A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta

9 mavzu. Nutqiy patologiya sbaroitida nutqning grammatik quriiish va 
bog‘iangan nutqni shakllanishi 
 
1. Maktabgacha tarbiya yoshdagi nutqnig to‘liq rivojlanmagan bolalarda 
2. nutqning grammatik quriiish va bog‘iangan nutqni shakllanishi. 
Adabiyotlar 
1. Mamedov K.K., SHoumarov E.B. Akli zaif bolalar psixologiyasi. Ukuv 
kullanma. T.: Ukituvchi, 1994. 
2. Petrova V.G., Belyakova I.V. Psixologiya umstvenno otstalыx 
shkolьnikov. -M.: ASAMEDIA, 2004. 
3. Mo‗minova L., Amirsaidova Sh. va boshqalar. Maxsus psixologiya. - T.: 
O‗zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013. 
Dislaliya artikulyasion apparat a‘zolarining (til, lab, pastki jag) 
xarakatchanligidagi kamchiliklar natijasida xam sodir bo‘ladi. Bu xol 
bolaning tilni kerakli xolatda ushlab tura olmasligi yoki bir xarakatdan 
ikkinchi xarakatga tez uta olmasligida namoyon bo‘ladi. 
Dislaliya funksional eshituvning pasayishi natijasida xam paydo 
bo‘lishi mumkin. 
Bolaning ak,liy rivojlanishidagi kamchiliklar xam ogir va uzok davom 
etadigan dislaliyaga sabab bo‘ladi. Oligofren bolalarning 50% da tovushlar 
talaffuzidagi kamchiliklar bo‘lishi mumkin. 
Talaffuzidagi kamchiliklar uz xarakteriga, ma‘lum tovushlar gruppasiga 
tegishli bo‘lishiga kura dislaliya kuyidagi turlarga ajratiladi: 
1. 
Sigmatizm (grekcha «sigma» «s» xdrfining nomini bildiradi). 
Bunda sirgaluvchi (s, z) va shovkinli (sh, j, ch) tovushlar talaffuzida 
kamchiliklar kuzatiladi. Sirgaluvchi va shovkinli tovushlarning boshka 
tovushlarga almashtirilishi parasigmatizm deb yuritiladi. Masalan, soat — 
«toat», juja — «duda», choynak — «toynak». 
2. 
Rotatsizm (grekcha «ro» xarfi nomidan olingan bulib, «r» to- 
vushni bildiradi) —/gtovushning talaffuzidagi kamchiliklardir. R tovushini 
boshk,a tovushlar bilan almashtirilishi pararotatsizm deb yuritiladi. Masalan, 
raketa — «yaketa», rom — «lom», ruchka — «yuchka». 
3. 
Lambdatsizm (grekcha «lambda» xarfini nomidan olingan bulib, l 
tovushini bildiradi) — l tovushining talaffuzidagi kamchilikdan iborat. 
j7tovushining boshka tovushlarga almashtirilishi paralambda -ssizm deb 
yuritiladi. Masalan, lola — «yoya», gul — «guy». 

