A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

 

 

 

 

---

 

 

371 

MĠSGƏRLĠK 

 

Azərbaycanın faydalı filiz yataqları qədim zamanlardan baĢlayaraq burada 

bəsit  metallurgiyanın  meydana  gəlməsində  və  bu  zəmin  əsasında  metaliĢləmə 

sənətinin inkiĢaf etməsində mühüm rol oynamıĢdır. 

Eneolit  abidələrindən  aĢkar  edilən  metal  məmulatı  qalıqları  göstərir  ki, 

Azərbaycanın  qədim  əhalisinin  mənimsədiyi  ilk  metallardan  biri  mis  olmuĢdur 

[28].  Kiçik  Qafqaz  ərazisində  Gədəbəy,  Balakən,  Zəylik,  Çovdar  və  DaĢkəsən 

ətrafındakı  mis  filizi  yataqlarında  qədim  mədən  izləri,  Yuxarı  DaĢkəsən,  QuĢçu, 

Bayan,  Dəstəfur,  AlabaĢlı  kəndləri  yaxınlığında  isə  metaləritmə  kürələrinin 

qalıqları aĢkar olunmuĢdur [29]. 

Mis  yataqlarında  süxurların  dayazda  olması,  mədənlərin  su  hövzələrinə 

yaxın yerləĢməsi, odun yanacağı bolluğu kimi mühüm amillər Azərbaycanda dağ-

mədən  istehsalının  çox  erkən  yaranmasına  və  onun  intensiv  inkiĢafına  səbəb 

olmuĢdur [30]. 

MetaliĢləmə sənəti mənĢə etibarilə daĢ məmulatı istehsalı ilə üzvi surətdə 

bağlı olmuĢdur. Qədim insanlar daha təkmil alət və silahlar hazırlamaq məqsədilə 

münasib  daĢ  növlərini  (dəvəgözü,  çaxmaqdaĢı  və  s.)  qəlpələmək  üçün  onu  odda 

qızdırıb  dərhal  soyuq  suya  salırdılar  [31].  Bu  axtarıĢlar  ilk  vaxtlar  qəlpələmə 

məqsədilə oda atılmıĢ metal xassəli filiz və süxurların tədricən biĢməsi, beləliklə də 

ilk  ala-çiy  ərintilər  əldə  olunması  ilə  nəticələnmiĢdir.  Bütün  bu  kortəbii  səylərin 

nəticəsində  metal  külçəsinin  daĢdan  fərqli  qeyri-adi  xassələri  aĢkar  edildikdən 

sonra  tədricən  ondan  daha  mükəmməl  əmək  aləti  və  silahlar  düzəldilməyə 

baĢlanmıĢdır.  Əsrlər  keçdikcə  tədricən  açıq  ocağı  hərarəti  tənzim  olunan  filiz 

əritmə  kürəsi,  çaydaĢından  ibarət  bəsit  zərbə  alətini  isə  metal  çəkiclər  əvəz 

etmiĢdir. 

Ġbtidai metallurgiyanın ilk mərhələsindən baĢlayaraq, uzun müddət külçə 

hasilatı  və  filizəritmə  iĢi  birgə,  bilavasitə  filiz  mədənlərinin  özündə,  yaxud  onun 

yaxınlığındakı  meĢələrin  ətrafında  aparılmıĢdrr.  Qədim  metal  emalı  ustaları  bəsit 

filizəritmə  texnologiyasını  təkmilləĢdirmək  yolu  ilə  tədricən  qatışıq  ərintilər  əldə 

etməyin  üsullarını  da  mənimsəmiĢlər.  Bu  yolla  müxtəlif  mineralların  müəyyən 

nisbətdə  qatıĢığından  yeni  metal  hasil  edilirdi.  Qədim  metal  ustaları  hələ  tuncun 

ixtirasından xeyli əvvəl qatıĢıq ərinti əldə etmək təcrübəsinə yiyələnmiĢdilər [32}. 

QatıĢıq  ərinti  texnologiyasının  təkmilləĢməsi  misin  daha  səmərəli 

ərintilərinin  əldə  olunması  ilə  nəticələnmiĢdir.  Ərinti  zamanı  mis  külçəsinə  aĢqar 

almaq  məqsədilə.qalay  və  ya  sürmə  qatılması  sayəsində  o  zamana  qədər  mövcud 

olan  metallardan  xassə  etibarilə  əsaslı  surətdə  fərqlənən  yeni  bir  metal-tunc  əldə 

olunmuĢdur.  Tökmə  üsulu  ilə  daĢ  və  ya  gil  qəliblərdə  hazırlanan  tunc  məmulatı 

tezliklə  o  zamankı  cəmiyyətin  bütün  həyat  sahələrinə  (döyüş  silahları,  təsərrüfat 

alətləri, məişət əşyaları,  bəzək  şeyləri  və  s.) sirayət  etmiĢdir. Arxeoloqlar Xocalı, 

Gədəbəy,  DaĢkəsən,  Gəncə,  Mingəçevir,  ġəmkir,  Naxçıvan,  Ərdəbil,  Urmiya  və 

---

 

 

372 

Qarabağ  ərazisindən  külli  miqdarda  tunc  məmulatı  əldə  etmiĢlər.  Gədəbəy  və 

DaĢkəsəndə  filizəritmə  kürələri,  ġəmkir  və  Mingəçevirdə  tunc  balta  və  nizə 

ucluqlan hazırlamaq üçün daĢ qəliblər aĢkar edilmiĢdir [33]. Lakin tökmə texnikası 

meydana çıxandan sonra ənənəvi döymə üsulu özünün əməli əhəmiyyətini tamam 

itirməmiĢ,  istehsal  prosesinin  tələbindən  asılı  olaraq,  əlaqəli  Ģəkildə  tətbiq 

olunmuĢdur.  Xüsusilə  tunc  məmulatının  tamamlama  və  bəzək  iĢlərində  döymə 

texnikasından geniĢ istifadə edilirdi. Bunun üçün qəlibdən çıxmıĢ məmulat yenidən 

qızdırılıb onun üzərində döymə üsulu ilə əlavə əməliyyat aparılırdı. 

Azərbaycan  sənətkarları,  həmçinin  qiymətli  metallara  da  yaxından  bələd 

olmuĢlar  [34].  Urmiya  gölü  ətrafında,  qədim  Manna  dövləti  ərazisində  aparılan 

arxeoloji qazıntılardan əldə edilmiĢ qızıl kasa (Həsənli təpəsi), qızıl döĢlük (Ziviyə 

mahalı, Mərlik), baĢ piləkləri və s. bədii metal ustalarının kamil sənətindən soraq 

verir. 

Dəmirin  meydana  gəlməsi  metal  məmulatı  istehsalının  kütləvi  Ģəkil 

almasına  imkan  yaratmaqla,  sosial-iqtisadi  inkiĢafın  sonrakı  gediĢinə  ciddi  təsir 

göstərmiĢdir. 

Metal məmulatı istehsalı sahəsində erkən baĢlanan ixtisaslaĢma ilk sinifli 

cəmiyyət  dövründə  və  ondan  sonra  gələn  bütün  orta  əsrlər  boyu  davam  etmiĢdir. 

Metal  məmulatlarının  ayrı-ayrı  növləri  üzrə  ixtisaslaĢmanın  dərinləĢməsi