A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UYĞUNLAŞMA (ADAPTĐV) MODELĐ
- UYĞUNLAŞMA PARAMETRĐ
- UYĞUNLUQ MEYARLARI
- UZUN ÖMÜR
- UZUNMÜDDƏTLĐ AKTĐVLƏR
- UZUNMÜDDƏTLĐ DÖVLƏT ĐSTĐQRAZ VƏRƏQƏSĐ (UDĐV)
- UZUNMÜDDƏTLĐ ĐCARƏ ÜÇÜN ÖDƏMƏLƏR VƏ MALLARIN ƏMƏ- LĐYYAT LĐZĐNQĐ
- UZUNMÜDDƏTLĐ ĐCARƏ ÜÇÜN ÖDƏ- MƏLƏR VƏ MALLARIN MALĐYYƏ LĐZĐNQĐ
- UZUNMÜDDƏTLĐ ĐCARƏ VƏ MATERĐ- AL AKTĐVLƏRĐNĐN ƏMƏLĐYYAT LĐ- ZĐNQĐNƏ GÖRƏ ÖDƏMƏLƏR
- UZUNMÜDDƏTLĐ ĐNVESTĐSĐYALAR
- UZUNMÜDDƏTLĐ ĐSTĐFADƏ ÜÇÜN ĐSTEHLAK MALLARI
- UZUNMÜDDƏTLĐ KREDĐT
- UZUNMÜDDƏTLĐ MALĐYYƏ QOYULU- ŞU FORMASINDA ĐNVESTĐSĐYALAR
- UZUNUNA TƏHLĐL
- ÜÇADDIMLI ƏN KĐÇĐK KVADRATLAR ÜSULU (3ƏKÜ)
|
UŞAQLILIQ GÖSTƏRĐCĐSĐ (UŞAQ- LILIQ ĐNDEKSĐ) – əhalinin yaş-cins strukturu haqqında məlumatlar üzrə doğum səviyyəsinin dolayı (əlavə) ölçənidir. 0-4 yaşınadək olan uşaqların sayının reproduktiv (məhsuldar) yaşda (15-49 yaşlarında) olan qadınların sayına nisbəti kimi hesablanır. Son beş ildə doğuşların səviyyəsini əks etdirir, ancaq eyni zamanda 5 yaşınadək uşaq və reproduktiv yaşda olan qadın ölümünün səviyyəsindən də asılıdır. Daha dəqiq göstəricilər əldə etmək
üçün məlumatlar olmadıqda, ərazilər, etnik, sosial və digər qruplar üzrə doğum səviyyəsinin təhlilində istifadə olunur.
- geniş mənada özünü təshih edən (düzəldən), özü- özünə qurulan (nizamlanan) modeldir ki, şərait vaxtına görə dəyişmələri əks etdirmə qabiliyyətinə malikdir, zaman ardıcıllığının (zaman sırasının) müxtəlif üzvlərinin informasiya qiymətlilərini (sərvətlərini) nəzərə alır və tədqiq edilən sıranın gələcək üzvlərini qiymətləndirməyə imkan verir. Uyğunlaşma modeli
hər şeydən
əvvəl qısamüddətli statistik proqnozların hazırlanması üçün, həmçinin uzunmüddətli meyllərin seçilməsində təhlillər üçün nəzərdə tutulur. Qısa mənada uyğunlaşma modeli statistikada eksponensial çəkili sürüşkən orta (eksponensial uyğunlaşdırma-hamarlama) ifadəsindən istifadəyə əsaslanan model, təshih etmə üsulu kimi qəbul edilmişdir.
dinamikasında dəyişilməyə uyğunlaşma modelinin reaksiyasının tezliyini xarakterizə edən
kəmiyyətdir. Retrospektiv statistik materiallardan ən yaxşı uyğunlaşma parametrlərinin seçilməsi üçün istifadə edilir. Eksponensial hamarlıq üçün: S t = ßS t-1+
αx t= s t-1+ α ( x t- s t-1)= S t-1+ αe t düsturundan istifadə edilir..Burada,
0< α <1; α = const: ß= 1- α; S t t anında eksponensial orta göstəricidir, Xt+1- gələcək sıra üzvünün proqnozu kimi qəbul edilir; e t
daimi hamarlığın uyğunlaşma parametri hesab edilir.
Uyğunluq modeli
özündə fasiləli uyğunlaşma parametrlərini cəmləşdirə bilər, bu da modelə alqoritmlərin tətbiqi ilə müəyyən olunur. Modeldə bir neçə uyğunlaşma parametri ola bilər.
