınmış məhsullar maya dəyərinə görə qeydə alınırlar (yəni alınma qiyməti üzrə).
bölünməsi yolu ilə hesablanan göstəricilərdir. Avropa Statistika Bürosu illik
zəncirvari indeksləri Fişer düsturu
üzrə hesablayır. Beynəlxalq bazarın mövzusu sayılan “əmtəələrin səbətləri”nin dəyəri çox sürətlə dəyişir, buna görə də illik zəncirvari indekslər aktuallaşdırılmış məlumatların çəkilərinə əsaslanır. VAHĐDLƏRĐN (MÜƏSSĐSƏLƏRĐN) ĐSTĐ- FADƏ ETDĐKLƏRĐ LĐZĐNQ - icarəyə verənin icarədara mülkiyyətin (əmlakın) və maddi və ya qeyri-maddi kapital əmtəələrinin (proqram təminatının və s.) uzun müddətə icarəyə verməsidir. Bu zaman, əvvəlcədən şərtləşdirildiyi dövrdə müqavilə vaxtı başa çatdıqdan sonra icarədara əsas fondları qalıq dəyəri ilə almaq hüququ verilir və aşağıdakılara bölünür: – icarədar götürən tərəfindən lizinqi verən müəssisəyə ödənilən icarə haqqı; – lizinq əməliyyatlarının nəticəsi kimi, il ərzində yığılan əsas kapital. VAXT (AN) METODU – seçmə qiymətlər üzrə bölgü parametrlərinin qiymətləndirilməsinin tapılması üsuludur, K.Pirson tərəfindən tətbiq edilmişdir. Vaxt metodu ilkin seçilmiş anların müəyyən sayını məlum olmayan parametrlərin funksiyaları sayılan müvafiq bölgü anlarına bərabərləşdirməkdən ibarətdir. Qiymətləndirmənin səmərəliliyi nöqteyi-
nəzərindən, vaxt metodu mümkün olan metodların ən yaxşısı sayılmır, yəni ən az olmayan dispersiyaya malikdir. Kifayət qədər ümumi şərtlər müqabilində, hesab etmək olar ki, vaxt metodu daha
dolğun və
səmərəli qiymətləndirməni verir.
əməkhaqqı formalarından biridir. Bu formada əməkhaqqı işə sərf
olunmuş faktiki
vaxtdan və
işçinin ixtisasından asılı olaraq verilir. Bu formada əməkhaqqı işə sərf olunmuş faktiki vaxtdan və işçinin ixtisasından asılı olaraq verilir. Vaxtamuzd əməkhaqqı sistemində işçilər üçün onlara təhkim edilmiş qurğulara, aqreqatlara xidmət normaları, yaxud müəyyən dövr üçün normalaşdırılmış istehsalat tapşırıqları müəyyən edilir. Ayrı-ayrı funksiyaları və ya işləri yerinə yetirmək üçün işçilərin say normativləri müəyyən edilə bilər.
VAXTI KEÇMĐŞ BORCLAR – hüquqi və fiziki
şəxslər tərəfindən vaxtında həyata
keçirilməmiş ödənişlərdir, yəni əmtəə-maddi qiymətlilərə, iş və
xidmətlərə görə
mal göndərənlərə və podratçılara; ssudalar üzrə kredit müəssisələrinə; büdcəyə ödəmələr üzrə maliyyə orqanlarına; əmək haqqı
üzrə fəhlə
və qulluqçulara ödənişlərdir. VAXTI UZADILMIŞ GƏLĐR VER- GĐLƏRĐ - korporasiyanın gəlirinə verginin uçotu metodudur ki, buna əsasən aşağıdakı vergiqoyma tipləri verilən maliyyə ilinin hesabatına daxil olmalıdır: - gəlirə vergiqoyma əsasında hesablanmış, məcburi ödənilməli olan vergi; - sonrakı hesablanmış vergi və ya mühasibat uçotunun və vergi qoyulan gəlirlərin hesablanması nəticələri arasındakı müvəqqəti fərqlər zamanı çıxıla bilən vergi (vergi güzəştləri və ya sonradan aparılacaq tutmalar); - qanunla nəzərdə tutulmuş, ehtiyatların çıxılması ilə bağlı sonrakı vergi; 679
- investisiya subsidiyalarının yığılması (yaradılması) ilə bağlı sonrakı vergi. Vaxtı uzadılmış vergilərə gizli vergilər daxil edilmir.
