3 – mavzu Tilni egallash konsepsiyalari
Reja
1. Tug‘ma bilimlar nazariyasi (H.Xomskiy, D.Maknil, D.Slobin).
2. Tilni o‘zlashtirishning kognitiv nazariyasi. J.Piajepp bolaning semiotik
rivojlanish gipotezasi.
3. Tilni o‘zlashtirish asoslarini ijtimoiy-prognostik yo‘nalishda o‘rganish
(Dj.Bruner, M. Xellidey).
Adabiyotlar
1. Mamedov K.K., SHoumarov E.B. Akli zaif bolalar psixologiyasi. Ukuv
kullanma. T.: Ukituvchi, 1994.
2. Petrova V.G., Belyakova I.V. Psixologiya umstvenno otstalыx
shkolьnikov. -M.: ASAMEDIA, 2004.
3. Mo‗minova L., Amirsaidova Sh. va boshqalar. Maxsus psixologiya. - T.:
O‗zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013.
Nutq buzilishining ko‘pgina turlari markaziy asab sistemasining organik
shikastlanishi bilan boglik bo‘lib, u logoped va nevropatolog-vrach yoki
psihonevrologning hamkorlikda ishlashi bilan aniklanishi mumkin. Nutq buzilishi
hollarida ruhiy faoliyatning turli buzilishlari: ruhiy rivojlanishda orkada kolish,
uzini tutish va his-hayajon hollaridagi buzilishlar, dikkat-e'tibor, hotira, akliy
faoliyat buzilishlari kuzga tashlanishi mumkin. Nutq buzilishlarini ularning paydo
bo‘lish mehanizmlari tahlili, markaziy asab sistemasi buzilishlari bilan boglik
bo‘lgan, birlamchi va ikkilamchi ruhiy faoliyati ishlarning hammasi
psihonevrolog-vrachning hizmat doirasiga kiradi. Psihonevrolog-vrach bolaning
akliy jihati haqida hulosa chiqaradi, nutqiy kamchiligini tibbiy jihatdan aniqlaydi,
talab etiladigan davo choralarini qo‘llaydi.
Shveytsariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funktsiyalari
hamda uning davrlari haqidagi ta‘limotni o‘z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy
vazifalari, moslashish va ko‘nikishdan iborat bo‘lib, bu uning doimiy vazifalar
turkumini tashkil etadi.
Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi:
1.sensomotor intellekti-tug‘ilgandan 2 yoshgacha;
2.operatsiyagacha tafakkur-davri - 2 yoshdan 7 yoshgacha;
3.aniq operatsiyalar davri-7,8 yoshdan 11, 12 yoshgacha;
4.rasmiy operatsiyalar davri.
Frantsuz psixologi A.Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga. ajratadi:
1) homilaning ona qornidagi davri;
28
2) impul‘siv harakat davri - tug‘ilgandan 6 oylikkacha;
3) his-tuyg‘u davri (emotsional) - 6 oylikdan 1 yoshgacha;
4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg‘unlashuvi) davri 1 yoshdan 3
yoshgacha;
5) personologizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan - 5 yoshgacha;
6) farqlash davri - 6 yoshdan - 11 yoshgacha;
7) jinsiy etilish va o‘spirinlik davri - 12 yoshdan -18 yoshgacha.
J.Piajening fikricha, bolaning aqliy usishi o‘zining ichki qonunlari asosida
rivojlana borib, sifat jihatdan o‘ziga xos bir qator genetik bosqichlarni bosib o‘tadi.
Ta‘lim - bu aqliy etilish jarayonini faqat bir qadar tezlatishga yoki
syokinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan etilish jarayoniga hech qanday
jiddiy ta‘sir ko‘rsata olmaydi. Demak, ta‘lim rivojlanish qonunlariga buysunishi
kerak. Masalan, bolada mantiqiy tafakkur etilmay turib, uni mantiqiy fikr
yuritishga o‘rgatish foydasizdir. Ta‘limning turli bosqichlari bolaning tegishli
psixologik imkoniyatlari pishib etiladigan muayyan yoshidan qat‘iy nazar
bog‘liqligi ana shundan kelib chiqadi.
Nutq buzilishining ko‘pgina ko‘rinishlari miya rivojlanishining barvaqt
sekinlashuvi bilan bog‘liq. Bunday hollarda logopedik ish markaziy asab
sistemasini mahsus dori-darmonlar bilan davolash orqaligina samara berishi
mumkin. Bunday davoni vrach-psihonevrolog belqilaydi. Ayrim paytlarda nutq
buzilishlari his-hayajonli qo‘zg‘alishning kuchayishi natijasida sodir boladigan
harakatdagi notinchlik bilan qo‘shiladi. Bunda bola mahsus davolangunga qadar
logopedning ishi besamara bolaveradi.
