A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta
mavzu. Bola nutqini leksikasini rivojianishi
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5 mavzu. Bola nutqini leksikasini rivojianishi
Reja 1. So‘zli nutq texnikasiga o‘tish. Tovush-taqlidiy nominasiya va protiso‘zlardan me‘yoriy so‘zlarga o‘tish. 2. So‘zni belgilash hususiyatlari bilan tanishish jarayoni: denotative va signifikativ mazmunlarni shakllanishi. 3. Bola nutqini til vositalari xarakteristikasi. 4. To‘g‘ri va ko‘chma ma‘no: verbal assasiasiyalar rivojianishi. So‘zni leksik-grammatik variantlarini o‘zlashtirish. Adabiyotlar 1. Mamedov K.K., SHoumarov E.B. Akli zaif bolalar psixologiyasi. Ukuv kullanma. T.: Ukituvchi, 1994. 2. Petrova V.G., Belyakova I.V. Psixologiya umstvenno otstalыx shkolьnikov. -M.: ASAMEDIA, 2004. 3. Mo‗minova L., Amirsaidova Sh. va boshqalar. Maxsus psixologiya. - T.: O‗zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013. Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqning tug‘ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutq,iy tajri- baga, turri nutq muxiti va ta‘lim- tarbiyaga boglik,. Nutq tug‘ma kobiliyat emas, balki xaet davomida bolaning jismo- niy va ak,liy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq, buzilishlarini urganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yulini, bu jarayonning uziga xos xususiyatla- rini, nutqning muvaffak,iyatli shakllanishida katta rolь uynovchi sharoitni bilish lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini anik, bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni uz vak,tida bilish va anikdash uchun kerak bo‘ladi. Masalan, 1 yosh-u 4 oylik bola gapirmayapti. Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi suzlar kachon paydo bo‘lishini bilsa, u xolda u bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini xal qila oladi. Bola nutq,ining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutqbuzilish- lariga tugri diagnoz kuyish uchun xam zarurdir. Ba‘zi mutaxassislar uch yoshli bolaning tovush talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped kdbuliga 48 yuboradilar. Bu to‘g‘rimi? Yo‘q albatta. CHunki nutqi normal rivojlanayotgan bolaga xali bu yoshda ba‘zi bir tovushlarni notugri talaffuz etish xos bo‘ladi. Bu kurinish fiziologik dislaliya deb atalib, bu shu yoshdagi bolalarda artikulyasiya apparatining xali etarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. Nutq, kamchilikla- rini bartaraf etishda tugri va anik; tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish uchun bola nutqining rivojlanish krnuniyatlarini yana bir karra bilish zarur xisoblanadi. Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha ko‘rsatadilar, ularni xar xil nomlaydilar va xar birining yosh che- garalarini turlicha ifodalaydilar. G.L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1) tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2) nutqning mustakil shakllanish davri. A.N. Leontьev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bulib kursatadi: 1) tayyorgarlik davri — 1 yoshgacha; 2) bogchagacha bulgan davr — 3 yoshgacha; 3) maktabgacha bulgan davr —7 yoshgacha; 4) maktab davri. Bu davrlarning tulik tavsifi ustida tuxtalib utamiz. SHunday kilib, birinchi davr — tayyorgarlik davri (bola