–
obyektlərin son
vəziyyətini (ədədi
ardıcıllığı və
sıraları, inteqralları, törəmələri və s.) əks etdirən riyazi anlayışdır. Miqdarca yaxınlaşan məsələlərin tapılmasında istifadə edilir (məsələn, mürəkkəb fiqurların sahə və həcmlərinin, funksiyaların parça-xətti hissələrlə yaxınlaşdırılması yolu ilə inteqralların təqribən hesablanması üçün).
– hipotezə, paylanma qanununu tam, ya da parametrlərin məhdud hissəsini dəqiqliklə müəyyənləşdirən meyarlardan biridir. Uyğunluğun daha çox yayılmış meyarlar Kolmoqorovun və
Kolmoqorov-Smirnovun omeqa-kvadrat, x i
kvadrat meyarlarıdır. Öyrənilən
paylanması funksiyası haqqında 669
hipotezə statistikanın köməyi ilə aşağıdakı düsturla yoxlanılır:
)
) (
F x F D n x n Sup − = 〈∞ ∞〈 −
burada F n (x) və F(x) – paylanmanın seçmə və model funksiyalarıdır. K.Pirsonun x i
uyğunluq meyarı
p k =P(E k ) hipotetik ehtimalının E 1 , E
2 , E
r təsadüfü hadisələrinin, müstəqil n müşahidələrindən seçmələrdə onların nisbi tezliyinin uyğunluğunu yoxlayır. Bir çox əlavələrdə E k hadisəsi ondan ibarət olur ki, təsadüfi kəmiyyət müəyyən intervala düşür. Belə ki, meyarlar x kəmiyyətinin hipotetik nəzəri paylanmasının onun empirik paylanması ilə müqayisəsinə imkan verir.
ölkələrdə 75 yaşa) və ondan yuxarı yaşa çatmasıdır. Əhalinin orta ömür
uzunluğu göstəricisinin artmasına,
amilləri aydınlaşdırmaq məqsədilə tədqiqatlar aparılır. Uzun ömür sosial-iqtisadi amillərdən – əhalinin maddi şəraiti, mədəni səviyyəsi və tibbi xidməti, həyat şəraiti və əməyin xarakteri, cəmiyyətdə psixoloji mühitdən asılıdır. Uzun ömrə insanın irsi əsasında duran bioloji amillər, həmçinin təbiət amilləri də təsir edir. Uzun ömrün öyrənilməsi çox vaxt insanın nisbətən dəqiq yaşı haqqında mümkün qədər etibarlı statistik informasiyanın olmamasına görə mürəkkəbləşir, çünki bəzən qocalar öz yaşını artırmağa meylli olurlar. Uzunömürlülərin dəqiq sayını təshih etmək üçün uzun ömrün tədqiqində yaşın xüsusi verifikasiya üsullarından istifadə olunur. Uzun ömür səviyyəsi adətən hər hansı bir vaxta (məsələn, əhalinin siyahıyaalınması zamanı) 80 yaş və daha çox yaşda olan insanların sayının 60 yaş və daha çox yaşda olan insanların sayına nisbəti ilə ölçülür. Hesablanmış bu göstərici əhalinin yaş strukturu tipindən, keçmişdə olan doğum səviyyəsindən və miqrasiyadan birbaşa asılı deyil və qoca və ahıl yaşına çatmış insanlar arasında uzun ömür səviyyəsini əks etdirir; kişilər və qadınlar üçün ayrıca hesablanır.
AKTĐVLƏR
– müəyyən borc
tələblərindən və
qiymətli kağızlardan ibarət olan aktivlər kateqoriyasıdır.
növü və beş il və ondan yuxarı müddətə buraxılan daxili istiqraz vərəqəsidir.
icarəsi üçün ödəmələrə bir ildən çox müddətə icarəyə götürülən maddi mallara aid olan bütün xərclər daxil edilir. Əməliyyat lizinqi hüquqi sahibkarın malik olduğu, icarədara vermədiyi əsas risk və ödəmələrin lizinqlərini özündə birləşdirir. Malların əməliyyat lizinqi üçün ödəmələr, faiz ödəmələri ilə yanaşı, əsas borcun ödənilməsi də daxil olmaqla, belə şərtlərdə vahid üçün əlverişli olan maddi malların istifadə qiymətinin cəminə aid edilir.