Nutqning alohida ko‘rinishdagi buzilishlariga, masalan, duduqlanishning
ayrim turlari, mutizmga yoki keskin ruhiy iztiroblar – qo‘rqish, hayajon, ko‘nikkan
muhitning almashinishi (yaqin kishilaridan ayrilish) va boshqalar sabab bo‘lishi
mumkin. Ularning paydo bo‘lish vaqtida bola tegishli kun tartibi va davoga muhtoj
boladi; faqat psihonevrolog-vrach va logopedning hamkorlikda ish olib borishi
uning sog‘ayib ketishiga zamin hozirlaydi. Bu ma'lumotlarning hammasi shundan
dalolat beradiki, logopediya – pedagogik fan hisoblangani bilan u o‘z oldidagi
vazifalarini faqat tibbiyot fanlari va avvalo, nevropatologiya hamda bolalar
psihologiyasi yordamida muvaffaqiyatli bajarishi mumkin.
Anomal bolalarni, shu jumladan nutqi buzilgan bolalarni ham o‘qitish va
tarbiyalash nazariyasi asab sistemasi tuzilishi, uning rivojlanish hususiyatlari va
vazifalari haqidagi bilimlar asosida quriladi.
A.S.Vigotskiy fikr bilan so‘z oraligidagi munosabatni fikrdan so‘zga va
aksincha harakat jarayoni deb qarar, harakatning quyidagi jihatlarini ajratib
ko‘rsatar edi: motiv - fikr - ichki nutq - tashqi nutq; nutqning tashqi (jismoniy) va
29
semantik (ruhiy) jihatlarini farqqilardi. Tashqi nutqda grammatik va semantik
(ruhiy) qurilishlarning o‘zaro munosabatlari ko‘zga tashlanadi. Ichki nutq semantik
jihatdan tashqi nutqka aylanish strukturasi hisoblanadi. L.S.Vigotskiy ichki nutqni
chuqur tahlilqildi, uning o‘ziga hos hususiyatlarni ochib berdi.
A.A.Leontev, L.S.Visotskiy bayonqilgan nutq jarayoni qurilishiga asoslanib,
nutq paydo bo‘lishining quyidagi jarayonlarini ajratadi: motiv-fikr (nutq
intonatsiyasi)-ichki
rejalashtirish
-
leksik
kuchaytirish
va
grammatik
konstruktsiyalash - motor ishlab chiqarish - tashqi nutq.
Leksik-grammatik kuchaytirish bosqichi o‘z mehanizmlari bilan ajralib
turadigan ikkita operatsiyani o‘z ichiga oladi: sintaksis konstruktsiyaning paydo
bo‘lish ishi hamda uning til darajasidagi alohida til kodlari va boshqalarda amalga
oshiriladigan leksik to‘ldirish. Shundan so‘ng motor ishlab chiqarishi davom etadi.
Rivojlanish tamoyili – nuqsonning paydo bo‘lishining evolyutsion – dinamik
tahlilqilish zarurligini taqozo etadi.
Nuqsonni yuzaki ta'riflashgina kamlikqiladi, uning paydo bo‘lishining
dinamik tahlili ham zarurdir.
Bolalarda nerv – psihologik funktsiyalar uzluksiz rivojlanish va etilishi
jarayonida boladi. Shuning uchun ham nuqsonning dastlabki natijalarigagina emas,
ayni vaqtda, bolaning nutq va o‘sish jarayonini uning nutq rivojlanishi bilan
shakllanadi. Shuning uchun nutq buzilishlarini tahlilqilishda bolaning faoliyatini
baholash muhim ahamiyatga egadir.
Bir yoshgacha bo‘lgan bolalar faoliyatining etakchi shakli – kattalar bilan
boladigan emotsional (his tuyg‘uli) muomala bo‘lib, nutq munosabatini
shakllanishi uchun negiz boladi. Bu faoliyat bo‘sh rivojlangan (masalan, uzoq
betoblik, yoki atrofdagi odamlar bilan kam muomalada bo‘lgan) bolalarda nutq
rivojlanishi sekin taraqqiyot etib, tili kechrok chiqishi mumkin.
Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalarning kattalar bilan amaliyot muomalasi tilini
tezroq chiqishiga omil boladi. Kattalar bilan engoddiy predmetli harakatlarni
birgalikda bajarish jarayonida bola mazkur predmetlarning nimaga hizmatqilishini,
jamiyatga o‘zini tutish, dastlabki bilim elementlarini va tevarak atrof haqida
ma'lumotlarga ega bola boshlaydi. Bu yoshda etakchi amaliy faoliyat shakli
o‘zgarmay qolaversa, bolada nutq rivojlanishi ham sekinlasha boshlaydi. Bunday
holatni kasalliklarga chalingan bolalarda kuzatish mumkin.