tugilgandan bir yoshgacha). Bola tugili a[i dakikadan boshlab ovoz ch i karal i. Bu ovoz kichki- rik, va yigidan iborat bo‘ladi. Tugri, bu ovoz odam nuщidan uzok. Lekin ana shu kichkirik va yigi nutq apparatining 3 bulimini (nafas olish, ovoz x,osil bo‘lish, artikulyasion) rivojlanishida katta rolь uynaydi. Ikki xafta utgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e‘tibor bera boshlaydi. Unga gapirayotganda kulok soladi, yigaashdan tux- taydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin kushik (alla) ostida tinchlantirish mumkin bulib koladi. Keyinchalik u boshini gapirayotgan odam tomonga buradi yoki uni kuzlari bilan kuzatadi. Tez kunda bola intonatsiyaga e‘tibor bera boshlaydi: mayin gapir- ganda tinchlanadi, keskin intonatsiyaga yiglaydi. 2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida buginlarning talaffuzi paydo bo‘ladi (aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshkalar). Bunda tovushlar birikmasi anik artikulyasiya kilinmaydi. Bolalarning chugurlashi xa k i da biz kupgina lugatlardan va bola- lar nutqining rivojlanishi bilan boyushk masalalar yoritilgan is- talgan adabiyotdan umumiy ma‘lumotlarni olishimiz mumkin. Anik ma‘lumotlarga kelsak, bizning bu masalada nochorligimiz seziladi. CHugurlash bosqishining rivojlanishi xakidagi anik va sistemali kuzatilgan ma‘lumotlardan tuzilgan yagona makola yakin vaktlargacha G. Goer (Deryagina) va A.E. Goer (1927) tegishli edi. Bunda xam fakat bitta bola kuzatilgan edi. SHuning uchun namoyon bulgan faktlarning 49 barchasi chugurlash bosqishining rivojlanishidagi umumiy konuni- yatlarga kanchalik kup yoki kamrok taallukligini aniklash mumkin emas va bu faktlarda shu bolaning individual xususiyatlari xam mujassamlashganini unutmaslik kerak. A.D. Salaxovaning tadkikotlari tufayli biz ayni vaktda 5 ta bolada chugurlash bosqishining rivojlanishini sistemali kuzatish- lar natijasida olingan materiallarga egamiz. CHugurlash bosqichining namoyon bo‘lish muddatiga kelsak, bu erda turli fikrlar mavjud: bir gurux mualliflar bu bosqish bola xayoti- ning 2-oyi oxirlarida va 3-oyning boshlarida namoyon bo‘ladi deb xisoblaydilar. CHugurlash bosqishining namoyon bo‘lish muddatini aniqlashda bunday katta farq xaqiqiy chegaralarni topishda kiyin- chilik tugdiryapti. Bu esa uz navbatida ilgari keluvchi gu-gulash davri bilan chugurlash bosqishini chegaralashni mushkullashtiradi. Garchi bir karashda A.A. Leontьev (1965) tomonidan gu-gulash va chugurlash bosqishlari orasidagi ma‘lum farkdar tugri ifodalangan bulsada, bu 2 nutqgacha bulgan davrlar utish stadiyasida shunday kushilib ketadiki, ular orasidagi chegara saykallanib koladi. Darvoqe, chegaralarning bunday noaniq ko‘rinishini chugurlashdan haqiqiy nutqqa o‘tishda ham kuzatish mumkin: bolada xosil bo‘lgan so‘zlar bilan bir katorda ma‘lum vakt mobaynida atrof olamdagi predmet va xodisalarga alokasi bulmagan chugurlovchi tovushlar uygunligi xam aniklanadi. Bundan tashkari gu-gulash va chugurlash bosqishlari orasidagi chegara singari, chugurlash bilan nutq, orasidagi chegara xam individualdir. Bir vakdda xar bir bolada chegara uziga kdrab u yoki bu tomonda bo‘lishi mumkin. A.D. Salaxovaning kuzatishlari buyicha chugurlash bosk,ichi namoyon bo‘lishining x,akik,iy muddati taxminan 4- va 