A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika unversiteti jismoniy madaniyat fakulteti jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kafedrasi

3. Jismoniy madaniyatning jamiyatdagi ahamiyati. Jismoniy tarbiyaning maqsadi yoshiarni jismonan sog’lom, baquwat; Vatan mudofaasiga, hayotga va mehnatga tayyorlashdir. Bu maqsad mamlakatimizda kishilarning jismoniy tarbiyasini amalga oshiruvchi hamma muassasa va tashkilotlar uchun yagonadir. Ko'rsatilgan maqsad asosida 1) sog’lomlashtirish; 2) ta'limiy; 3) tarbiyaviy vazifalar hal etiladi. Suyak, bo‘gin tizimi, tana holati, shuningdek, tarkibiy qismlarining turli yo‘nalishlarda harakatlanish imkoniyatini ta’minlaydi. Suyak apparati bog’lam va bolg ‘inlarini to4g ‘ri va vaqtida rivojlantirish tanani
me’yorda ushlab turishni hamda hamma organ va tizimlar rivojlanishini
ta’minlaydi. Umurtqa pogconasining qiyshayishi, bukirlik, yassioyoqlik
muhim organlarning faoliyat jarayonini buzadi, bu esa kelajakda kasallikka olib keladi. Bolalarda suyak tizimi nisbatan bo‘sh, chunki unda bir qancha nayhujayralari bo’ladi: bo‘g’lnlar ancha harakatchan, bog’lash apparati oson cho‘ziladi, paylari kattalarnikiga qaraganda bo‘sh va kalta. Shu munosabat bilan suyakning qotishi, umurtqa pog‘onasi egiluvchanligi, bo'gin apparati oson cho‘zilishi va mustahkamlanishi uchun to‘gri va o ‘z vaqtida yordam berish zaruriyati kelib chiqadi. Undan tashqari, tana qismlari nisbatini to‘g‘ri rivojlantirishga, bo‘yi va tana massasini boshqarishga imkon berish zarur.
Muskul tizimi tananing ayrim qismlarini ma’lum holatda mustahkamlaydi va bu holatni o‘zgartiradi, ya’ni muvozanatni saqlagan holda harakatni bajaradi, shuningdek, himoya vazifasini bajaradi — suyak tizimini ichki organlar urilishlaridan, sovuq oldirishdan saqlaydi. Bolalarda muskullar nisbatan bo‘sh rivojlangan va tana massasining 20- 22-%ini tashkil etadi. Ayniqsa, yangi tug’lIganlarda qo’l va oyoq muskullari bo‘sh, sekin qisqarib, uzoq vaqt to‘grilana olmaydi. Chaqaloqning birinchi oylarida muskullarning egilish tonusi
tocgrilanish tonusidan yuqori bo’ladi. Bolalar muskullarida suv ko‘p
bo’lib, oqsil moddalari va yog‘ kam bo’ladi. Ayrim muskullarning
rivojlanishi bir tekisda bo’lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda
muskullarning hamma guruhlarini rivojlantirish zarur. Muskullarning
sust rivojlangan guruhlarini mustahkamlashga alohida e ’tibor berish
zarur. Yurak-tomir tizimi boshqa tizimlarga nisbatan oldinroq faoliyat
ko‘rsata boshlaydi. Bola tug’llishida yurak-tomir tizimi ancha yetuk
boMadi. Bolalarda qon tomirlari kattalarnikiga qaraganda ancha
kengroq. Shuning uchun qon bosimi kamroq, lekin u yurak qisqarish tezligi bilan moslashib boradi. Yurak qisqarish ritmi oson buziladi. Yurak kuchlanishli ishdan tez charchaydi va tez o ‘zgaruvchan faoliyatga birdan moslasha olmaydi. Kichkina bolalarda puls juda tez, daqiqasiga 140-160 marta uradi. Asta-sekin u kamayib boradi, 7 yoshga kelganda daqiqasiga 95-85 ga yetadi. Bularni hisobga olgan holda yurak muskullarini, shuningdek, butun tomirlar, jumladan, miya tomirlarini
