A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

364 

AĞACĠġLƏMƏ 

 

Azərbaycanda  ağaciĢləmə  sənəti  də  qədim  tarixə  malikdir.  Arxeoloji 

qazıntılar  zamanı  Xanlardan  tapılıb,  Tunc  dövrünə  aid  edilən  ağac  vəl,  e.ə.  II 

minilliyin  sonuna  aid  olub,  Mingəçevirdə  küp  qəbirdən  tapılmıĢ  ağac  qənddan, 

habelə yenə oradan tapılıb ilk orta əsrlərə aid olan çömçə, təknə və üzərində zərif 

naxıĢlar  olan  ağac  vəl  Azərbaycanda  ağaciĢləmə  sənətinin  qədim  dövrlərdən 

inkiĢaf etdiyini sübut edən maddi mədəniyyət nümunələridir. 

Orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərindən  və  Azərbaycanda  olmuĢ  səyyahların 

yol  qeydlərindən  vaxtilə  burada  ağaciĢləmə  sənətinin  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə 

çatdığı  aydın  olur.  XIV  əsrdə  yaĢamıĢ  Həmdullah  Qəzvini  Ərdəbildə  əhalinin 

ağaciĢləmə sənəti ilə məĢğul olması və müxtəlif təsərrüfat alətləri ilə yanaĢı, təknə-

tabaq düzəltməsi haqqında məlumat verir [24]. 

XVII  əsrdə  Azərbaycanda  olmuĢ  fransız  səyyahı  J.ġarden  burada  yerli 

ustaların əla naxıĢlı qapı, pəncərə və tavan düzəltdiklərini yazır. 

Həmin  əsrdə  Azərbaycanda  Ģəbəkə  ustalarının  əl  iĢlərinə  heyran  qalan 

Fafael dyu Man qeyd edir ki, dülgərlər çoxlu çərçivəcikləri olan böyük pəncərələr 

hazırlayırdılar. Onların ən çox istifadə etdiyi ağac çinar və qozdan ibarətdir [25]. 

Azərbaycanda ağaciĢləmə sənətinin inkiĢafını təsdiq edən dəlillərdən biri 

də  dilimizdə  bu  peĢə  ilə  bağlı  olan  dülgər,  Ģəbəkəçi,  naccar,  xarrat,  çanaxçı, 

qudaqsaz,  sandıqsaz,  sazbənd  və  baĢqa  istilahlardır.  Həmin  istilahlar  sənətin  bu 

sahəsində ixtisaslaĢma getdiyini xəbər verir. 

Orta  əsrlərdə  Azərbaycanın  ağaciĢləmə  ustaları  müxtəlif  ölçülü  burğu, 

iskənə, balta, rəndə və b. alətlərdən geniĢ istifadə edirdilər. 

Azərbaycanda bu sənətin geniĢ yayılması hər Ģeydən əvvəl, onun zəngin 

və  bol  ağac  materialına  malik  meĢə  sərvəti,  yerli  əhalinin  ağacdan  hazırlanan 

məiĢət avadanlığı və istehsalat alətlərinə olan tələbatı ilə əlaqədardır. BaĢqa sənət 

növlərindən fərqli olaraq, ağaciĢləmə kənd yerləri üçün daha səciyyəvi olmuĢdur. 

Azərbaycanda  ağaciĢləmə  sənətinin  baĢlıca  mərkəzləri  Quba,  Lənkəran, 

ġamaxı, ġəki və Naxçıvan qəzaları, habelə Kiçik Qafqaz ərazisi olmuĢdur. Buranın 

zəngin  ağac  növlərinə  malik  olan  meĢələri  ağaciĢləmə  sənətinin  inkiĢafına  Ģərait 

yaratmıĢdır.  Azərbaycanın  meĢələrində  bitən  qarağac,  palıd,  göyrüĢ,  vələs, 

qaraçöhrə, cökə, nil, dəmirağacı, zoğal, alça, yemiĢan, əzgil, qoz, fındıq və s. ağac 

növlərindən ev əĢyaları, məiĢət qabları, təsərrüfat alətləri və nəqliyyat vasitələrinin 