MƏLƏR VƏ MALLARIN MALĐYYƏ LĐZĐNQĐ - bu göstərici özündə vahidin kapital qoyuluşu hesabına aid olmayan müəyyən maddi mallardan istifadə üçün illik ödənişləri əks etdirir. Uzunmüddətli icarə üçün ödəmələrə bir ildən çox müddətə icarəyə götürülən maddi mallara aid olan bütün xərclər daxildir. Maddi malların maliyyə lizinqi müəssisənin hesabında nəzərə alınmayan və iqtisadiyyatın istehlak sektorunun istehsal kapitalının qiymətləndirilməsinə daxil edilməli olan istehsal kapitalının istifadəsinə uyğun olan istehsal xərclərini əhatə edir. Maddi malların maliyyə lizinqi üçün ödəmələr belə şərtlərdə verilmiş vahidin istehsal kapitalının ümumi istehsal xərclərinə bərabərdir. Əsas borcun ödənməsi ilə yanaşı, faiz ödəmələri də onlara daxildir.
xərclərinin məlumatları müəyyən
material aktivlərinin (maliyyə lizinqi müqavilələri üzrə istifadə olunan material aktivləri istisna olmaqla) istifadəsinə görə illik ödənişlərə uyğun gəlir. Onlar vahidin kapital qoyuluşu hesabına aid edilmirlər, ancaq onları kapitalın təhlilində, istifadə olunduqları bölmədə istehsal amili kimi nəzərə almaq zəruridir. Uzunmüddətli icarəyə görə ödəmələrə bir ildən
artıq material aktivlərinin icarəsinə aid olan bütün xərclər daxil edilir. Material aktivlərinin əməliyyat lizinqinə görə ödəmələrə həm faiz ödəmələri, həm də əsas borcun qaytarılması (ödənilməsi) daxil edilməklə, bu müqaviləyə uyğun olaraq, vahid üçün mümkün olan material aktivlərindən istifadə olunmasının dəyərinin məbləği aid edilir.
670
UZUNMÜDDƏTLĐ ĐNVESTĐSĐYALAR – 1)
kapital qoyuluşuna istifadə edilən
investisiyadır. Uzunmüddətli investisiyalara yaradılmasına,
miqdarının artırılmasına (həmçinin satış üçün nəzərdə tutulmayan), uzunmüddətli istifadə üçün (1 ildən yuxarı) qeyri- dövriyyə aktivlərinin əldə edilməsinə xərclər aiddir; 2) özününkündən başqa, şirkətin uzun müddət saxlamaq niyyətində olduğu (investisiya qiymətli kağızları) və ya şirkətin qısa müddətdə satmağa qadir olmadığı qiymətli kağızlardır.
dövr ərzində dəfələrlə və uzun müddət istifadə oluna bilən mallardır.
KREDĐT
– uzun müddətə verilən və başlıca olaraq əsas kapitalın geniş təkrar istehsalına xidmət edən kreditdir. Uzunmüddətli kreditin mühüm sahəsi, həmçinin dövlət krediti
və mənzil
tikintisinin kreditləşdirilməsidir (maliyyələşdirilməsidir). Uzunmüddətli kredit beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində də geniş tətbiq edilir.
dövlətin qiymətli kağızlarına (istiqrazlar və digər borc öhdəlikləri), digər müəssisələrin qiymətli kağızlarına və nizamnamə kapitalına qoyuluşlar, həmçinin ölkənin ərazisində və ondan kənarda digər
müəssisələrə verilən
uzunmüddətli borclardır. UZUNMÜDDƏTLĐ SAXLAMA ÜÇÜN MƏLUMATLAR BAZASI – müşahidənin uzun dövrü ərzində dinamika şəklində yüklənmiş informasiyalarla iş və onun saxlanması üçün məlumatlar bazasıdır.