ham mustahkamlashga harakat qilish kerak. Yurakka qon oqishini kuchaytirib, uning qisqarish ritmini yaxshilash, birdan o‘zgarib qoluvchi
yuklamaga tezda moslashuv qobiliyatini rivojlantirish zarur. Nafas olish tizimi. Bolalarda yuqori nafas olish yo’llari nisbatan tor, uning shilimshiq qobig’ limfatik va qon tomirlariga boy, noqulay sharoitlarda shishib, nafas olishni keskin buzadi. o‘pka hujayralari juda nozik. Ko‘krak qafasining harakatchanligi cheklangan. Qovurgalarning gorizontal joylashuvi va nafas olish muskullari sust rivojlangan. Sayoz nafas olishda o‘pkaning yaxshi havo almashtirishi bo’lmaydigan
qismida havo turib qolishi ro‘y beradi. Ko‘rsatilgan xususiyatlarga bog’liq holda ko‘krak qafasi chuqur nafas olishi, nafas olish ritmini muqarrar etish, o ‘pka hajmini oshirish zarur bo’lib qoladi. Bundan tashqari, bolalarni burun orqali nafas olishga o‘rgatish zarur. Burun orqali nafas olganda havo biroz isiydi va namlanadi. Burun yo’llaridan o‘tadigan havo maxsus asbob nuqtalariga ta’sir etadi,
natijada nafas olish markazi qo‘zgalishi yaxshilanadi, chuqurroq nafas
olinadi. Og’lz orqali nafas olganda sovuq havo nafas olishning
shilimshiq qobig’lga ta’sir etib, uning kasallanishi, natijada organizmga
og‘riq beruvchi bakteriyalai lushibhi mumkin. Agar bola burin orqali
nafas olsa, shilimshiq qobiqdagi qilchalar havodagi changni ushlab qoladi, shunday qilib havo tozalanadi. Bolalarda, ayniqsa, yosh bolalarda ovqat hazm qilish organlari yetarlicha rivojlangan. Muskul qobig’lning kuchsizligi natijasida ichak
harakat faoliyati tez buziladi. Ichakning tekis muskul to‘qimalarini
mustahkamlash, uning to‘g‘ri ishlashini ta’minlashi zarur. Teri ichki organlarni va to‘qimalarni ularga mikroorganizmlar kirishidan saqlaydi, ter chiqarish organi hisoblanadi, issiqni boshqarish va nafas olishda qatnashadi. U sezgir asab oxiriga boy bo’lib, ular tashqi muhit ta’sirini qabul qiladi va markaziy asab tizimiga uzatadi, yuborilayotgan signallarga javob reaksiyasi bo’ladi. Bolalar terisi juda
nozik va tez yaralanadi. Shuning uchun bola terisini jarohatlanishdan saqlash va uning funksiyasini to‘g‘ri rivojlantirishga imkon berish zarur. Bola tug’llganda
uning asab tizimi o ‘zining bir qancha funksiyalarini bajarishga tayyor
bo’lmaydi. Vegitativ asab tizimi rivojlangan. Bolalarga qo‘zg‘alish va
tormozlanish uchun tekis bo’lmagan jarayonlari, kam harakatchanlik, tormozlanishga ko‘ra qo‘zg‘alish yuqoriroq ekanligi xosdir. Shu bois maktabgacha yoshda asab jarayonini takomillashtirishga, faol tormozlanishni, shuningdek, harakat analizatorlari, sezgi organlarini rivojlantirishga imkon berish zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalarda issiqni boshqarish kam rivojlangan bo’lgani uchun organizmni tashqi muhitning noqulay sharoitlariga, ya’ni chiniqishni tavsiya etadi.