Uch yoshdan boshlab bola faoliyatining asosiy shakli – turli o‘yinlar bo‘lishi
kerak. Bu davr davomida bola tili tez rivojlanib boradi.
Va nihoyat, maktab yoshidagi bolalarda etakchi o‘quv jarayoni bolaning
og‘zaki va yozma nutqini takomillashuvining asosi bo‘lib qoladi.
30
Bolalarda nutq rivojiga sistemali yondashuv – sistemani tuzilish va nutqning
turli taraqqiy qismlarining (tovush, fonetik jarayonlar, leksika-grammatik tuzilishi)
ning o‘zaro munosabatlariga asoslanadi.
Nutqning buzilishi – faoliyat taraqqiyotiga kiruvchi qismlari bilan bog‘liq
boladi. Bu holda tovush chiqarish tomoni ko‘proq nuqsonni keltirib chiqarsa,
so‘zlar aniq ifoda etilmaydi, fonetik buzilish ro‘y beradi. Ikkinchi holda esa
tovushdagi nuqsonlik so‘zning tovush tarkibini to‘liq o‘zlashtirishda ham
qiyinchiliklar yuzaga keladi.
"Etiologiya" termini grekcha so'zdan olingan bo'lib, (etio - sabab, logos —
fan, o'rganish) sabablarni o'rganuvchi fan ma‘nosini bildiradi. Sababiyat
muammosi qadim-qadimdan insoniyat c‘tiborini o'ziga qaratib kelgan. Sabablar
liaqidagi fan sifatida etiologiyaning rivojlanishi tibbiy va tabiiy fanlar qatorida
imuimiy itmiy taraqqiyot bilan uzviy bogliqdir.
Nutq buzilishlari sababi dcganda — organizmga tashqi yoki ichki zararli
omihiing ta‘sir ctishi yoki ulaming o‗zaro aloqasini tushunish mumkin, qaysiki
bu, nutq buzilishi xiisusiyatini aniqlaydi.
Etiologiyada tashqi va ichki omillarning roli masalasi umumiy sababiyat
muammosining bir bo‗limi hisoblanadi. Nutq kamchiligining kelib chiqishi va
uning klinik ko
L
rinishi shakllanisiiida bu ikki omil orastdn bevosita, o'zaro
aloqadorlik o'matilgan.
Nutq buzilishlarining kelib chiqishida maxsus sharoitlar katta rol o'ynaydi,
ya‘ni nutq kamchiliklarining kelib chiqishiga yordam bcruvchi yoki to'sqinlik
qiluvchi omillar. Masalan, psixik travma ta‘siri ostida bolada duduqlanish
yuzaga kelsa, u tashqi sabab sifatida ko'riladi. Quyidagilaresa duduqlnnishning
kelib chiqishi uchun qutay sharoit bo'lib xizmat qiladi: bolaning somatik zaifligi,
lining nevropalik organizmi (nerv- psixik qo‗zg‗aluvchan!ikning oshganligi),
markaziy ncrv sistemasining ena organik jarohatlanishi asorati va h.k.
Evolutsion-dinamik yondasluiv va psixikaning shakllanishi jarayonida
btologik va ijtimoiy dialektik birtik tamoyili, mitq buzilish etiologiyasini
o'rganish uchun asos bo‗ladi. Bu aspektda bola nutqiy faoliyatining rivojlanishi
Lining markaziy ncrv sistemasi (MNS) ning yetnklik darajasiga qarab
belgilnnadi va ma‘kim darajada bolaning rashqi olam bilnn o'zaro munosabati
xususiyatlariga bam bog'liqdir.
1..S. Vigotskiy ishlab chiqqan psixik rivojlanishining konsepsiyasi, bolalik
davrida nutq rivojlanishi buzilishining sababini o'rganishda metodologik asos
bo'lib xizmat qiladi. Psixika rivojlanishining atrof— muhit ta‘siri bilan
bog'liqligini tuslumtira tui ib, u "rivojlanishning ijtimoiy vaziyati" tushunchasini
31
kiritdi. Bu o‗z navbatida rivojlanishning ichki jarayonlari va tashqi sharoitlarni
o‗zida namoyon etadi.
Funksional nutqiy tizimning yetilishi asosida afferentatsiva yotadi, ya‘ni
turli analizatorlar orqali tashqi olamdan signal olisli. Birinchi navbatda eshituv
analizatori turli xil signallarni va eng avvalo, nutqiy signallarni qabul qiladi.