5- oylar urtasiga tugri keladi. Aynan shunday fikrni A.A. Leontьevning kjorida kelti- rilgan ishida xam kurishimiz mumkin. SHundan kelib chik,ib, bola xayotining 4-oyi chugurlash davrining boshlanishi bulib sanaladi. Bizda bir savol tugiladi: bola chugurlashi anik, nutq,iy muxit bilan kdnday munosabatda bo‘ladi, ya‘ni boshkacha aytganda, chugurlash bevosita nutq,iy muxit ta‘siri ostida yoki unga botik bulmagan xolda rivojlanadimi? Bu savol bexudaga berilgan emas. CHunki max- sus adabiyotlarda bu masala kup ma‘noda tushuntiriladi. Bir xil mualliflar, shu jumladan, V.A. Bogoroditskiy (1915) chugurlashni tovushlar xosil bo‘lishi jarayonidagi bolaning «ermagi» sifatida izoxlaydi. Bunda u chugurlashni nutq, organlari bilan uynaladigan oyok,-k,ulini bemaksad xdrakatlantirishiga uxshash deb tushuntiradi. Boshkd mualliflar, masalan, M.A. Sikorskiy (1899) va A. Aleksandrov (1883) chugurlashni atrofdagilar nutqiga takdid «meva»si sifatida baholaydi. 50 Berilgan savolni echish usullaridan biri bulib, chugurlash bosk,i- chining tovush tarkibini aynan usha nutq,iy tovushlar (fonemalar) sistemasi bilan solishgirish va takkrslanishi xisoblanadi. Agar chugurlash bosqishining tovush tarkibi atrofdagilar nutq,iga boglikdigini taxmin k;ilsak, uning berilgan nutq,iy tovushlar sistemasi bilan mosligi, eng avvalo, unli tovushlarda namoyon bo‘lishi kerak. CHunki unli tovushlar akustik munosabatda birmuncha «york,inrok>> va undoshlarga kdraganda bir-biriga birmuncha zil rok. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, chugurlash bosqishida o‘zining artikulyasiyasi jixatidan odamlar tilidagi tovushlarga aynan uxshaydigan faqat unli tovushlar anikdanavermaydi, balki muayyan tilga xos bulmagan tovushlar xam anikdandi. Masalan: unli (a), artikulyasiyasi jixatidan ingliz tiliga yaqin (i); tovushlar orasida o‘rtacha (i), ingliz tili uchun xam xarakterli (i); burunlashgan, ya‘ni nazalizatsiyalan- gan tovushlar (a), (b) fransuz tiliga xos. SHuni ta‘kidlash joizki, atrofidagi tilga aynan o‘xshamaydigan, chugurlash bosqishidagi unli tovushlar miqdori, aynan uxshash tovushlarga nisbatan ko‘proq.. Eng avvalo shuni aytish kerakki, rus tilidagi tovushlarga aynan o‘xshash unli tovushlar chugurlash bosqichida to‘liq tarkibda namoyon bo‘lgan bo‘lsa, undoshlar bu munosabatda butunlay boiщacha. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha, chugurlash bosqichida qayd qilingan tovushlar ichida shipillovchi undoshlar va tish oldi, tisharo undoshlar guruxi ham ko‘rsatilmagan. Bu xol taxminan shunday tushuntiriladi: ayni davrda bolalarda tishlari xali chiqmagan bo‘ladi, ba‘zi xillarda chiqishi ham mumkin. Til oldi tovushlari xuddi portlovchilar va shovkinlilar singari ingliz tiliga xos chik,adi. CHugurlash bosqishining oxirlariga kelib bolada tishlar paydo bulgani bilan, til oldi tovushlar chugurlash bosqishida umuman kurinmaydi. Ayrim bolalarda bu vaktga kelib lab-tish undoshlari paydo bo‘ladi. Demak, chugurlash bosqishida portlovchi va shovkinlilar paydo bulmaydi. CHugurlash bosqishi rivojlanishining umumiy sxemasini taxminan shunday tarzda berish mumkin. Insonda nutqiy reaksiyalarning tarixiy tarakkiyoti natija- sida bolaga ma‘lum mikdorda artikulyasion rivojlanish dastu- ri o‘tadi. Gugulash davrida va chugurlash bosqishining