A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“ÜMUMĐ” – (MHS-nin kontekstində) bu göstərici əsas kapitalın istehlakını (məsələn, ümumi buraxılış, ümumi daxili
məhsul, iqtisadiyyatın ümumi gəliri) əks etdirir. MHS-də “ümumi” termini “xalis” termininə qarşı qoyulur.
ölkənin iqtisadi fəaliyyətinin ümumiləşdirici göstəricisidir və insan potensialının inkişaf indeksinin elementlərindən biri hesab edilir. Đstehsal mərhələsində - iqtisadiyyat sahələrinin əlavə dəyərlərinin cəmini, istifadə mərhələsində - son istehlak, yığım və ixrac üçün nəzərdə tutulmuş əmtəə və xidmətlərin dəyərini əks etdirir. MHS-nin əsas göstəricisidir, ondan statistikada və beynəlxalq müqayisələrdə geniş istifadə olunur. MHS-nin “Đstehsal” hesabında ÜDM - ümumi buraxılışın və
həcmləri arasındakı fərq kimi, “Gəlirin yaranması” hesabında – muzdlu işçilərin əmək haqlarının, istehsala xalis vergilərin və iqtisadiyyatın ümumi
hesabında – son istehlaka və yığıma çəkilən xərclərin cəmi kimi hesablanır. Xalis daxili məhsul göstəricisindən əsas kapitalın istehlakı qədər fərqlənir. ÜDM faktiki, əsas və bazar qiymətləri ilə hesablanır. Real ÜDM deflyasiyası cari qiymətlərlə ifadə olunmuş əlavə dəyərin qiymət indeksi vasitəsi ilə qiymət amilindən “təmizlənməsi” metodu ilə hesablanır.
tərəfindən yaradılmış ümumi əlavə dəyərin məcmusu ilə ölçülür.
– ümumi dövlət idarəetməsi vahidlərinin istehlak etdikləri əmtəə və xidmətlərdir; onlara çəkilən xərclərin dəyəri kollektiv xidmətlərə bərabər tutulur.
xidmətlərin dəyərinə əlavə edilən dəyərdir. Milli hesablar sistemində “istehsal hesabı”nın göstəricisi və
balansedici maddəsidir. Đqtisadiyyatın sahələri üzrə məhsul (xidmət) buraxılışının dəyəri ilə aralıq istehlakın dəyəri 673
arasındakı fərq kimi müəyyən olunur və xalis əlavə dəyər göstəricisindən fərqli olaraq, əsas kapitalın istehlakını da
daxil edir.
Ölkə iqtisadiyyatının sahələri üzrə bütün ümumi əlavə dəyərlərin cəmi ümumi daxili məhsulu (ÜDM-i) təşkil edir. (II) – ümumi əlavə dəyər - aralıq istehlakın dəyəri çıxılmaqla, buraxılışın dəyəri kimi müəyyən edilir.
dəyərindən aralıq istehlak üçün istifadə edilmiş materialların və digər mal və xidmətlərin dəyərlərini çıxdıqdan sonra qalan dəyərdir. (IV) - şirkətin adi istehsal fəaliyyətinin gedişində əmtəə və xidmətlərə görə üçüncü şəxsdən almaqla yaratdığı və ya artırdığı dəyərdir. Dövrün konkret bir anına istehsal edilmiş məhsulun dəyəri ilə istehsal prosesində istehlak edilmiş əmtəə və xidmətlərin dəyərləri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
xərcləri üzrə ümumi əlavə dəyərlə əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclər arasındakı fərqdən ibarətdir. ÜMUMĐ XARĐCĐ BORC – 1) vaxtın istənilən anında özündə gələcəkdə faizlər və ya əsas borclar, yaxud da hər ikisinin debitorçu tərəfindən ödənilməsi tələb olunan, ölkənin rezidentlərinin qeyri-rezidentlərinə cari və heç bir öhdəliklə şərtlənməmiş məbləğin ödənilməməsini əks etdirir; 2) debitor tərəfindən borcun əsas məbləğinin və (və ya) borc üzrə faizlərin müəyyən edilmiş dövrlərdə ödənilməsini nəzərdə tutan ölkə rezidentlərinin qeyri-rezidentlər qarşısında ödənilməmiş faktiki cari öhdəliklərinin qalığıdır.