– artıq sübut olunmuş rentabelliklə spesifik əməliyyatın bir hissəsidir: maliyyə ili ərzində qeydiyyata alınmış, lakin gələcəkdə əldə olunacaq ayrı-ayrı gəlirlərə aid olan xərclərdir. VAXTIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSĐ - xüsusi əməliyyat proqramları əsasında, bir-birindən asılı olmayaraq maşına müraciət edən çoxsaylı istifadəçilərə eyni zamanda xidməti həyata keçirən iş rejimidir.
həcminin göstəricisidir. Stansiyada yük və texniki (tranzit) əməliyyatlarda istifadə olunan, gələn və gedən vaqonların cəmi ilə ölçülür. VAQONLARIN VƏ KONTEYNERLƏ- RĐN SĐYAHIYAALINMASI – başdan-başa yoxlama
yolu ilə
dəmir yolunun
bütün şəbəkələrində, yeni tikintilərdə, müəssisələrin magistrala çıxan
yollarında, xarici
dəmir yollarında olan yük
vaqonlarının və
konteynerlərinin eyni anda naturada birdəfəlik qeydə
alınmasıdır. Konteynerlərin siyahıyaalınması eyni
vaxtda dəmir
yolu nəqliyyatında həyata keçirilir. Qeydiyyat stansiyaları, vaqonun (konteynerin) mənsubiyyəti və nömrəsi, növü, taranın çəkisi, yükqaldırması, qurulma və əsaslı təmir ili və başqa əlamətləri qeydiyyata alınır. Vaqonların və konteynerlərin siyahıyaalınması əsasında vaqon və konteyner parklarının inventar və cari uçot məlumatları dəqiqləşdirilir. VALĐDEYN HĐMAYƏSĐNDƏN MƏH- RUM OLMUŞ UŞAQ VƏ YENĐYETMƏ- LƏRĐN UÇOTU – dövlət himayəsinə və onların uşaq internat müəssisələrində böyüməsinə ehtiyacları olan uşaqların aşkar edilməsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Bundan əlavə,
ailələrə tərbiyəyə (himayəyə) verilmiş uşaqlar da nəzərə alınır. Uçotun məlumatları əsasında hər il bu işin nəticələrini xarakterizə edən statistik hesabat tərtib edirlir. VALYUTA – (I) - 1) müəyyən ölkənin pul vahididir (milli valyutasıdır) və dövlətin pul sisteminin növüdür (qızıl, gümüş, kağız); 2) xarici dövlətlərin pul nişanlarıdır, xarici ölkələrin pul vahidləri ilə ifadə olunan və beynəlxalq hesablaşmalarda (xarici valyuta) istifadə edilən kredit və ödəniş vasitəsidir; 3) beynəlxalq hesablaşma vahidi və ödəniş vasitəsidir: BVF çərçivəsində valyuta xüsusi borcalma hüquqlardır (SDR); Avropa Đttifaqı çərçivəsində istifadə olunan Avropa valyuta vahididir (AVRO).
fakturada göstərilən məbləği ifadə edən valyutanı əks etdirir.
arasındakı razılaşmalara görə, 1972-ci ildən həyata keçirilən valyuta kurslarının razılaşdırılması sistemidir. Valyuta siyasəti sahəsində vahid və razılaşdırılmış fəaliyyəti təmin edən mexanizm olmadığından, 1979-cu ildə Valyuta “ilanı” Avropa valyuta sistemi ilə əvəz edilmişdir. VALYUTA “DƏHLĐZĐ” – ölkənin
valyutasının ilkin və ikinci təkrar bazarlarında xarici valyuta ilə dəyişdirilə biləcəyi, dəyişmə tarifinin mümkün aşağı və yuxarı qiymətləri arasındakı intervaldır. VALYUTA BAZARI – bank xidmətlərinin və kapitalların müəyyən növünə olan təklif və tələbin görüşdüyü yerdir. Valyuta bazarı aydın, yəni hiss olunan, gözə görünən (məsələn, Rendji bazarı) ola bilər və ya əksinə, hər hansı bir real mücərrədlik (məsələn, avro-dollar bazarı kimi) başa düşülə bilər. Bu, nəzəri konsepsiya şəklində (tələb və təklifin qarşı-qarşıya durduğu sahə) də ola bilər. Valyuta bazarının əhəmiyyəti - qiymətin səviyyəsinə və valyuta kursunun səviyyəsinə, yəni bazarın tənzimlənməsinə rəqabətin səviyyəsinin və tələbin, təklifin və
həyata keçirilən sövdələşmələrin həcminin səviyyəsinin təsir dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilir. VALYUTA EHTĐYATLARI – 1) bir ölkənin digər ölkələrlə hesablaşmasında ödəniş balansının defisitinin (kəsirinin) ödənməsi üçün ödəniş vasitəsidir. Hazırda valyuta
ehtiyatlarının yaradılması üç qrupa bölünür: qızıl, valyuta (qızıl valyuta standartlarının həyata keçirildiyi vaxtdan – Amerika dolları və ingilis funt sterlinqi) və BVF-yə üzv ölkələrin normaları (ölçüləri). Pul və valyuta siyasətinin müəyyənləşdirilməsi üçün valyuta ehtiyatlarının məbləği və tərkibi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir; 2) ölkənin Mərkəzi Bankında və ya dövlətin maliyyə orqanlarının sərəncamında olan qızıl və xarici valyuta, digər ölkələrin banklarında olan xarici
valyuta depozitləri, xarici dövlətlərdə qoyulmuş qiymətli kağızlar rəsmi ehtiyatlardır. Valyuta ehtiyatları
680
həm də beynəlxalq valyuta-kredit təşkilatlarında yaradılır, beynəlxalq hesablaşmalarda alıcılıq və ödəniş vasitələrinin ehtiyatı kimi xidmət göstərir, dövlətin müvafiq valyuta siyasətinin həyata keçirilməsi, onun valyuta-maliyyə vəziyyətinin təshih edilməsi, valyuta kursunun saxlanılması üçün istifadə edilir.