O‘zbekistonda maktabgacha tarbiya konsepsiyasida ko‘rsatilganiga
ko‘ra maktabgacha tarbiyani maqsadi bolani shaxs sifatida oyoqqa
turg‘azishdir. Oldindan tuzilgan dasturga asosan jamoa maktabgacha
tarbiya tizimi oilaviy tarbiya bilan bog’liq holda olib borilganidagina
bolalarga ham jismoniy, ham tarbiyaviy yordam berish mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda etnik va etnopsixologik xususiyatlarni hisobga olish zarur. Bolaning psixik va shaxsiy rivojlanishida oiladagi tarbiya o‘zining ahamiyati jihatidan yuqori bo’lishi kerak. Oilada bola birinchi marta o‘z xalqining madaniyati va turmushi bilan to ‘qnashadi, milliy odatlarni o‘zlashtira boradi. Oiladagi tarbiya bola himoyasini amalga oshiradi - jismoniy va hissiy qulayliklar yaratadi. Shu narsani ta’kidlash kerakki, sobiq
umumittifoq dasturi O‘zbekiston sharoitida oqlanmadi. Mintaqaviy
xususiyatlar (Jo‘grofiya, yil fasllarining davomiyligi), jismoniy tarbiya
tizimiga original yondashishni talab etadi, uning muvaffaqiyatli
bo’lishiga bolaning psixologik sog’ligi ko‘p jihatdan bog’liq bo’ladi.
Iqlim sharoiti bolalar faoliyatining ko‘p qismini ochiq havoda
tashkil etishga imkoniyat yaratadi (bunga barcha amaliy mashg‘ulotlar
kiradi). Bolalar faoliyatini mumkin qadar tabiiy shakllarga
yaqinlashtirish bolaning harakatga bo’lgan talabini hisobga olishdir. Bolalarni o ‘z kuchiga qarab ishga jalb etish har doim ham emotsional hissiyotini hosil qiladi hamda faollikdagi bolalar talabini amalga oshiradi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida yoshlardan boshlab sog’liqni saqlash an’anaviy tus olish lozim.
Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha ta’lim va boshlang’lch ta’lim
yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni:
harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish, jismoniy sifatlarni
rivojlantirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini singdirib
borish, maxsus bilimlami egallash, mustaqillik ko‘nikmasini singdirish kabilarni ham hal etib borish zarur. Asab tezligining elastikligi tufayli harakat malaka va ko‘nikmalari ancha oson shakllanadi. Ko‘pgina harakatlar (emaklab yurish, yugurish, velosiped uchish va boshqalar) oddiy hayotda bolalar tomonidan ko‘p
foydalaniladi, bu esa atrof-muhit bilan aloqani yengillashtiradi va uni
bilish imkonini beradi. Emaklay boshlagan bolaning o‘zi uni qiziqtirayotgan buyum oldiga kelib kuzata boshlaydi. Velosipedda uchuvchi bola
havoning, suzishni biluvchi bola esa suv xossalarini yaxshi bilib oladi.
Mustahkam harakat ko‘nikma va malakalari jismoniy kuchni tejashga
imkon beradi. Chunki harakatlar oson, kuchlanish katta bo’lmagan holda
bajariladi. Mashq bajarishga asab-muskul energiyasi kam sarflanadi.