hazırlanmasında  və  inĢaat  iĢində  geniĢ  istifadə  olunurdu.  KeçmiĢdə  hər  bir 

azərbaycanlı  ailəsinin  ev  məiĢətində  istifadə  edilən  mətbəx  ləvazimatı  -  çömçə, 

qaĢıq,  təknə,  tabaq,  hövsər,  yaymaxın  (dördayaq),  çanaq,  oxlov,  həvəngdəstə; 

toxuculuq alətləri - cəhrə, daraq, xanaağacı, Ģərbaf dəzgahları; təsərrüfat alətləri  - 

xıĢ, kotan,  mala, tapan, vəl,  bel, kürək, yaba, Ģana, dırmıq, yığan; nəqliyyat vasitələri - 

araba, kirĢə, xizək; musiqi alətləri - saz, ud, tar, kaman, qaval, nağara və s. yerli ustalar 

tərəfindən hazırlanırdı. 

---

 

 

365 

Ənənəvi  ağaciĢləmə  sənətinin  Azərbaycanda  ən  geniĢ  yayılmıĢ  sahəsi  ev 

avadanlığının,  təsərrüfat  alətlərinin  və  nəqliyyat  vasitələrinin  hazırlanması  hesab 

edilirdi.  AğaciĢləmə  ustaları  tərəfindən  düzəldilən  məmulatın  bir  qismi  yerli  əhalinin 

tələbatını  ödəməkdən  əlavə,  satıĢ  məqsədilə  xaricə  də  göndərilirdi.  XVII  əsrin 

əvvəllərində  ġamaxı  tacirləri  HəĢtərxana  baĢqa  satıĢ  malları  ilə  yanaĢı,  yerli  ustalar 

tərəfindən hazırlanan 1000 ədəd ağac Ģana da aparmıĢdılar [26]. 

Əhalinin keçmiĢ məiĢətində beĢik, miz, taxt, ağac çarpayı kimi ev əĢyaları da az 

yer tutmurdu. Bu əĢyalar Ģəhər əhalisi arasında daha geniĢ yayılmıĢdı. 

AğaciĢləmə sənətinin səciyyəsinə görə Azərbaycanın ayrı-ayrı etnoqrafik böl-

gələri  bir-birindən  fərqlənirdi.  Bu  fərq  hətta  eyni  bir  bölgənin  özündə  belə  aydın 

təzahür  edirdi.  Belə  ki,  Quba  qəzasının  Çiçi,  Nügədi,  Amsar,  Rustov  kəndləri  araba, 

Xaltan, QuĢçu, Kömür, Zıxır kəndləri isə vəl, kürək, Ģana, təknə-tabaq istehsalı üzrə 

ixtisaslaĢmıĢdı.  ġəki  bölgəsinin  Tüntül,  Xaçmaz,  Xalxal,  Vardanlı,  TərkəĢ,  Sincan, 

Filfili, BaĢ Zəyzid kəndləri təkər istehsalı ilə məĢğul olurdu. ġamaxı qəzasının Cülyan, 

Ximran kəndləri təknə-tabaq hazırlayırdı. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda neft 

sənayesinin  və  Ģərab  istehsalının  inkiĢafı  Bakı  və  Gəncə  Ģəhərlərində  çəlləkdüzəltmə 

sənətinin daha da inkiĢafına səbəb olmuĢdu. Salyanda arabaçılıq, Lənkəran, Göyçay və 

Naxçıvanda təknə-tabaqçılıq Azərbaycanın baĢqa yerlərinə nisbətən daha geniĢ inkiĢaf 

etmiĢdi.  Ağac  məmulatı  istehsalının  qeyri  bərabər  inkiĢafı  bir  tərəfdən  bölgələrin 

təbii-coğrafi Ģəraiti ilə əlaqədar idisə, digər tərəfdən ictimai-iqtisadi amillər ilə bağlı 

olmuĢdur. Belə ki, XIX əsrin axırlarında Bakı Ģəhərində neft sənayesinin, Gəncədə isə 

Ģərab  istehsalının  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  həmin  məhsulların  daĢınması  bu  Ģəhərlərdə 

ağaciĢləmənin yeni  sahəsinin-çəlləkçiliyin inkiĢaf etməsinə səbəb olmuĢdur. Bununla 