---

75 
4. 
Til orka tovushlaridagi kamchiliklar: 
kappatsizm — k tovushining nutqda yukligi, parakatatsizm «k» tovu-
shining almashtirilishi. Masalan, koptok — «topto», kitob — «titob»; 
gammatsizm — k tovushining nutqda yukligi, parakatatsizm «g» 
tovushining almashtirilishi. Masalan, gul — «dul», gilam — «dilam»; 
xitizm — x tovushining nutqda yukligi, paraxitizm «x» tovushining 
almashtirilishi. Masalan, xat — «tat», xuroz — «turoz»; 
yotatsizm — y tovushining nutqda yukligi, parayotatsizm «y» tovu-
shining almashtirilishi (grekcha kappa, gamma, xi, yota xarflarini nomidan 
olingan bulib, k, g, x, y tovushlarini bildiradi). 
5. 
Jaranglatish nuksonlari — jarangli undosh tovushlar talaffuzidagi 
kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlarni jarangsiz undosh 
tovushlarga almashtirilishidir: b-p, d-t, v-f, z-s, j-z, g-k va boshkalar. 
Rinolaliya (grekcha suzdan olingan bo‘lib, rhinos - burun, lalia - Nutq 
apparatining anatomik va fiziologik kamchiliklari sababli ovoz tembri va tovushlar 
talaffuzidagi buzilishdir. 
Rinolaliya hosil bo‘lishga kura dislaliyadan farqqiladi, ya'ni rinolaliyada 
tovushlarni burun-dimog bilan talaffuzqilish hollari kuzatiladi. 
Rinolaliyada tovushlar artikulyatsiyasi, fonatsiya, tovush hosil bo‘lish 
mehanizmlari jiddiy ravishda normadan chetga chikadi. 
Normal fonatsiya bo‘lganda kishida burun tovushlaridan tashkari Nutqdagi 
hamma tovushlarni talaffuzqilish vaqtida burun-halqum va burun bo‘shlig‘ining 
bugiz va og‘iz bo‘shlig‘idan ajralishi ruy beradi. 
Rinolaliyada Nutq kechikib rivojlanadi, ya'ni birinchi suzlar ikki yoshda va 
undan keyin paydo boladi. Nutq o‘ziga hos sifatli hususiyatlarga ega boladi. 
Impressiv Nutq nisbatan normal rivojlanadi, ekspressiv Nutqda ahamiyatli 
uzgarishlar boladi. birinchi navbatda bemorlar Nutqini kam tushunarliligini 
ta'kidlash zarur. Og‘iz bo‘shlig‘ida tilning nuqsonli holati natijasida undosh 
tovushlar til uchi holatini uzgarishi va yuz muskullarining ortikcha faollashuvi 
hisobiga hosil boladi. Til uchi holatini bu kabi uzgarishlari nisbatan doimiy bo‘lib, 
ma'lum bir tovushlarning artikulyatsiyasi bilan o‘zaro munosabatda boladi. 
Bemorlar uchun ba'zi undosh tovushlarning talaffuzi katta kiyinchilik tugdiradi, 
ya'ni l,t,d,ch,sh,j,r tovushlari uchun yuqori tishlar va alveollar oldida zaruriy tusik 
yarata olmaydilar, s,z tovushlarining talaffuzi uchun pastki tishlar oldida tusikni 
hosil kilmaydilar va og‘izdan nafas chiqara bilmaydilar, shuning uchun 
rinolaliklarda sirgaluvchi va shovkinli undosh tovushlar talaffuzi o‘ziga hos 
jaranglashga ega boladi. K,g tovushlari umuman yo‘q boladi, yoki harakterli 
portlash ularo‘rnini bosadi. Unli tovushlar tilning orqaga tortilishi va havoni 