Mustahkam shakllangan harakat malaka va ko‘nikmalaridan foydalanish harakat jarayonida, ayniqsa, o‘yin faoliyatidagi ko‘nikmagan holatlarda vujudga keladigan vazifalarni tushunib olishga imkon beradi. 7 yoshgacha bolalarda shakllangan harakat malaka va ko‘nikmalari maktabda uni takomillashtirib borish uchun fundament bo’ladi, murakkabroq harakatlarni egallashni yengillashtiradi va kelajakda sport sohasida yuqoriroq natijaga erishishga imkon beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda shakllantirib borish zarur bo’lgan harakat malaka va ko‘nikmalarining hajmi "Bolalar bog‘chasida tarbiya dasturi"da berilgan, lekin u maktabgacha tarbiya muassasalaridagi sharoit, bolalar tayyorgarligi, tarbiyachilar tajribalari va bilimlariga ko‘ra kengaytirilishi mumkin. Barvaqt yoshdan boshlab bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlantirib borish zarur. Agar bolada asosiy jismoniy sifatlar u yoki bu darajada rivojlanmagan bo’lsa, u hatto oddiy mashqlarni ham bajara olmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o ‘tirgan, turgan va yugurgan
vaqtda tanani to‘gri shakllantirib borish juda muhimdir. To‘g ‘ri qaddiqomat butun ichki organlar va bola organizmi tizimining bir me’yordagi
faoliyati uchun katta ahamiyatga ega. Bog‘chada va oilada shaxsiy va
jamoa gigiyenasi malaka va odatlarini (qo’llarni yuvish, jismoniy
mashqlarni bajarishdan oldin zarur xonaga borish, tana, kiyim, oyoq
kiyim, o‘yinchoq jihozlari, xona va h.k. tozaligi haqida g‘amxo‘rlik qilish)ni singdirib borishga katta e’tibor berish zarur. Bolalaming sog’lig’ ko‘p jihatdan shularga ham bog’liq. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yil davomida jismoniy tarbiya bilan bog’liq bilimlami (mashg‘ulotlar foydasi, mohiyati, jismoniy
mashqlar va jismoniy tarbiya sifatlarining ahamiyati va h.k) berish va singdirib borish muhimdir. Bolalar tana qismlarining nomlarini, harakat yo‘nalishlarini (yuqoriga, pastga, oldinga, o‘ngga, chapga), sport jihozlarining nomlarini bilishlari zarur. 3. Tarbiyaviy vazifalar. Bolalarda yoshligidan kun tartibiga qat’iy
rioya qilish odatini, kundalik jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish
odatlarini singdirish uchun bog‘chada va uyda bu mashqlar bilan
mustaqil shug‘ullanish ko‘nikmasini rivojlantirib borish zarur. Bolalarga
o‘z tengdoshlari va kichkintoylar bilan jismoniy mashqlar, shu
jumladan, harakatli o ‘yinlar tashkil etish va o‘tkazishni o ‘rgatib borish
muhim. Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy nafosat, mehnat tarbiyasini
amalga oshirish uchun ko‘pgina imkoniyatlar mavjud. Jismoniy mashg‘ulotlar to‘g‘ri tashkil etilganda ijobiy xususiyatlarini tarbiyalash uchun, axloqiy sifatlarni, shuningdek, irodaviy sifatlarni namoyon etishda qulay sharoitlar yaratiladi.
Yaxshi yo’lga qo‘yilgan jismoniy tarbiya ko‘p jihatdan bolalaming aqliy rivojlanishiga, nutqni rivojlantirishga imkon beradi. Jismoniy mashg‘ulotlarda bolalarda psixik jarayonlar, shuningdek, fikrlash jarayonlari (kuzatish, taqqoslash, taqlid qilish) rivojlanib boradi. Bolalar o ‘zlari egallagan bilim va ko‘nikmalarni, mustaqillik, fikr yurituvchanlik, topqirlikni namoyon etgan holda ijodiy foydalana
olishga intilishlari zarur. Jismoniy tarbiya nafosat tarbiyasini amalga oshirishga imkon beradi. Jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida go‘zaIlikni, qaddi-qomatni,
harakat ifodasini, kiyim, jismoniy tarbiya jihozlarini, atrof-muhit
holatini qabul qilishga, sezish, tushunish va to‘gri baholash qobiliyatini
rivojlantirish, harakat va so‘zIarda uchrab qoladigan qo‘pol holatga qarshi kurashishni rivojlantirish zarur. Jismoniy tarbiya jarayonida mehnatga tayyorlash amalga oshiriladi: bolalarda sog’liq mustahkamlanadi, harakat ko‘nikmalari shakllanadi, mehnat uchun zarur jismoniy sifatlar, harakat ko‘nikmalarini va mehnat jarayonlarini tezda egallash qobiliyati rivojlanadi. Bundan tashqari, xona
va maydonni jihozlash (sakrash uchun qumli chuqurchalarni qurish va
h.k) bilan sport jihozlarini tayyorlash va tiklash, (irg4itish uchun
xaltachalarni tikish, irg’ltish uchun nishonlar tayyorlash va h.k) bilan
ularni tozalikda saqlash (gimnastik devor, to‘plar, tayoqchalar,
gardishlar, velosipedlar, gimnastik to‘shak!ar va h.k changini artishlari)
bilan bog’langan holda mehnat ko‘nikmalarini egallaydilar, bolalarda kattalar mchnatiga hurmat tarbiyalanadi. Xalqimizning Shiroq To‘maris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi qanchadan-qancha jasur qiz-o‘g ‘lonlari Ona Vatani va xalqining himoyasi yo’lida mardlik ko‘rsatib, tarixda o‘zlarining o‘chmas izlarini qoldirganlar. Ularning nomlarini asrlar osha muqaddas bilib, tilga
olamiz.