əlaqədar  olaraq  Bakı  və  baĢqa  Ģəhərlərdə  araba  istehsalına  da  ehtiyac  artmağa 

baĢlamıĢdı.  Belə  ki,  1879-cu  ildə  Bakıda  çəllək  düzəldilməsi  ilə  5  nəfər  məĢğul 

olurdusa, 1896-cı ildə onların sayı artaraq 30 nəfərə çatmıĢdı [27]. Bakı neft sənayesinin 

nəqliyyata  olan  tələbatını  ödəmək  üçün  Quba  və  Salyanda  araba  istehsalı  da  xeyli 

artmıĢdı. 

SifariĢlə  iĢ  görən  dülgərlərdən  fərqli  olaraq,  xarratların  istehsal  etdikləri 

ağac məmulatı əksər hallarda satıĢ bazarlarına çıxarılırdı. Məsələn, Quba qəzasının Xal-

tan,  Zıxır,  Kömür,  QuĢçu  kəndlərində  hazırlanan  vəl,  kürək,  Ģana,  belqalağı  və  s. 

qəzanın düzənlik zonasına gətirilərək satılır və ya taxılla dəyiĢdirilirdi, bəzi kəndlərdə 

araba  istehsalı  da  satıĢ  məqsədi  daĢıyırdı.  Qəzanın  Çiçi  və  Nügədi  kəndlərində 

hazırlanan arabalar Bakı bazarlarında satılırdı. Bu  hal  Lənkəran  və ġəki  bölgələrinin 

kəndlərində  də  müĢahidə  olunurdu.  Dağətəyi  kəndlərdə  yerli  ustalar  müxtəlif  ağac 

qablar və alətlər düzəldərək həftə bazarlarında satırdılar. 

Etnoqrafik materiallar göstərir ki, ustalar hər bir alət üçün müvafiq ağac növü 

seçirdilər. Məsələn, Ģana, kürək, belsapı əsasən fıstıq və nil ağaclarından, təknə, tabaq, 

hövsər qoz və qızılağacdan, saz tut ağacından, araba təkərləri və kotanın çarxları, dəndə, vəl 

palıd və qarağaedan, çömçə, qaĢıq cır armud, yemiĢan və fıstıq ağaclarından düzəldilirdi. 

AğaciĢləmə ustaları bir sıra  ağaclardan həm də bəzək  materialı  kimi istifadə 

---

 

 

366 

edirdilər.  AbĢeronda  badam,  püstə,  qara  tut  ağacları  həm  də  bəzək  materialı  kimi  iĢlə-

dilmiĢdir.  Bu  və  ya  digər  məmulat  üçün  ağac  növü  seçilərkən  onun  harada  və  nə 

məqsəd üçün istifadə ediləcəyi nəzərə alınırdı. 

Xəmir təknəsini çox vaxt qovaq ağacından hazırlayırdılar. Əgər təknə süd sər-

mək üçün nəzərdə tutulurdusa, onda onu qovaq ağacından düzəltməzdilər. Çünki xalq 

təcrübəsi  əsasında  müəyyən  olmuĢdur  ki,  qovaqdan  düzəldilən  təknə  (çanaq)  südü 

qıcqırdıb  xarab  edir. Ona  görə  də  süd  sərmək  məqsədilə  hazırlanan təknə əsasən  qoz, 

fıstıq, qızılağac və nil ağaclarından düzəldilərdi. 

Təcrübədə müəyyən edilmiĢdir ki, xıĢın kötüyü üçün ən yaxĢı material cır armud, 

cır tut (gər) və qaraçöhrə ağaclarıdır. Cır armud və ya cır tut ağaclarından düzəldilən xıĢ 

kötüyünün səthi çox hamar olduğundan iĢ prosesində palçıq tutmurdu. Buna görə də belə 

xıĢla nəm torpaqları da Ģumlamaq olurdu. Göründüyü kimi, ustalar hər bir təsərrüfat aləti 

və ev əĢyası üçün daha münasib ağac növü seçərkən onların nəinki istehsal, hətta  fiziki 

xüsusiyyətlərini də nəzərə alırdılar. 