ümumi ictimai məhsulun təkrar istehsalını əks etdirən statistik cədvəllərdir. Balansın ehtiyat hissəsinin məlumatları istehsal vasitələrinin, sahələr və mülkiyyət növləri üzrə istehlak mallarının, həmçinin idxal məhsullarının daxil olmalarını əks etdirir. Balansın istifadə hissəsində istehsal istehlakı (ödəmə fondu); şəxsi və ictimai qeyri-istehsal istehlakı (istehlak fondu); istehsal və qeyri-istehsal əsas fondlarının, dövriyyə vasitələrinin artımı; sair xərclər (yığım fondu); təbii fəlakətlərdən və digər səbəblərdən olan itkilər; ixrac göstərilir. Balansa sənaye, kənd təsərrüfatı və s. sahələrin məhsullarının toplu balansı daxildir və o, ayrı-ayrı məhsullar üzrə dəyərlə ifadə olunmuş maddi balansları birləşdirir.
maliyyələşmə mənbəyindən asılı olmayaraq, investisiyaların ümumi həcmidir.
YAT – yük və sərnişinlərin daşınmasında iqtisadiyyatın bütün bölmələrini və əhalinin tələblərini təmin edən, istehsalçı ilə istehlakçı arasında müxtəlif növ məhsulları daşıyan, əhaliyə nəqliyyat xidməti göstərən nəqliyyatdır. Ümumi istifadədə olan
nəqliyyat daşınmalarına sərnişinlərin (ictimai nəqliyyatda pulsuz getməyə hüququ olan sərnişinlər də daxil olmaqla) və ya yüklərin kommersiya əsasında (ödənişlə) daşınması daxildir. Kommersiya təşkilatlarının həyata keçirdiyi daşınma o zaman ümumi istifadədə nəqliyyat daşınması sayılır ki, hər hansı bir şəxs və ya hüquqi şəxsin müraciəti əsasında, qanuna və ya digər hüquqi aktlara, həmçinin bu təşkilata verilən icazəyə (lisenziyaya) görə yük və ya sərnişin daşınması onun vəzifəsidir. Ümumi istifadədə olan nəqliyyat daşınmaları haqqında müqavilələr açıq müqavilələrdir. Statistikada “ümumi istifadədə olan nəqliyyat” termini “nəqliyyat sektoru”na sinonim işlədilir.
olaraq,
müəssisənin, birliyin (cəmiyyətin, konsernin və s.) daxili ehtiyaclarının təmin olunması üçün yük və sərnişinlərin daşınmasını həyata keçirən nəqliyyatdır. Statistikada “ümumi
istifadədə olmayan
nəqliyyat” termini qeyri-nəqliyyat sektoruna sinonim kimi işlədilir.
fondların ümumi yığımının, maddi dövriyyə vəsaitlərinin qalıqlarının və xarici
ticarət saldosunun dəyişməsinin kəmiyyətidir.
dövriyyə vəsaitlərinin və maliyyə aktivlərinin yığım mənbəyidir. MHS-in “Gəlirlərin istifadəsi” hesabının göstəricisi əmtəə və xidmətlərin son istehlakına xərclənməmiş, sərəncamda qalan gəlirin bir hissəsini özündə birləşdirir. Son istehlak və yığım məqsədləri üçün istifadə olunmamış vəsait qalığı - xalis kredit vermə adlanır, vəsait çatışmazlığının (kəsirin) yaranması – xalis borc alma adlanır. Bu kəmiyyətlər “Kapitalla əməliyyatlar” hesabının balanslaşdırıcı maddələri hesab edilir və “Maliyyə hesabı”nda maliyyə aktivlərinin növləri üzrə dəqiqləşdirilir.
674
Ümumi qənaətin məbləği, xalis qənaətdən əsas kapitalın istehlakı qədər çoxdur.
– ayrıca götürülmüş istiqamətlər üzrə miqrantların sayıdır. Gələnlərin ümumi sayı – gəlmə üzrə ümumi miqrasiya, gedənlərin ümumi sayı – getmə üzrə ümumi miqrasiyadır.