öyrənilməsi üsuludur. Bu üsulla demoqrafik proseslər
yəni
hər hansı
bir demoqrafik vəziyyətə eyni zamanda daxil olmuş (məsələn, bir ildə doğulanlar) insanların cəmində təsvir və təhlil olunur. Uzununa təhlil verilmiş koqorta üçün bu və ya digər demoqrafik prosesin koqortanın yaranması ilə həmin hadisənin başlanması arasındakı vaxtdan asılı
olan xarakteristikaların alınması və onların koqorta sırası üçün müqayisəli tədqiqi deməkdir. Eninə təhlildən fərqli olaraq, uzununa təhlil zamanı demoqrafik hadisələrə onların təbii ardıcıllığında, bir koqortanın, yaxud koqorta qrupunun həyatında, çox vaxt doğulduğu il üzrə koqortalarda (bütün demoqrafik hadisələr öyrənildikdə), yaxud nikah koqortalarında (doğum və nikahın dayandırılması öyrənildikdə) baş verən hadisələr kimi baxılır. Qrafik şəkildə bu, demoqrafik cədvəllərdə hadisələrin cəminin həyat xətti boyunca (uzununa) təsvirinə uyğun gəlir. Uzununa təhlil və eninə təhlil göstəricilərin hesablanması üsuluna görə fərqləndirilir. Eninə təhlildə əsas göstərici verilmiş təqvim ili ərzində demoqrafik hadisənin uzunluğuna görə hadisələrin tezliyidir. Uzununa təhlildə həmin koqortaya mənsub olan şəxslərdə müvafiq hadisələrin tezliyidir. Hadisələrin tezliyinin nisbi göstəriciləri (demoqrafik əmsallar) eninə təhlildə hadisələrin sayını həmin qrup əhalinin orta illik sayı ilə, uzununa təhlildə isə həmin koqortadan müvafiq təqvim ilinin başlanmasınadək sağ qalanların sayı ilə müqayisə etməklə hesablanır. Məlumat mənbələri kimi, eninə təhlil üçün cari müşahidələrin materiallarıdır, uzununa təhlil üçün – siyahıyaalmalar, yaxud xüsusi tədqiqatlar zamanı alınan retrospektiv məlumatlar, yaxud nəsillər kəsiyində işlənilmiş bir sıra illər üçün cari uçot məlumatlarıdır. Retrospektiv müşahidədə öyrənilən proseslə koqortaya aid olan insanların müşahidə anınadək sağ qalması arasında asılılıq nəzərə alınmalıdır. Uzununa təhlilin əsas çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, müşahidə nəticələri real proseslərdən “geri qalır”, yəni koqortanın demoqrafik tarixi yalnız o, həmin demoqrafik vəziyyətdən çıxdıqdan sonra məlum olur (məsələn, doğum öyrənildikdə) – qadınlar 45–50 yaşa çatdıqda, bu da yalnız tarixi maraq doğurur. Bu vəziyyətdən çıxmamış koqortalar yalnız müşahidə anına çatdıqları onun uzunluq qiymətinədək müşahidə oluna bilər. Koqorta nə qədər gec yaranırsa, müşahidə anına o dövrün bir o qədər az hissəsi yaşayır, ondakı hadisələrin sayı haqda məlumatlar sanki, “kəsik” olur. Bu çatışmazlığı doldurmaq üçün həmin haldan çıxmamış koqortalar üçün məlumatlar onların gözlənilən göstəriciləri, yaxud əvvəlki koqortalara analoji göstəricilərin şamil edilməsi yolu ilə tamamlanır. Buna görə də, nəsildə hadisələr nisbətən kiçik vaxt ərzində baş verən proseslərin (məsələn, nəsildə 20–25 yaşda olan doğum
və nikahların öyrənilməsində) öyrənilməsində uzununa təhlilin üstünlükləri var. Uzununa təhlilin daha bir üstünlüyü – demoqrafik hadisələrin təqvimini (yəni hadisələrin koqortanın ömür dövrləri üzrə bölüşdürülməsi) və bu təqvimin bu və ya digər şəraitin təsiri altında dəyişməsinin öyrənilmək imkanının olmasıdır. Demoqrafik hadisələrin dinamikasını dərindən öyrənmək üçün təhlilin iki üsulunun birlikdə tətbiqi daha məqsədəuyğundur. 671
-Ü- Üçaddımlı ən kiçik kvadratlar üsulu .......... 671 Üçlər qrupu ................................................ 672 Üçüncü tərəf ............................................... 672 Ümumdünya poçt birliyi ............................ 672 Ümumdünya səhiyyə təşkilatı .................... 672 “Ümumi” .................................................... 672 Ümumi daxili məhsul ................................. 672 Ümumi dövlət idarəetməsinin faktiki son istehlakı ...................................................... 672 Ümumi əlavə dəyər .................................... 672 Ümumi əməliyyat mənfəəti ........................ 673 Ümumi xarici borc ..................................... 673 Ümumi ictimai məhsul istehsalı, istehlakı və yığımı balansı ............................................. 673 Ümumi investisiyalar ................................. 673 Ümumi istifadədə olan nəqliyyat ............... 673 Ümumi istifadədə olmayan (idarədaxili) nəqliyyat ..................................................... 673 Ümumi kapitalın yaranması ....................... 673 Ümumi qənaət ............................................ 673 Ümumi miqrasiya ....................................... 674 Ümumi milli gəlir....................................... 674 Ümumi milli məhsul .................................. 674 Ümumi sığorta mükafatları ........................ 674