---

76 
burundan chikishi bilan talaffuz kilinadi va sustlashgan lab artikulyatsiyasi bilan 
harakterlanadi. Shu tarzda unli va undosh tovushlar kuchli burun ottenkasi bilan 
shakllanadi. Ularning artikulyatsiyasi ahamiyatli darajada uzgargan boladi va 
tovushlar o‘zaro aniq differentsirlashmagan boladi. Rinolalik Nutqining tinglovchi 
uchun umumiy harakteristikasi - burun ottenkasi hirillagan tovushlardir. Bunda 
jarangsiz tovushlar h tovushiga yaqin holda, jarangli k,g frikativ tarzda, ulardan lab 
va lab-tishlilari matn tovushiga yaqin, oldingi lab tovushlari n tovushiga uhshatilib, 
jaranglashi modifikatsiya kilingan boladi. Ba'zida rinolaliyalar Nutqidagi 
artikulemalar normaga juda yaqin boladi, lekin shunga karamay ularning talaffuzi 
eshituvchi tomonidan nuqsonli deb idrok kilinadi, chunki Nutqiy nafas olish 
buzilgan boladi, artikulyatsiya va tovush effektiga ta'sir kiluvchi yuz 
muskullarining ortikcha kuchlanishi paydo boladi. 
Dizartriyada miyaning turli joylarida jarohatlanishlarni aniqlash mumkin. 
Masalan, miya yarim sharining chap va ung tomonida, etti tuhumsimon markazdan 
utuvchi sistemada, asab tugunchalari qobig‘ida, dientsefal doirada, turt tepaligida, 
ko‘prik, chuzinchon va orqa miyada kuzatilishi mumkin. Ammo klinikada 
ishlovchi tadqiqotchilar bu masalaga kam e'tibor beradilar. Nozologik va topik 
tomondan dizartriyani belqilash diagnostikasi odatda nevrologik alomatlarni 
barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda olib boriladi. (Buni 1926 yilda 
M.S.Margulis ham ta'kidlab utgan). 
Dizartriyada Nutqning leksik-grammatik tomonining buzilishi asosiy buzilish 
hisoblanmaydi. Bunda Nutqning tovush tomondan buzilishi etakchio‘rinda turadi. 
2. Dizartriyaning shakllari. 
Dizartriya formalari bo‘yicha kuyidagicha tasnif kilinadi: 
I. Bulbar dizartriya 
II. Psevdobulbar dizartriya 
III. Qobiq dizartriyasi 
IV. Qobiq osti dizartriyasi 
V. Miyachali dizartriya 
Bulbar dizartriya — bu uzunchok miyada joylashgan IH (til-halqum), H 
(sayyor, adashgan), HI (kushimcha nerv), HII (til osti) juft nervlarning yadrolari va 
ildizchalarining zararlanish natijasidir. 
Bulbar dizartriyada ovoz pardalari falajlanganligi uchun ovoz chiqarish 
mumkin bo‘lmay koladi (afoniya) yoki ovoz burilib chikadi. Bola mankalanib 
gapiradi, chunki yumshoq tanglay burun yo‘lini bekitmaydi. Yumshoq tanglay 
muskullari falajlanganligi uchun eyilayotgan ovkat burundan kaytib tushadi. 
Falajlanish natijasida traheyaga boruvchi yo‘l mahkam bekilmaydi, buning 
natijasida ovkat traheyaga ketib kolishi mumkin. Shu sababli bola ovkat 