- (I) milli hesablar sistemində gəlirlərin ilkin
bölüşdürülməsi hesabının balanslaşdırıcı maddəsidir və bu hesabda “ilkin gəlirlərin qalıqları (saldosu)” adlanır. Xaricə verilmiş və xaricdən alınmış ilkin gəlirləri nəzərə almaqla, ölkə iqtisadiyyatında yaranmış ümumi gəlirin həcmini əks etdirir. Bu göstərici ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin təhlili üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ümumi milli gəlir müəyyən dövr ərzində istehsal edilmiş ümumi daxili məhsulun həcminə, həmin dövr ərzində “qalan dünya”ya verilmiş və “qalan dünya”dan alınmış ilkin gəlirlərin saldosunu əlavə etməklə hesablanır. Başqa sözlə, Ümumi milli gəlir (ÜMG) bərabərdir: ÜDM çıxılsın “qalan dünya”ya (qeyri-rezidentlərə) ödənilmiş əmək haqqı və mülkiyyətdən gəlirlər, üstəgəl həmin maddələr üzrə “qalan dünya”dan alınmış gəlirlər. MHS-in 1993-cü ilədək olan versiyalarında “ümumi milli gəlir” termini əvəzinə “ümumi milli məhsul” termini istifadə olunurdu. (II) rezident vahidlərin ilkin gəlirlərinin cəmidir. “Gəlirlərin ilkin bölgüsü” hesabı göstəricisi MHS- yə 1993-cü ildə daxil edilmişdir. Miqdarca o,
yaxındır, lakin “gəlir” istehsal mərhələsində (əlavə edilmiş dəyərlər) cəmi deyil, bölgü mərhələsində yaranır. ÜMG ilə ÜDM arasındakı fərq miqdarca xaricdə aparılan əməliyyatlardan alınan xalis gəlirə bərabərdir. (III) – ÜMG, qeyri-rezident vahidlərə ödənilən ilkin
gəlirlər çıxılmaqla və qeyri-rezident vahidlərdən alınan ilkin gəlirlər əlavə edilməklə, Ümumi daxili məhsula (ÜDM) bərabərdir. Başqa sözlə, ÜMG bərabərdir ÜDM, çıxılsın “qalan dünya”ya ödənilən, istehsala və idxala vergilər (subsidiyalar çıxılmaqla), muzdlu işçilərin əmək haqları və mülkiyyətdən gəlirlər, üstəgəl “qalan dünya”dan alınan gəlirlərin müvafiq maddələri. Beləliklə, bazar qiymətləri ilə ÜMG institusional rezident vahidlərin (sektorların) əldə etdikləri ümumi ilkin gəlirlərin məbləğidir.
nin ümumiləşdirici göstəricilərindən biridir. MHS-nin 1993-cü il versiyasında ümumi milli
– maliyyə ili ərzində sığorta müqavilələri üzrə ödənən bütün
məbləğləri (bu
məbləğlərin bütövlükdə və ya qismən sonuncu maliyyə ilinə aid olmasından, onların təkrar sığortalamaya görə sığorta mükafatlarının ödənilmə hüquqlarının verilməsindən əvvəl və ya sonra ödənilməsindən və ya güzəştlərin məbləğinin sığorta portfelindən çıxıldıqdan sonra və sığorta üzrə zəmanətlərə və onların ödənilməsinə yenidən baxılmasından asılı olmayaraq) özündə birləşdirir.
ĐŞLƏRĐNĐN NÖVBƏLĐLĐYĐ – bir, iki və üç növbədə işləyən təhsil müəssisələrinin təhsil müəssisələrinin ümumi sayına nisbəti, eyni zamanda birinci, ikinci və üçüncü növbədə oxuyanların, sayının oxuyanların ümumi sayına nisbəti kimi müəyyən edilən göstəricidir. ÜMUMĐ TƏKLĐF – qiymətin, mal və xidmətlərin hər bir mümkün səviyyəsində istehsalçıların bu qiymətlə satmağa hazır olduqları istehsalın mövcud real həcmini ifadə edən makroiqtisadi göstəricidir. Qiymət səviyyəsi və müəssisələrin bazara göndərdiyi məhsulun həcmi arasındakı asılılıq qrafikdə əyri ilə əks etdirilir. Belə ki, daha yüksək qiymətlər malların əlavə istehsalını və onların satış üçün təklifini stimullaşdırır, daha aşağı qiymət isə – malın istehsal və tədarükünün ixtisarına gətirib çıxarır. Ümumi təklif əyrisinin forması məhsul vahidinə xərclərin dəyişməsindən asılıdır. Đstehsalın həcminin artması müəssisəyə xərclərin ödənməsi və gəlir əldə etməsinə imkan verəcək şəkildə qiymətlərdə də əks etdirilir. Ümumi təklif statistikanın aşağıdakı bölmələrində tədqiq edilir: milli hesablar sistemi; sənaye və digər sahələrin statistikası; əmək bazarı, ev təsərrüfatları, müəssisələr statistikası; maliyyə və qiymət statistikası. ÜMUMĐ TƏYĐNATLI AVADANLIQ VƏ QURĞULAR
– avadanlıqlar vahidi
kompleksidir. Onun iş qabiliyyətinin təmin edilməsi üçün və istehsal ilə bilavasitə bağlı olan, ayrılıqda fəaliyyət göstərən texniki və texnoloji avadanlıqlar bir-biri ilə birləşdirilməlidir. Məsələn: - təchizat və quraşdırılmasına görə şirkətin məsuliyyət daşıdığı telefon qurğuları; - inzibati yerlərin qızdırılması üçün avadanlıqlar sistemi; - heyət və s. üçün duş qurğuları.