Eshituv afTerentatsiyasining manbayi bo'lib, bola bilan muloqot qiluvchi katta
odam hisoblanadi. Shunga bog‗Iiq ravishda nutqiy muhit va nutqiy muloqotning
roli juda kattadir va Lilarning yetishmovchiligi nutq shakllanishini buzuvchi
asosiy sabablardan biri bolishi mumkin.
Nutqning fiziologik mehanizmlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, bola avval
so‘zlarni tushuna boshlab keyin esa gapirishni o‘rganadi.
Bolada ekspressiv nutqning shakllanish jarayonida, u butun gaplarni ifoda eta
oladi, bu holda uning his-tuyg‘ulari (intonatsiya) etakchi rol o‘ynaydi.
Nutqdagi kamchiliklarni bolalarda tegishli davolash (to‘g‘rilash, tuzatish)
tartibida olib borilmagan taqdirda aqliy (intellektual) rivoji sur'atlari ham pasayadi.
Nutq nuqsoni bo‘lgani uchun ham u atrofidaqilar bilan kam muloqotda boladi.
Natijada tasavvur doirasi cheklanib, fikr rivoji ham sekinlashadi.
Bolada nutq (til) fikrlash jarayonining shakllanishi bilan o‘zaro yaqin aloqada
rivojlanadi.
Bola mitqining normal rivojlanishi tichun muloqol malum ahamivatga ega
bo'lishi, ijobiy-emotsional tusda kechishi kerak, Unga tovLishlarni shundaygina
eshitisli kamlik qiladi (radiomagnitofon, televizor). Dastlab mn‘lum yosh davri
udiim xarakterli asosda kaitalar bilan muloqoi qilish lozim. Bolani kallalar bilan
muloqoti shaklining o'zgarishi nutq rivojlanishiga turtki bo'ladi. Demak,
hayotining birinchi yili uchun xarakterli boMgan emotsiona! muloqotni 2—3
yoshlarda predmetli- harakatga almashtirishi uning nutqi rivojlanishiga
yaxshigina turtki bo ‗lib xizmat qiladi. Agarki, bundAy o'zgarish yuz bermasa, u
holda nutq rivojlanishida orqada qolish yuzaga keladi.
Bolada predmelli-o'yin faoliyati jarayonida to'plangan taassurotlar nutq
rivojlanishiga dastlabki zamiu bo‗lib xizmat qiladi.
Bola nutqining rivojlanishi tashqi noqulay sharoitlar natijasida kcchikadi va
buziladi: ijobiy emotsional muhit ning yo'qligi, haddan tashqari shovqin-snronli
muhit.
Nutq taqlid asosida rivojlanadi. Shu sababli avrim nutqiy kamchiliklar
(talafftizning aniq emasligi, duduqlanish. nutq tempining buzilishi va boshqa I a
r) asosida taqlid yotndi.
Nutq kamchiliklari ko'pincha turli xil psixik travmalardan yuzaga keladi
{qo'rquv, yaqin odamini yo'qotganda hnynjonlanish, oiladagi uzoq cl a vo m
32
etayoigan psixik travmalovehi vaziyat va h.k. ).
Bu nutq rivojlanishini kcdiikriradi, ayniqsa, kuchli psixik travmalarda
bolnlarda psixogen nutqiy buzilishi a mi keliirib chiqamdi: mutizm, nevrolik
duduqlanish. Bu nutqiy buzilishlar M. Ye. Xvatsev lasnili bo‗yicha shartli
ravishda fimksional buzilishga kiritiladi
Shuningdek, nutqning fimksional bu/ilishlariga quyidagilarni ham kiritish
mumkin;
1,
Bola organ izmiga zararli ta‘sir ko'rsaiishi bilan bog'lit]
buzilishlar,
2,
Umumiy, jismoniy zaiflik, chala tug'ilish yoki to'la
shakllanmagan homilalik bilan shartlangan yetishmaganlik.
3,
Ichki
organlarning
turli
kasalliklari,
raxit,
moddalar
almashinuvining buzilishi.
Bolalardagi nutq buzilishlarini baholashda keskin davrlarni hisobga oltsh
shartdir. qaysiki bunda nutq tizimining u voki bu tarkibiv qismini birmuncha
jadal rivojlanishi qachon sodir bo‗[adi, nutqiy Taoliyatning, nerv mexanizmi
jarohatlanishi ning yuqori darajadagi xavlj iiima bilandir bog'liq ravishda paydo
bo'lishini o'rganish osonroq kechadi.
Nutq funksiyasining rivojlanishida 3 ta keskin davr ajratiladi:
Dostları ilə paylaş: |