---

77 
yutayotgan vaqtda ko‘p hollarda kalkib ketadi. Buning natijasida bolada 
aspiratsion pnevmoniya paydo bo‘lishi mumkin. Og‘izni ochib kurilganda 
falajlangan tomonda yumshoq tanglay osilib yotgan boladi va «a» unlisini qattiq 
atakada 
talaffuzqilganda 
yumshoq 
tanglayning 
falajlangan 
tomoni 
harakatlanmaydi. Kichik tilcha soglom tomonga tortilib turadi. Yutish refleksi 
so‘ngan boladi. Tilning orqa tomonining uchdan bir qismida ta'm bilish kobiliyati 
ham yo‘qoladi, ukchish refleksi sunadi. 
Bulbar dizartriyada falajlanish bir tomonlama boladi, bola Nutqda jarangli 
tovushlarni kullay olmaydi. Shuningdek, boshqa ko‘pgina tovushlarni buzib 
talaffuzqilish hollari ham kuzatiladi. 
II. Psevdobulbar dizartriya. Dizartriyaning bu formasi olimlar tomonidan eng 
ko‘po‘rganilgan bo‘lib, hayotda ko‘proq uchrab turadigan nuqson hisoblanadi. 
Psevdobulbar dizartriya, bolaning ilk yoshlik davrida, tugruk vaqtida yoki 
homilalik davrida turli bosh miya kasalliklari—entsefalit, miya shishlari h,amda 
miya jarohat-lari sababli bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasidir. 
Psevdobulbar dizartriyada bulbar dizartriyaning ko‘pgina belqilari paydo 
boladi. Bulbar dizartriyada uzunchok miyada joylashgan IH (til-halqum), H 
(adashgan), HI (kushimcha), HII (til osti) juft nervlarining yadrolari va ildizchalari 
jarohatlangan bo‘lsa, Psevdobulbar dizartriyada ana shu IH, H,. HI, HII juft nervlar 
markaziy nevronlarining utkazuvchi yo‘llari jarohatlangan boladi. Bulbar 
dizartriyada jarohatlanish bir tomonlama bo‘lsa, Psevdobulbar dizartriyada 
jarohatlanish ikki tomonlama boladi, shuning uchun buni Psevdobulbar falaj 
deyiladi. Bunda yumshoq tanglay har ikki tomonda osilib turadi. 
Psevdobulbar falajda bolada umumiy va Nutqiy motorika buziladi. Bola 
yomon emadi, entikadi va yomon yutadi. Og‘izlaridan doimo sulak ajralib turadi, 
yuz muskullari harakati ham buzilgan boladi. Bola lunjlarini shishira olmaydi, 
tillarini harakatga keltirishda kiynaladi. Artikulyatsion harakatlarni juda kiyinchilik 
bilan bajaradi. Yakkol namoyon bo‘luvchi kamchiliklardan biri ihtiyoriy 
harakatlarni bajara olmaslikdir. Bolada nafas olish jarayoni buzilib ovozlari 
monoton, mankalangan boladi. 
Psevdobulbar dizartriya shartli ravishda 3 darajag‘a ajratiladi: engil , o‘rta,
ogir. 
1. Psevdobulbar dizartriyaning engil darajasi artikulyatsion apparat 
harakatlarida ko‘pol buzilishlarining yo‘qligi bilan harakterlanadi. Bunda asosiy 
artikulyatsion kiyinchilik til, lablarda harakatni tez va aniq bajara olmasliklarida 
seziladi. Bunday bolalarda talaffuz kamchiliklari asosan artikulyatsion harakatlarni 
aniq, tez bajara olmasliklari natijasida yuzaga keladi. Nutq birmuncha sekinlashgan 
boladi. .Artikulyatsion jihatdan kiyin bo‘lgan tovushlar: j, sh, r, ch, s talaffuzida 