AğaciĢləmə sənətində ən vacib məsələlərdən biri ağacın vaxtında kəsilməsi və 

tədarükü  idi.  Ağac  ustaları  materiallıq  ağacın  kəsilmə  dövrünə  ciddi  riayət  edirdilər. 

Materiallıq ağacın kəsilmə dövrü ağacdan "suyun çəkilməsi"  ilə müəyyən olunurdu. 

Bu  müddət  isə  payızın  soyuqları  düĢəndən  qıĢın  sonuna,  yəni  kiçik  çillənin  axırınadək 

davam  edirdi.  Sonra  havalar  isinməyə  baĢladığından  ağaclar  "oyanır",  xalq  arasında 

deyildiyi kimi, "ağaca su yeriyirdi". Gövdəsinə su yerimiĢ ağac isə material məqsədilə 

istifadəyə yaramadığından tədarük olunmurdu. 

Material tədarükündə sağlam ağacın seçilməsi də əsas Ģərtdir. Güney yerin ağacı 

daha  sağlam  və  yaxĢı  inkiĢaf  etmiĢ  olur.  Görünür,  GünəĢ  güneyləri  çox  tutduğundan 

burada ağac normal inkiĢaf edir. Münasib hesab edilən düz və düyünsüz ağac  kəsilib 

doğranırdı. 

Ağac məmulatını qurd vurmaması üçün palıd, qarağac, yemiĢan, dəmirağacı və s. 

qaranlıqda,  fıstıq,  qovaq,  söyüd,  vələs,  çinar  kimi  ağ  rəngli  ağaclar  isə  ay  iĢığında 

kəsilirdi. 

Ağacların kəsilməsində meĢə baltası, ağac baltası və ya batman baltadan istifadə 

edilirdi.  Batman  baltalar  ağır  küplü  və  tiyələrinin  daha  böyük  olmasına  və  uzun  dəstəli 

olduqlarına görə ağacı daha tez kəsməyə, habelə yonmağa imkan verirdi. 

Küplü baltadan fərqli olaraq nacaq gödək dəstəli, kiçik tiyəli və yüngül olur. 

Ağac əvvəlcə batman balta ilə, bir az sonra isə nacaqla kəsilirdi. Çünki ağac kəsildikcə 

kəsiyi daralmağa baĢladığından onu balta ilə kəsmək çətinləĢirdi. KəsilmiĢ ağacın 

qol-budağı  vurulurdu.  Hazırlanacaq  alətin  və  ya  əĢyanın  növündən  asılı  olaraq 

material burada müəyyən ölçülərdə kəsilərək lazımi yerə daĢınırdı. 

Ağac  ustaları  arasında  dar  ixtisaslaĢma  getmiĢdir.  Onların  bəziləri 

xarratlıq  edərək  ancaq  ev  əĢyalarını,  bəziləri  kənd  təsərrüfatı  alətlərini  hazırlayır, 

bir qrupu isə dülgərlik, Ģəbəkəçilik, sazbəndlik, təkərçilik, araba bağlamaq və s. ilə 

məĢğul olurdu. 

Ağac üzərində ilk əməliyyat  onun yonulmasından baĢlanır. Bu məqsədlə 

---

 

 

367 

balta, nacaq və kərkidən istifadə edilirdi. Material balta ilə kobud Ģəkildə yonulub 

müəyyən  formaya  salınır  və  iĢin  tələbindən  asılı  olaraq  digər  əmək  alətləri  ilə 

iĢlənirdi. 

Tikinti üçün kətil və pərdini balta ilə yonmaq kifayət edirdi. Bundan fərqli 

olaraq,  xarratlıq  sənətində  ağac  məmulatı  üzərində  müxtəlif  bəzək,  hamarlama, 

oyma  və  deĢmə  iĢləri  aparılırdı.  Bu  məqsədlə  xüsusi  alətlər  iĢlədilirdi.  Ağac 

materiallarının  yonulmasında  tətbiq  olunan  əmək  alətlərinin  ən  mürəkkəbi  "xarrat 

dəzgahı"  adlanan  mexaniki  yonma  çarxı  idi.  Ən  bəsit  yonma  vasitəsi  yonqar  idi. 