dastlabki bosqishlarida bu dastur bolalarning eshitishi xolatiga boglik bo‘lmagan xolda amalga oshadi: biz bu xdkda yukorida aytib utgan edik, ya‘ni gu-gulash va chugurlash bosqishi kar bolalarda xdm bo‘ladi. CHugurlash bosqishi rivojlanishining keyingi bosqishlarida autoexolaliya mexanizmi kushiladi. Bu rivojlanishda autoexolaliya mexanizmi fakat umumiy stimullovchi rolь uynaydi. Autoexolaliya, chugurlash bosqishini tovushlar zaxirasi bilan boyitmaydi, chunki uz-uziga taklid jarayonida bola fakat talaffuz kilganini 51 uzini- gina eshitadi. CHugurlash bosqishining keyingi rivojida, ayniksa bu bosqishning tugashi bosqishida exolaliya mexanizmi kuyiladi. Bu mexanizm, chugurlash bosqishi rivojlanishini umumiy ragbat- lantirish bilan birga, ma‘lum mikdorda bu bosqishni tovushlar zaxirasi bilan boyitadi. Bolalarning exolalik reaksiyalari 3 xil kurinishda bo‘lishi mumkin. Birinchi kurinishda atrofdagilar bolaga chugurlashida bor bulgan tovushlarni talaffuz kiladilar. Bu xolatda exolalik reaksiya birmuncha muvaffakiyatli chikadi. Birok bu reaksiyaning roli, au- toexolaliyaning roli singari, chukurlash bosqishining rivojlanishi uchun fakat umumiy ragbatlantiruvchi bulib ifodalanishi mumkin. Exolalik reaksiyaning ikkinchi kurinishida atrofdagilar bolaning chugurlash bosqishida ayni vaktda yuk bulgan tovushlarni talaffuz kiladilar yoki gapiradilar. Bu tovushlar kuyilgan dastur buyicha ancha kechrok paydo bo‘lishi kerak. Exolalik reaksiya nolь bulib koladi, ya‘ni bola bu tovushlarga umuman ta‘sirlanmaydi, agar ta‘sirlansa xam baribir yana chugurlashi tarkibidagi tovush artikulyasiyalariga e‘tibor kiladi. Exolalik reaksiyaning bu kurinishi ish xam birinchi kurinishi singari asosan umumiy ragbatlantiruvchi rolь uynaydi. Exolalik reaksiyaning uchinchi kurinishi kuyidagicha: bolalarga chugurlash bosqishida yuk tovushlar talaffuz etiladi. Birok bunda uzining akustiko- artikulyasion belgilari buyicha atrofdagilar talaffuziga yakin tovushlar bo‘ladi. Bu xolda bola tovush obrazining ta‘siri ostida oldinga bir kadam tashlaydi, chunki uning artikulyasiyasi berilgan tovushga tugri kelishi kerak. Bunday turdagi ragbatlantirishlar kurinishidan chugurlash tarkibini boyitishda birmuncha samaralidir. Exolalik reaksiyaning uchinchi kurinishi ta‘siri ostida bu bosk,ich rivojlanishi uchun kuyilgan dastur, aynik,sa, uning tugashi bosqishida muayyan korrektivlar kiritilishi mumkin. A.D. Salaxo- va xam exolaliya xisobiga undoshlarni yumshok, va kattik belgisiga kura bir-biriga karshi kuyib ma‘lumot olgani exdimoldan xoli emas. Kurinib turibdiki, chugurlash bosqishining rivojlanishida bola eshituvining roli asosan ovoz reaksiyalarini umumiy ragbatlan- tirishga va bolaga nasliy berilgan artikulyasion programmasini ma‘lum mikdorda tuzatishga olib keladi. Bolada nutqiy rivojlanish programmasining mavjudligi xaki- lagi taxminlar tugri bulsa, u xolda bu programmani amalga oshirishda muayyan konuniyat mavjud bo‘lishi kerak, xususan chuturlash bosqishida u yoki bu tovushlarning tartib bilan paydo bo‘lishi singari. Birok, shu paytgacha bu munosabatda biron-bir krnuniyatlarni anikdash imkoni bulmadi. Bolalar nutqimasalalari bilan shugullapuvchi olimlar kurinishidan yakdil fikrdalar: chugurlash bosqishida xech 52 kanday umumiy konuggiyaglar yuk va