---

78 
kamchiliklar kuzatiladi. Jarangli tovushlar talaffuzida ovoz etarli darajada ishtirok 
etmaydi. 
Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar fonematik rivojlanishga salbiy ta'sir 
kursatadi. Dizartriyaning engil darajasida ko‘pchilik bolalar tovushlar analizida bir 
kator kiyinchilikka uchraydilar. Bunday bolalar yozuvda o‘ziga hos hatoliklarga 
yo‘l kuyadilar, ya'ni tovushlarni almashtirib yozadilar (sh—d; sch—ts va 
boshqalar). Nutqning leksik va grammatik tomonlarida kamchiliklar deyarli 
kuzatilmaydi. Shunday kilib, Psevdobulbar dizartriyaning engil darajasida 
bolalarda asosan Nutqning fonetik tomonida kamchiliklar kuzatiladi. 
Bunday kamchilikka ega bo‘lgan bolalarda eshitish va aqliy rivojlanish 
normada boladi. 
2. Psevdobulbar dizartriyaninko‘rta darajasida bolada yuz muskullar harakati 
yo‘qolgan boladi. Bu holat dizartriyaninko‘rta ogir darajasi uchun harakterlidir. 
Lab va til harakatlari chegaralangan boladi. Bola lablarini oldinga chuza olmaydi, 
unda til harakatlari ham cheklangan boladi, u tilining uchini yuqoriga kutara 
olmaydi, chap va ung tomonlarga harakatlantira olmaydi, hamda kerakli holatda 
ushlab tu-rolmaydi. 
Asosiy kiyinchiliklar bir harakatdan ikkinchi harakatga utishda yakkol 
namoyon boladi. Yumshoq tanglay kam harakatchan boladi. Bolada sulak okishlari 
hamda chaynash va yutish aktlarida kiyinchiliklar kuzatiladi. 
Artikulyatsion 
apparat 
funktsiyasidagi 
kamchiliklar 
ogir 
talaffuz 
buzilishlariga olib keladi. Bunday bolalar Nutqi tushunarsiz boladi va kechikib 
rivojlanadi. 
3. Psevdobulbar Dizartriyaninr ogir darajasi bu – anartriyadir. Bunda asosiy 
kamchilik muskullarni ogir buzilishi va Nutq apparatining to‘liq faoliyatsizligi 
bilan harakterlanadi. Anartrik bolalar yuzi ma'nosiz, uzgacha kurinishda boladi, 
pastki jag‘ tushgan, og‘izlari doimo ochiq holda boladi. Til og‘iz bo‘shlig‘ida 
harakatsiz yotadi, lab harakati uta chegaralangan boladi. Chaynash va yutish 
aktlarida kiyinchilik kuzatiladi. Nutq to‘liq bo‘lmaydi. 
III. Miyachali dizartriya — bu miyachaning zararlanishi natijasida paydo 
boladi. Bunda, Nutqninr ravonligi, balandliri, sur'ati buzilgan boladi. 
Dizartriyaning bu formasi hayotda kamo‘rganilgan. 
IV. Qobiq dizartriyasi. Dizartriyaning bu shaklida artikulyatsion apparat 
motorikasida ihtiyoriy harakatlar buzilgan boladi. Bunda ham tovushlar talaffuzida 
kamchiliklar kuzatiladi. Bolalar bir tovush talaffuzidan ikkinchi tovush talaffuziga 
utishda hamda bir artikulyatsion holatdan ikkinchi artikulyatsion holatga utishga 
kiynaladilar. Bolalar tovushlarni alohida aniq talaffuz etish kobiliyatiga ega 
boladilar, lekin Nutqda tovushlarni noto‘g‘ri talkin etadilar yoki bir-biriga 