Uzunluğu  1-2  m  olan  ağac  üst  tərəfdən  kərtilərək,  yonulacaq  ağacın  baĢı  ora 

qoyulur və möhkəm dayanması üçün yanlardan ağac paralar vurulurdu. Ağacın düz 

yonulması  üçün  çox  vaxt  onun  uzunu  boyu  ip  tutulurdu.  Taxta  çəkmək  üçün 

"ərəxana" adlanan xüsusi dəzgah iĢlənirdi.  Yerdən 1,5 m-ə qədər  hündür dirəklər 

üzərində  quraĢdırılan  bu  dəzgahın  üzərinə  qoyulmuĢ  ağac  "ərə"  adlanan  iri  əl 

miĢarı ilə çəkilirdi. 

AğaciĢləmə sənətində geniĢ istifadə edilən əmək alətlərindən biri də kərki 

olmuĢdur.  Bəzi  rayonlarda  kərkiyə  tiĢə  də  deyilirdi.  Ağac  ustaları  "əl  kərkisi", 

digəri isə "ayaq kərkisi" olmaqla ölçü etibarilə bir-birindən fərqlənən iki cür kərki 

iĢlədirdilər. 

Qısa dəstəli yüngül əl kərkisinin küpü çəkic, tiyə yarığı kəlbətin, tiyəsi isə 

kəsər rolunu oynayırdı. Ayaq kərkisi ağır və uzun saplı olurdu. Buna görə də usta 

onu ayaq üstə duraraq iĢlədirdi. 

Bəzən  əl  kərkilərinin  iki  ağızlı  növünə  də  təsadüf  olunurdu.  Onun  bir 

tərəfi  kərki  tiyəsi,  digər  tərəfi  isə  balta  tiyəsi  formasında  düzəldilirdi.  Bu 

kərkilərdən  qab-qaĢıq  düzəltmək  üçün  istifadə  edilirdi.  Əl  kərkisi  təknə,  hövsər, 

tabaq  və  kənd  təsərrüfatı  alətlərinin,  tikinti  materiallarının,  məiĢət  əĢyalarının 

düzəldilməsində geniĢ tətbiq edilmiĢdir. 

Ağac  materialının  hamarlanmasında  dartı  və  rəndədən,  mexaniki  yonma 

iĢində  lisə  və  əyridən,  oyuq  açmaq  üçün  burğu  (burov)  və  iskənədən  istifadə 

edilirdi:  Dartı  əsasən  kürək,  Ģana,  dırmıq,  yaba  və  bu  kimi  alətlərin 

hazırlanmasında iĢlədilirdi. 

Oyma  və  deĢmə  əməliyyatlarında  tətbiq  olunan  burğu  və  iskənələrin  də 

müxtəlif növünə təsadüf olunurdu. Bunlar ölçü etibarilə bir-birindən fərqlənirdilər. 

AğaciĢləmə  sənətində  yeganə  mexaniki  əmək  aləti  xarrat  dəzgahı 

olmuĢdur. Xarrat çarxının əllə və su qüvvəsi ilə hərəkətə gətirilən növü olmuĢdur 

(XIV tablo). 

Quba, Lənkəran, ġəki-Zaqatala bölgələrində geniĢ yayılan su dəzgahında 

əsasən  təknə-tabaq  və  araba  topu  hazırlanırdı.  Burada  su  novla  dəzgahın  ağac 

pərləri  üzərinə  tökülərək  onun  sürətli  hərəkətini  təmin  edir  və  bunun  nəticəsində 

usta  dəzgaha  keçirilən  ağac  materialını  hazırlayırdı.  AğaciĢləmə  ustaları 

hazırladıqları alət və əĢyalara forma və bəzək vermək üçün tiĢə, xətkeĢ, lisə, əyri və 

s. əmək alətindən istifadə edirdilər, Təkər topu hazırlamaq üçün əl çarxından da  

---

 

 

368 

 

---

 

 

369 

 

---

 

 

370 

istifadə  olunmuĢdur.  QuruluĢ  etibarilə  su  çarxından  o  qədər  də  fərqlənməyən  bu 

mexaniki yonma alətinə el arasında "xarrat" da deyilirdi. 