nutqdacha bulgan davrda tovushlar tartibsiz paydo bo‘ladi. R. YAkobson (1940—1942) bu borada shunday yozadi: put k rivojlanishi jarayonida tovushlarni tanlash bevosita tilning tabiatiga boglik va muammo xaki kiy lingvistik xisoblanadi. CHugurlash bosqishi tovushlari masalasida shunisi xarakterliki, bu erda ularni uzlashtirish buyicha xech kanday ketma-ketlikni ur- natishning keragi yuk- CHugurlash bosqishilan nugkga utish bosqishi asosida tovush za- xirasida etishmaydigan tovushlarni uzlashtirish sodir bo‘ladi. CHugurlashdan nutqga utish stadiyasi xa k i da xuddi shu nuktai nazarnn A. Greguar (1947) x,am aytib utadi. Bu nuktai nazarni dastlab bizga xam tugri bulib tuyulgan (V.I. Belьtyukov, 1969). Birok ish aslida boshkacha. Kupgina mualliflar ajoyib faktni kursatadilar: bola chugurlash bosk,ichidan nutqga utish vaktida u yoki bu tovushlarni kandaydir «unutadi» va ularni boiщatdan uzlashtirishni boshlaydi. A.D. Salaxovaning (1972) talki kotlari shunta guvoxlik beradiki, bu xolatda fakat muayyan tovushlarni «unutish» urin olmaydi: tilning butun tovush (fonema) sistemasi shakllanishi jarayoni qaytadan sodir bo‘ladi. Bunga boglik ravishda tabiiyki savol tugiladi. Nutqning rivojlanishi jarayonida chugurlash bosqishining roli kanday? Eng avvalo, chugurlash bosqishi bolaning artikulyasion apparatini umumiy mashk kildirishni uz ichiga oladi. Bundan tashkari bu bosqishiish axami- yati shunga olib keladiki, exolaliya va autoexolaliya asosida muayyan motor-akustik alokalar ishlab chikiladi. Tugri, shuni unutmaslik kerakki, bolalar artikulyasion apparatining rivojlanishi, xususan chugurlash bosqishining rivojlanishi jarayonida motor-akustik alsщalarning xos i l bo‘lishi, xarakatlar koordinatsiyasi va idrokning eng past darajalarida sodir bo‘ladi. Endi, chugurlash bosqishining rivojlanishida kandaydir bir Konuniyatlar mavjudmi, degan savolga kdytamiz. Tovushlarning aloxida xosil bo‘lishi tartibi munosabati buyicha bir bolaning chugurlashini 2-bolaning chugurlashishi bilan so- lishtirganda ayrim mualliflarning xaki katan dam xakligi xakida tasavvur paydo bo‘ladi. Bu mualliflar ta‘kidlaydilarki, bu erda kandaydir konuniyatlarni urnatish mumkin emas. Tovushlar fakat u yoki bu differensial belgilariga karab guruxlangandagina nutq tovushlarining paydo bo‘lish tartibi aniklanishi mumkin. Kuzatishlar shuni kursatadiki, chugurlash bosqishida tovushlarning birmuncha intensiv kupayishi jarayoni umuman olganda 6 oy- likdan keyin sodir bo‘ladi va bir oydan kuprok davom etadi. Sung tovushlarning kupayishi juda sekin va asta kechadi. 53 Endi tadkikotdan olingan dikkatga sazovor faktlarni taxdil kilamiz. Bu bosqishda burunli va ogizli undoshlar deyarli bir vaktda paydo bo‘ladi. Bu tovushlarning paydo bo‘lishi vaktida ayrim ustunlik tomonlar ogiz undoshlari tomonida kurindi, birok turli bolalarda ayrim tovushlarga nisbatan ogiz undoshlaridan kura burun undoshla- rining uzib ketishini kuzatish mumkin. CHugurlash bosqishida jarangli va jarangsiz undoshlar xam bir vaktning uzida paydo bo‘ladi. Bu erda esa jarangli undoshlar ayrim ustunliklarga egadir. Birok bu erda xam individual xususiyatlar mavjud: turli bolalarda aloxida jarangsiz undoshlar juft jarang- lilarga nisbatan ilgarirok paydo bo‘ladi. Kattik va yumshok undoshlarning