XULOSA
Jismoniy madaniyat - bu umumiy madaniyatning bir qismi, xalq jismoniy barkamolligi maxsus vositalarini yaratish hamda foydalanish ishida jamiyat erishgan muvaffaqiyatlarning yig’indisidir. Jismoniy madaniyatning vazifalari quyidagilardir:
• faoliyatni oqilona me’yoriy mustahkamlash;
• madaniy axborotni jamlash, aks ettirish va uni avloddan avlodga yetkazish;
• shaxslararo kommunikativ munosabat o’matish, aloqa qilishga ko’maklashish;
• insonning biologik, sog’lomlashtiruvchi ehtiyojini qondirish, uning jismoniy holatini yaxshilash va jamiyat a'zosi sifatida Vatan oldidagi majburiyatini bajarish uchun, kundalik hayot uchun zarur layoqat darajasini ta’minlash.
Jismoniy kamolot — bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik ko'rgan va uyg'un rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladigan insonning individual iste’dodining yuqori darajada rivojlanganligini ко ‘rsatadi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va uzoq yillar sog‘lig‘ining saqlanishi qonuni bilan aloqada bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya bu — pedagogik jarayon bo‘lib, odam organizmining, morfologik va funksional holatini, ruhiy va iroda tomonlarini tarbiyalab, bilim, ko‘nikma, malaka sifatlarini yaxshilashga, mehnat va Vatan mudofaasida yuqori natijalarga erishishga qaratilgandir. Jismoniy tarbiyaga taalluqli bo‘lgan vazifalardan kelib chiqib, unda ikkita tomonni ko‘rish mumkin: jismoniy ma’rifat va jismoniy sifatlarni tarbiyalash. Jismoniy m a’rifat — o ‘quvchilar tom onidan m a’lum bilimlarni o‘zlashtirish, jismoniy mashqlarni bajara bilishlik va hayotda uni qo‘llay bilish malakasidir. Jismoniy sifatlarni tarbiyalashga — kuch va tezlik natijasining oshishi, chidamlilikning yaxshilanishi, egiluvchanlik va chaqqonlikni tarbiyalash kiradi.
Jismoniy madaniyat umumjamiyat madaniyatining bir qismi bo‘lib, mazmuni eng qulay harakat faolligi hamda odamlarning uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida erishgan moddiy yutuqlarining ma’naviy tomonlaridan iboratdir. Uning rivojlanishi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga bog‘liq. Jismoniy madaniyat ko'pgina vazifalarga ega — me’yorlangan faoliyat va me’yorni mustahkamlash:
a) axborotli: madaniy axborotlarni to‘plash va ularni avloddan-avlodga berish;
b) kommunikativli: shaxslar orasida muloqotni o ‘rganishga ta’sir etish;
d) estetik: shaxsning estetik (go'zallik) ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘Iiq bo‘lgan jismoniy tarbiya va sport turlari;
e) biologik: odamning tabiiy harakatlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish bilan bogiiq bo‘lgan, kundalik hayoti uchun zaruriy harakat bilan ta’minlash, jamiyat a’zosining vazifasini bajarish.