675
ÜMUMĐ TĐCARƏT ƏLAVƏSĐ (YENĐ- DƏN SATILMAQ ÜÇÜN NƏZƏRDƏ TUTULMUŞ MALLARDAN) – alışdan və sonradan emala məruz qalmadan alqı-satqıdan (yenidən satışan) əldə olunan
mənfəətdir. Dövriyyə vahid tərəfindən alınmış malların satılmasına uyğun gəlir və aşağıdakı kimi hesablanır: Dövriyyə - yenidən satmaq üçün malların alınması + yenidən satılmaq üçün alınmış malların ehtiyatlarının dəyişməsi = ümumi ticarət əlavəsi.
– bu göstərici uçotda “Bazar qiymətləri üzrə ümumi mənfəətin ümumi əlavə dəyərə nisbəti” kimi müəyyən edilir. ÜMUMĐ TĐCARƏT SĐSTEMĐ – ümumi ticarət sistemi üzrə tranzitlər istisna olmaqla, bütün idxal və ixrac malları qeydiyyatdan keçirilir. ÜMUMĐ TORPAQ SAHƏSĐNĐN TƏR- KĐBĐNDƏ BĐOLOJĐ MÜXTƏLĐFLĐYĐN SAXLANMASI MƏQSƏDĐ ÜÇÜN AY- RILMIŞ RAYONLARIN PAYI (Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - ölkənin ümumi sahəsində təbiəti
mühafizə üçün
ayrılmış zonaların sahələrinin faizlə nisbəti kimi müəyyən edilir. Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Đttifaqı (ÜTMĐ) tərəfindən verilmiş, ümumi qəbul edilmiş təbiəti
zona özündə mühafizə məqsədilə ilə ayrılmış və bioloji müxtəliflik üçün saxlanılan, həmçinin təbii və onlarla bağlı mədəni ehtiyatları, hüquqi və digər səmərəli vasitələrin köməyi ilə idarə olunan torpaq və dəniz sahələrini əks etdirir. Quruda və dənizdə təbiəti mühafizə zonalarının payı yekunlaşdırılır və ölkənin ərazisinin ümumi sahəsindən faiz payı şəklində müəyyən edilir. Ölkə ərazisinin ümumi sahəsi torpağın üst qatından və bu ölkəyə aid olan bütün ərazi sularından (12 dəniz mili çərçivəsində) ibarətdir. ÜMUMĐ YEKUN MƏNFƏƏT – müəssisənin iqtisadi fəaliyyəti nəticəsində alınan mənfəəti əks etdirir, istehsaldan mənfəəti və maliyyə
əməliyyatlarından əldə olunan mənfəəti özündə birləşdirir. Ümumi mənfəət
müəssisənin səmərəlilik göstəricisidir və bu göstəricidən illik gəlir və ya itkilərin hesablanmasında istifadə olunur. Ümumi mənfəət aşağıdakı kimi müəyyən edilir: Đstehsaldan mənfəət + maliyyə gəlirləri - maliyyə xərcləri + istehsal fəaliyyətinin digər gəlirləri - digər istehsal xərcləri = Ümumi mənfəət
ÇIXILANADƏK VƏ DƏYƏR TƏSHĐH EDĐLƏNƏDƏK) – ümumi əməliyyat mənfəəti ilə maliyyə əməliyyatlarından əldə olunan gəlirlərin cəmini əks etdirir.
