A. Q. Samyayev, Q. S. Yarashev, B. B. Eshquvvatov

DARAJA TO’RI VA UNING ELEMENTLARI 
Yer sirtidagi nuqtaning kenglik va uzoqlik koordinatalarini geografik karta va 
globusda aniqlash (topish) uchun tuzilgan meridianlar va parallellar sistemasiga 
(to’plamiga) graduslar to’ri deyiladi. 
Graduslar to’rining asosiy elementlari quyidagilardan iborat bo’lib, ular 1-
chizmada tasvirlangan: paralellar (yonma-yon ketuvchi ), meridianallar (yarim 
kunlik) kenglik va uzoqlik. 
 
 
 
 
 
1-chizma. Daraja to`ri elementlari 
Daraja to’ri - geografik xarita va 
globuslarda parallellar hamda meridianlarning 
bir-birlari bilan kesishganida hosil bo’lgan to’r 
gradus to’ri yer sharidagi har qanday 
nuqtaning o’rnini gradus hisobida aniqlashga 
imkon beradi. Yer aylanish o’qining Yer yuzi 
bilan tutashgan ikki nuqtasi yerning qutblari 

---

10 
deb ataladi. 
Yer qutblari ikkita shimoliy va janubiy qutblardir.
 
Meridian - (Lotincha meridianus tushki) –
yer 
yuzasidan 
o’tib 
har 
ikki 
qutbni 
tutashtiruvchi faraziy chiziq, tush paytidagi soya 
yo’nalishiga to’g’ri keladi , uning barcha 
nuqtalari bir xil geografik uzunlikka ega bo’ladi. 
Bosh meridian deb London yaqinidagi Grinvich 
rasadxonasi ustidan o’tuvchi meridian qabul 
qilgan. 
 
Parallellar – yer yuzidagi meridian 
chiziqlarga parallel o’tkazilgan shartli doira 
chiziqlardir. Xarita, globuslarda gradus to’rining 
asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Parallellar 
sharq bilan g’arbni ko’rsatadi.
 
1
0  
parallellar uzunligi hamma joyda bir xil 
emas. 
Parallellar ekvatordan shimoliy va janubiy qutblarga tomon qisqarib boradi.