paydo bo‘lishi kuzatilganda dastlab yumshok, sung kattik til oldi undoshlari paydo bular ekan: (t)-(t). Lab undoshlariga kelsak, til oldi tovushlariga karama-karshi ularok avval kattik, sung yumshok undoshlar xosil bo‘ladi. Portlov- chi va shovkinlilar ichida avval portlovchilar, sung shovkinlilar paydo bo‘ladi. Olingan bu ma‘lumotdan kurinib turibdiki, bolalarda chugurlash bosqishining paydo bo‘lishida muayyan konuniyatlar mavjud. Bir differensial belgilar buyicha bir-biridan takkoslangan tovushlar guruxi chugurlash bosqishida bir vaktning uzida paydo bo‘ladi (ogiz- li-burunli, jarangli-jarangsiz). Boiщa differensial belgilari buyicha takkoslangan tovushlar guruxi (kattik-yumshok, portlov- chi- shovkinli) turli muddatlarda paydo bo‘ladi. Tadkikotning yana bir xarakterli tomoni shundan iboratki, chugurlash davrining kaysi bosqishidan kat‘i nazar juft tovushlarning biri paydo bulgani zaxoti, ikkinchisi xam u bilan paydo bo‘ladi. Demak, takkoslangan barcha undosh tovushlar guruxidan chugurlash davrida birmuncha kontrastlik gurux burunli va ogizli undoshlar xisoblanadi. Deyarli shu darajada kontrastlik bulib, jarangli va jarangsiz undoshlar xisoblanadi. Til oldi yumshok va kattik undosh- lar xam ma‘lum miadorda bir-biriga yakin. Keyin, bir-biriga yakipligi buyicha portlovchi va shovkinlilar kattik; va yumshok lab undoshlari ketadi. Ma‘lum undoshlar guruxi orasida kontrastlikning asta-sekin kamayishi tartibi sxemasi kuyidagi kurinishda bo‘ladi: burunli-ogizli; jaran gli-jarangsiz; kattik,-yumshok, (til oldi); portlovchi-shovkinli; kattik-yumshok (lab). YUkorida bayon kilinganlarni umumlashtirib kuyidagilarni aytish mumkin: chugurlashning tovush tarkibi ma‘lum mikdorda atrofdagilar nutqining tovush sistemasidan fark kiladi. CHugurlash bosqishida ona tiliga adekvat tovushlardan kura noadekvat tovushlar kuprok- Iteratsiyani uz ichiga olgan bugin strukturasi ruscha suzlar- ning bugin strukturasidan juda fark kiladi va bu xolat, chugurlash atrofdagilar nutqining bevosita taklid mevasi emasligiga asos bo‘ladi. Atrofdagilar 54 nutqiga taklid kilish uchun bolada bu davrda sensor va motor markazlar xal i tula etil magan bo‘ladi. Bola xayotining birinchi yilining oxiriga kelib, unda nutqiy alok,ada bo‘lish extiyoji usib boradi. U bir nimani olishni, surashni, aytishni xoxlaydi. Bu extiyoj bolaning butun faoliyatida ishtirok etadi va unda aktiv nutq,ning paydo bo‘lishini belgilab beradi. Bir yoshning oxiridan boshlab bolada aktiv nutq rivojlana boshlaydi, birinchi suzlar paydo bo‘ladi. Ammo bu suzlar kupincha fakat bolaga, uning yakinlariga tushunarli bo‘ladi. Ikkinchi davr — bogchagacha bulgan davr (bir yoshdan 3 yoshgacha) Bolada birinchi suzlar paydo bulgandan sung, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaktda bola atrofdagilar artikulyasiyasiga e‘tibor beradi. U gapirayotganlar orkasidan suzlar- ni kup marotaba takrorlaydi va uzi xam suzlarni talaffuz kiladi. Talaffuz vaktida bola ba‘zi tovushlarni notugri talkin etadi, urnini almashtiradi yoki uz nutqida kullamaydi. Bu vaktda bola bir suz yoki tovushlar birikmasi bilan predmetni xam, iltimosni xam, xis-tuyguni xam ifodalashi mumkin. Bola xayotining 2—3-yiliga kelib, uning lukat boyligi sezilarli darajada boyib boradi. SHuni ta‘kidlash kerakki, kupgina