vahidinin digər ölkənin pul vahidi və ya beynəlxalq ödəniş vasitələri ilə qiymətidir. Rəsmi valyuta kursu təklifin, tələbin, valyuta bazarında həyata keçirilmiş (təsbit edilmiş) sövdələşmələrin həcm və növünün miqyas və nisbətindən asılı olaraq, dövlət tərəfindən (Mərkəzi Bankın şəxsində) və ya bazarda müəyyən edilə bilər, yaxud yuxarıda göstərilən amillərin dəyişməsindən asılı olaraq dəyişdirilə bilər (dəyişkən) valyuta kursu).
Valyuta kursu
beynəlxalq valyuta vahidlərinə münasibətlərdə milli valyutalarda daha tez-tez tətbiq olunur. VALYUTA NƏZARƏTĐ – 1) milli valyutanın, ölkənin milli valyutasında qiymətli kağızların, valyuta qiymətlilərinin ölkənin gömrük
sərhədlərindən (azad gömrük zonalarının və azad anbarların perimetrləri istisna olmaqla) keçməsinə nəzarətdir; 2) əmtəə və nəqliyyat vasitələrinin ölkənin gömrük sərhədlərindən keçməsi ilə bağlı olan valyuta əməliyyatlarına nəzarətdir; 3) valyuta, ixrac-idxal və digər xarici iqtisadi əməliyyatlar sahəsində ölkə qanunvericiliyinə riayət edilməsinin yoxlanması və nəzarətin təşkili işi vahid ümumdövlət siyasətinin tərkib hissəsidir; 4) rezidentlər və qeyri-rezidentlərin valyuta əməliyyatlarının həyata
keçirilməsini tənzimləyən ölkə qanunvericiliyinə və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktlarına riayət
olunmasına, rezidentlərin dövlət qarşısındakı xarici valyuta öhdəliklərini yerinə yetirməsinə nəzarətdir. Valyuta nəzarəti ölkənin qanunvericiliyinə və ölkənin valyutaya və ixraca nəzarəti üzrə Gömrük Məcəlləsinə uyğun olaraq, ölkənin gömrük orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Bundan əlavə, Azərbaycanda Mərkəzi Bank, habelə Azərbaycan Respublikası hökuməti valyuta nəzarəti orqanları, müvəkkil edilmiş banklar və qanunvericiliklə valyuta nəzarətini həyata keçirə bilən digər təşkilatlar isə valyuta nəzarəti agentləri hesab olunurlar. VALYUTA RĐSKĐ - əmtəə və fond birjalarında aparılan xarici ticarət, kredit, valyuta əməliyyatları zamanı,
milli valyuta
ilə müqayisədə xarici valyuta kursunun dəyişməsi ilə bağlı valyuta itkisi təhlükəsidir. Açıq valyuta vəziyyəti mövcud olduqda baş verir. Risk valyutaların qabaqcadan satın alınması, habelə təcili əqdlərin bağlanması sığortası ilə aradan qaldırıla bilər.
əsas funksiyalarından biridir, ölkə valyutası ilə xarici valyutanın alqı-satqısını, banklararası və birja bazarlarında ödəmə sənədlərinin və xarici valyutalarda öhdəliklərin alqı-satqısını həyata keçirir
və beləliklə, ölkə valyutasının məzənnəsinin dinamikasına, iqtisadiyyatda pula olan tələb və təklifə həlledici təsir göstərir.
üçün iki və ya bir neçə milli valyutanın alıcılıq qabiliyyəti arasındakı nisbətdir. Valyutanın alıcılıq qabiliyyəti pariteti əmtəə siyahısının seçilməsindən asılı olaraq xüsusi (müəyyən əmtəə qrupu üzrə) və ya bütün ümumi daxili məhsul üzrə ümumi ola bilər. Valyutanın alıcılıq qabiliyyəti paritetindən beynəlxalq müqayisələrdə müqayisənin sabit valyutası olmadığı şəraitdə daha tez-tez istifadə olunur. Belə ki, praktiki olaraq o, rəsmi valyuta kursları ilə uyğun gəlmir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|