Ümumi təhsil müəssisələrinin işlərinin növbəliliyi .................................................. 674 Ümumi təklif .............................................. 674 Ümumi təyinatlı avadanlıq və qurğular ..... 674 Ümumi ticarət əlavəsi ................................ 675 Ümumi ticarət əlavəsi əmsalı ..................... 675 Ümumi ticarət sistemi ................................ 675 Ümumi torpaq sahəsinin tərkibində bioloji müxtəlifliyin saxlanması məqsədi üçün ayrılmış rayonların payı ............................. 675 Ümumi yekun mənfəət .............................. 675 Ümumi yekun mənfəət .............................. 675 Ümumi yığım ............................................. 675 Ümumiləşdirilmiş braun modeli ................ 675 Ümumtəhsil internat məktəbləri ................ 675 Ümumi təhsil müəssisələri ......................... 675 Ümumtəhsil proqramlarının səviyyəsi ....... 676 Üsul ............................................................ 676 Üsulların (qaydaların) müəyyən edilməsi .. 676 Üzmə növləri ............................................. 676
672
ÜÇADDIMLI ƏN KĐÇĐK KVADRATLAR ÜSULU (3ƏKÜ) – eyni vaxtlı ekonometriya tənliklər sistemlərinin parametrlərinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq edilən metoddur. Üçaddımlı ən kiçik kvadratlar üsuluna uyğun olaraq, hər bir reqressiya tənliklər sisteminin parametrinin qiymətləndirilməsi üçün əvvəlcə ikiaddımlı ən aşağı kvadratlar üsulu tətbiq edilir. Bundan sonra tənliklər sistemi üçün kovariasiya matrisasının qiymətləri tapılır, ən kiçik kvadratlar çəki üsulunun köməyi ilə tənliyin parametrləri dəqiqləşdirilir. Beləliklə, eyni vaxtlı tənliklər sisteminin alınmış xarakteristikası üçaddımlı ən kiçik kvadratlar üsulu adlandırılır. Üçaddımlı ən kiçik kvadratlar üsulu eyni vaxtlı tənliklər sisteminin parametrlərinin qiymətləndirilməsi üçün seçmənin tərkibində olan məlumatlardan daha tam istifadə edilməsinə imkan verir.
etmiş dövlətlərdir: ABŞ, Almaniya və Yaponiya. ÜÇÜNCÜ TƏRƏF - statistik məlumatları göndərən, məlumatların təqdim edilməsi üsullarını AĐ-yə üzv dövlətdə rezident hesab edilən üçüncü tərəfə ötürə bilər, lakin bu ötürmə yuxarıda qeyd edilmiş məlumat
göndərənin məsuliyyətini azaltmır.
1874-cü ildə Bern müqaviləsi ilə yaradılmışdır və 1948-ci ildən
BMT-nin ixtisaslaşdırılmış təşkilatıdır. ÜPB
yazışmaların qarşılıqlı mübadiləsinə əsasən vahid poçt sahəsini təşkil edir.
Poçt xidmətinin təşkili və
təkmilləşdirilməsinin, ÜPB-nin üzvləri olan bütün ölkələrə poçt xidməti sahəsində texniki kömək göstərilməsinin təmin
edilməsi üçün
yaradılmışdır. ÜMUMDÜNYA SƏHĐYYƏ TƏŞKĐLATI (ÜST) – BMT-nin 1948-ci ildə yaradılmış ixtisaslaşdırılmış təşkilatıdır. Nizamnaməyə uyğun olaraq, ÜST-in məqsədi – yalnız xəstəliklərin və ya fiziki qüsurun yox edilməsi deyil, “tam fiziki, mənəvi və sosial rifahın vəziyyəti” ilə müəyyənləşdirilən sağlamlığın ən yüksək səviyyəsinin bütün xalqlar tərəfindən əldə edilməsidir. Praktiki olaraq, ÜST-nin fəaliyyəti xəstəliklərlə mübarizəyə, milli səhiyyə
xidmətlərinin möhkəmləşdirilməsinə köməyə, ana və uşaq sağlamlığının qorunmasına, ətraf mühitin qorunmasının tibbi-sanitar aspektlərinin hazırlanmasına, məlumat-nəşriyyat işlərinin inkişafına və s. yönəldilmişdir. ÜST səhiyyə
göstərir. ÜST-in bir çox proqram və layihələrinə daxil edilən səhiyyə mövzusu aşağıdakıları əhatə edir: ana və uşaq sağlamlığının qorunmasını, qidalanmanı, sanitar maariflənməsini, uşaqların vaksinlə peyvənd edilməsinin kütləvi təşkilini və s. ÜST-in rəhbər orqanı Ümumdünya Səhiyyə Assambleyasıdır ki, burada da BMT-yə üzv olan bütün ölkələr təmsil edilmişdir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|