xilma-xil tadkikotchilar bola lugat boyligining usib borishida turli rakam.sh ma‘lumotlarni kursa- tadilar. Eng keng garkal ga i ma‘lumotga kura, bolalarning lugat boy- ligini bogchagacha bulgan davrda usishi kuyidagi rakamlarni kursatadi: 1 yosh-u 6 oyda — 10—15 ta suz, 2-yilning oxiriga kelib — 300 ta suz, 3 yoshga borganda — 1000 ta suz. Bola xayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola uz xox,ish va iltimoslarini bir suz bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1—2 ta suzdan iborat sodda jumlalar paydo bula boshlaydi. Uchinchi davr — maktabgacha bulgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bulgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyasi- on jixdtdan oson talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari — p, b, m, f, e va boshkalarni urganadilar. Artikulyasion jixdtdan talaffuz etish kiyin bulgan: shivirlovchi, sirgaluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orka (k, g) tovushlari talaffuzini egallashda kiynaladilar. SHuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notugri kullaydilar yoki talaffuz etmaydilar. 3—7 yoshgacha bulgan davrda bolalarda eshitish malakalari rivoj- lanib boradi, bu esa bolaning uz talaffuzini nazorat kilishga imkoniyat yaratadi. Ba‘zi xollarda bola uz kamchiligini tugrilaydi. Unda fonematik idrok shakllanib boradi. 55 Bu davrda lugat boyligining usishi davom etadi. Bolaning 4—6 yoshida uning aktiv lugati 3000—4000 ta suzgacha etadi. Lugat boyli- gi usib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni xam rivojlanib boradi. Bola xayotining 4-yiliga kelib, ular uz nutqlarida sodda va murakkab gaplarni kullay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, kushma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar kushimcha savollarsiz xikoya va ertaklarni aytib berish kobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, sung sonor, shovkinli va sirgaluvchi tovushlarni ajrata boshlaydi. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bo‘lishi lozim. Bu vaktga kelib tovushlarni tugri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va bola xar tomonlama tugri, anik gapiradi. Turtinchi davr — maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning uziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrlardagiga nisbatan ongli ravishda ruy beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik konuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq etakchi rolь uynaydi. Grammatik konstruksiyalar xam murakkablashib boradi: chunki, agar, kachonki kabi boglovchilarni ishlata boshlaydilar. Bu bolaning ta- fakkur jarayonlari murakkablashib borayotganligini va bu nutqda uz ifodasini topayotganligini kursatadi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni uz vaktida tugri kechishi uchun maxsus sharoitlar zarurdir. Buning uchun: — bola ruxiy va jismoniy jixdtdan COF bo‘lishi; — normal ak,liy kobiliyatga ega bo‘lishi; — normal eshitishi va kuriish; — etarli darajada ruxiy aktivlikka ega bo‘lishi; — gaplashish extiyojiga ega bo‘lishi; — tugri nutq mux,itiga ega bo‘lishi lozim. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tu- shunchalarni uzlashtirib olishga, tevarak-atrof xakidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga imkoniyat yaratadi. |