– (I) - rezidentlərin cari (hesabat) dövrdə istehsal etdikləri, lakin onların istehlak etmədikləri malların əldə olunmasıdır. MHS-in
“Kapitalla əməliyyatlar” hesabı göstəricisinə əsas kapitalın yığımı və maddi dövriyyə vəsaitlərinin ehtiyatlarının dəyişməsi daxildir. (II) - maliyyə vəsaitinin böyük hissəsinin investisiya fəaliyyətinə sərf olunduğunu göstərir. ÜMUMĐLƏŞDĐRĐLMĐŞ BRAUN MODE- LĐ – əvvəlcədən məlum olan, vaxta görə determinasiya edilmiş funksiyaların seçilməsi və sıfır riyazi gözləmələr (ehtimallar) və sabit dispersiya ilə additiv qeyri-asılı təsadüflər yaradan bir sıra çəkili şəkildə müvəqqəti sıraları əks etdirən adaptiv modeldir. R.Q.Braun modelinə daxil
olanların funksiyaları polinomlar, eksponentlər, sinusoidlər və yaxud onların törəmələri olduğu hallar üçün sıranın faktiki yeni nöqtələrinin alınmasında modellərin əmsalının (çəkisinin) adaptasiyası rekurent qaydalarını işləyib hazırlamışdır.
müdafiə bacarıqlarının formalaşdırılması və uşaqların yaradıcılıq qabiliyyətinin hərtərəfli açılması məqsədilə yaradılan müəssisələrdir. Ümumtəhsil internat məktəblərə birinci növbədə dövlətin köməyinə ehtiyacı olan uşaqlar, o cümlədən aztəminatlı və çoxuşaqlı ailələrdən; tək anaların və ataların uşaqları; qəyyumluqda (himayədə) olan uşaqlar qəbul edilir. Ümumtəhsil internat məktəblərinin aşağıdakı növləri mövcuddur: ibtidai ümumi orta və tam orta təhsilə əsaslanan məktəb-internatlar, o cümlədən ayrı- ayrı
fənlərin dərindən öyrədilməsi üzrə;
gimnaziya-internatlar; lisey-internatlar; meşə- sanatoriya məktəbləri; sanatoriya məktəb- internatlar. ÜMUMĐ TƏHSĐL MÜƏSSĐSƏLƏRĐ – ibtidai, ümumi orta, tam orta ümumi təhsillərin 676
ümumtəhsil proqramlarını həyata keçirən
müəssisələridir. Ümumi təhsil müəssisələrinin növləri aşağıdakılardan ibarətdir: ibtidai, orta, tam orta ümumtəhsil məktəbləri, o cümlədən ayrı-ayrı fənləri dərindən öyrədən liseylər, gimnaziyalar. Ümumi təhsil məktəbləri dövlət, bələdiyyə və özəl müəssisələrinə bölünür. Ümumi təhsil müəssisələri fasiləsiz təhsil sisteminin əsas hissəsi hesab edilir və bütün ölkə vətəndaşlarına dövlət standartlarına uyğun pulsuz ümumi təhsil almalarında dövlət zəmanətli hüquqlarını həyata keçirməyə imkan verir.
PROQRAMLARININ SƏVĐYYƏSĐ – ümumtəhsil proqramlarının səviyyəsinə uyğun olaraq, təhsilin üç dərəcəsi (mərhələsi) mövcuddur: ümumi ibtidai
(mənimsəmənin normativ müddəti 4 il), əsas ümumi (mənimsəmənin normativ müddəti 5 il), ümumi (tam) orta (mənimsəmənin normativ müddəti 2 il).
ardıcıllığıdır. Başlıqdan (üsulun adı və ya identifikatoru, giriş parametrlərinin məcmusu) və cisimdən (proqram modullarının məcmusu) ibarətdir. Nümunəvi üsul
aşağıdakılardan ibarətdir: informasiyanın maşın daşıyıcılarından məlumatların yığılması və onların məntiqi nəzarəti, çeşidlənməsi, məlumat
bazasına yüklənməsi, düzəlişlər edilməsi, axtarış,
çoxluqlara bölünməsidir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|