Ənənəvi  ağaciĢləmə  sənətinin  çətin  və  mürəkkəb  sahələrindən  biri  də 

təkərçilik olmuĢdur. Bəzi kəndlərdə təkər ustası qismən xarrat və dülgər iĢlərini də 

görürdü.  Əksər  hallarda  isə  o,  yalnız  təkər  istehsalı  ilə  məĢğul  olurdu.  Digər 

tərəfdən  təkər  ustası  eyni  zamanda  dəmirçi  iĢini  də  görməli  olurdu.  Beləliklə, 

təkərçilik sənətkarlığın bir neçə sahəsini özündə birləĢdirirdi. 

Təkərin  əsas  hissələri  (top,  dəndə,  daban)  ağacdan,  yardımçı  ləvazimatı 

(qurĢaq, boğaz) dəmirdən düzəldilirdi. Təkərin topu üçün qoz, dəndə, daban üçün 

palıd ən münasib ağac növü sayılırdı. 

Təkərin top, dəndə və daban hissələrini hazırlamaq və onları quraĢdırmaq 

üçün  kəsmə,  miĢarlama,  kindinləmə,  kobud  yonma,  üzləmə  yonma,  sığalvurma, 

kərtmə, oyma, deĢmə, çalıb oturtma və s. kimi texniki üsullardan istifadə olunurdu. 

Bədii  Ģəkildə  iĢlənmə  texnikasına  görə  ağaciĢləmə  sənətində  oyma  və 

Ģəbəkə  xüsusi  yer  tutur.  Oyma  əsasən  iki  üsulla  aparılırdı.  Birinci  üsulda  ağacın 

yalnız  bir  üzü  iĢlənir.  Buna  nümunə  olaraq,  Qusar  rayonunun  Həzrə  kəndindəki 

XVI  əsrə  aid  türbənin  içərisində  yerləĢən  Ģeyx  Cüneydin  qəbrinin  üstünü  misal 

gətirmək olar. 

Oyma sənətinin ikinci üsuluna muzeylərimizdə saxlanan Ģərbət və ovĢala 

qaĢıqlarını  misal  göstərmək olar. Ġkiüzlü oyma  üsulu  ilə bəzədilmiĢ bu qaĢıqların 

sapı  sənətkarlıq  baxımından  xüsusi  maraq  doğurur.  Bu  üsuldan  sandıq,  mücrü, 

qapı,  darvaza,  məhəccər  və  tağların  düzəldilməsində  istifadə  edilmiĢdir.  ġəkidəki 

Xan sarayının və Gəncədəki Came məscidinin qapıları oyma üsulu ilə iĢlənmiĢdir. 

AğaciĢləmə sənətinin bədii sahələrindən biri də Ģəbəkəçilik olmuĢdur (XV 

tablo).  ġəbəkəçilik  xüsusi  peĢə  ustalığı,  diqqət,  səy  və  bacarıq  tələb  edən  sənət 

növlərindəndir.  ġəbəkə  ustaları  yaĢayıĢ  evləri  və  sarayların  qapı-pəncərələrini 

eyvan  və  ĢüĢəbəndlərini,  məscidlərin  arakəsmələrini  müxtəlif  səciyyəli  ornament 

ünsürlərinə  malik  Ģəbəkələrlə  bənzəyirdilər.  ġəkidə  Xan  sarayı  (XVII  əsr), 

Ġrəvanda  Azərbaycan  sənətkarları  tərəfindən  tikilmiĢ  Pənah  xanın  sarayı  (XVII 

əsr),  ġuĢada  Kərim  Mehmandarovun  yaĢayıĢ  evi  (XIX  əsr)  bu  baxımdan  xüsusi 

əhəmiyyət kəsb edir. 

Müxtəlif  ev  avadanlığı  və  əmək,  habelə  musiqi  alətlərinin  hazırlanması 

sahəsində  əldə  olunmuĢ  əməli  təcrübə  xalqımızın  zəngin  ağaciĢləmə  ənənələrinə 

malik olduğunu və bu sənətin əsrlər boyu xalqın məiĢətində xüsusi rol oynadığını 

deməyə əsas verir.