---

79 
almashtiradilar. Bunday bolalarda Nutqning leksik-grammatik tomoni normada 
boladi. 
V. Qobiq osti dizartriyasi — dizartriyaning bu formasi, bosh miya qobiq osti 
tugunlarining jarohatlanishi natijasida paydo boladi. Qobiq osti dizartriyasi 
muskullar tonusining buzilishi va riperkinezlarning bo‘lishi bilan harakterlanadi. 
Muskullar tonusining buzilishi va giperkinezlar ovoz va artikulyatsiya 
buzilishlariga olib keladi. 
Qobiq osti dizartriyasining harakterli belqilari Nutqning sur'ati, ritmi va 
intopatsiyasining buzilishidir. 
Alaliya -eng ogir nutq nuqsonlaridan biri hisoblanadi, bunday nuqson paytida 
bola til orqali mulokot vositasidan butunlay ajraladi: uning Nutqi mustakil va 
logoped yordamisiz shakllanmaydi. 
Alaliya (grekcha a — inkor ma'nosini anglatuvchi yuklama va lotincha 1alia – 
Nutq) Nutqning yo‘qligi yoki bolaning ona kornida yoki dastlabki rivojlanish 
bosqishida Nutq shakllanishiga qadar bosh miya qobig‘i Nutq doirasining organik 
jarohatlanishi okibatida uzluksiz rivojlanmay kolishidir. Alaliyalik bolalar 
pedagogik jihatdan turli guruhlarga mansub bo‘lib, bu guruhlar bir-biridan nuqson 
darajasiga va tuzatish ishlarining samaradorligiga karab farqlanadi. Alaliya 
bolalarda periferik eshitish va artikulyatsion apparatning saqlangan holida 
kuzatiladi. Bunday omillar ulardagi Nutq rivojlanishi uchun aqliy imkoniyatlarning 
mavjudligidan dalolatdir. 
Mutahassis bo‘lmagan kishi alaliyalik bolalar bilan kiska vaqt 
mulokotqilganda, ularning nutqini ko‘pincha tushunolmaydi. «Oyi keli», «matta 
boch» (oyim keldilar, maktabga boraman) kurinishidagi noto‘g‘ri gapirishlar ayrim 
vaziyatlarda, 
Nutqga zaruro‘rgu berilganda va yuz ishoralari bilan 
mustahkamlanganda tushunarli bo‘lishi mumkin. Dastlabki rivojlanish 
bosqishidagi bola kiska muddatli vaziyat kurinishi bilan bog‘liq bo‘lmagan hodisa, 
harakat hohishini aytib berolmaydi, shu yusinda u Nutqiy mulokotda ishtirok 
etmaydi. 
Ikkinchi darajali nutq rivojlanishiga ega bo‘lgan bola uzining alohida 
kuzatuvlari, mulohazalarini atrofdaqilarga ko‘proq tushunarli tarzda aytib bera 
oladi. Masalan: «Voy. Bolyay. Kuchu yuguy. Boya kontida uchchi»—Kor. 
Bolalar.Kuchuk yugurdi. Bola konkida uchdi. 
Bolalarning uchinchi rivojlanish darajasiga ega bo‘lgan nutqi ko‘proq ochiq 
bayonqilishni uz ichiga oladi. Lekin ularni tahlilqilishda leksik-grammatik va 
fonetik jihatdan hatolar yakkol kuzga tashlanadi. Masalan: «Oiymiynikiga bodim. 
Meni aka dotoy. Kaytoka ekki, uytogi kayashti. Noshim uyida teti»— 

---

80 
Oyimlarnikiga bordim. Mening akam doktor. Kartoshka ekdik,o‘rtogim karashdi. 
Nozim uyiga ketdi. 
Afaziya - markaziy organik turga oid ogir Nutq buzilishlari katoriga kiradi. 
Bu ko‘proq yoshi o‘tibroq kolgan kishilardagi miya kon aylanishining buzilishi 
okibatida paydo boladi. 
Afaziya (grekchadan olingan a—inkor ma'nosini anglatuvchi yuklama, phasis 
- Nutq) - Nutqning to‘liq yoki qisman yo‘qolishi, u odatda bosh miyaning lokal 
jarohatlanishi natijasida yuzaga keladi. 
«Afaziya» atamasi logopediyaga dastlab HIH asrda frantsuz olimi Trusso 
tomonidan olib kirilgan edi. 
Afaziya sabablari nutqning shakllangan bosqishida bosh miya Nutq 
sistemasining turli hil organik buzilishlaridan iboratdir. Ushbu patologiya paytida 
miya chap yarim sharining old, orqa, yon va tepa qismlarida jarohatlanishlar 
kuzatiladi. 
Afaziya kuyidagi hastaliklarning natijasi hisoblanadi: 
a) bosh miyaning ogir jarohatlanishi; 
b) miyaning yalliglanish jarayoni va unda usmalarning paydo bo‘lishi; 
v) kon-tomir kasalliklari va miyada kon aylanishining buzilishi. 
Afaziyaning shakli, nuqsonning ogirligi va uning utib borish harakteri 
kuyidagi omillarga bog‘liqdir: 
a) shikastlanish o‘chog‘ining kengligi va uning tarkalishini cheklash; 
b) miyada kon aylanishi buzilishining harakteri; 
v) miyadagio‘rindoshlik vazifasini bajaruvchi kasallanmagan bo‘limlarning 
holati.