A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Qoyunçuluq 

məhsulu. 

Azərbaycanda 

maldarlıq 

təsərrüfatında 

qoyunçuluq ən sərfəli və bol məhsul verən sahədir. Ona görə də "qoyunun oldu əlli, 

adın oldu bəlli, qoyunun oldu yüz, gir içində üz, qoyunun oldu min, köhlənini min" 

zərbi-məsəlini  təsadüfi  deməmiĢlər.  Lifli  materiallar  içərisində  birincilik  təĢkil 

edən yun əsrlər boyu toxuculuq peĢəsi üçün ən yüksək xammal hesab edilmiĢdir. 

Qoyun  bir  qayda  olaraq  iki  dəfə,  nadir  hallarda  il  pis  gəldikdə,  bir  dəfə 

qırxılır.  Qırxım  dövrü  iqlim  Ģəraitilə  əlaqədardır.  Qırxıma  aran  yerlərdə  tez,  dağ 

yerlərində nisbətən gec baĢlanır. Qırxım yaz və payızda aparılır. Qırxımı çobanlar 

özləri  aparır.  Bəzən  də  köməkçilər  çobanın  və  ya  sürü  sahibinin  qohum-

əqrəbasından olur. Qırxım qırxdıq aləti  vasitəsilə aparılır. Hər bir qırxımçı gündə 

20-30 baĢ, təcrübəli qırxımçılar isə 40 baĢa qədər qoyun qırxa bilər. 

Yaz qırxımı sürülər yaylağa aparılmazdan əvvəl, payız qırxımı isə sürülər 

yaylaqdan  qıĢlağa  dönən  vaxt  aparılırdı.  Yaz  yunu  daha  keyfiyyətli  və  toxuculuq 

üçün  əlveriĢli  sayılır.  Xalq  arasında  "yapağı"  payız  yunu,  "güzəm"  yaz  yunu 

adlanır.  Bir  qayda  olaraq,  qoyunun  qırxılığa  düĢüb  ölməməsi  üçün  onu  ac  olan 

zaman  qırxırlar.  Sürü  arxaca  yığılır.  Çoban  qoyunu  tutub  yıxır  və  qırxılıq  ipi  ilə 

qoyunun ayaqlarını bağlayır. Sonra sol əli ilə belindən baĢlayaraq yunu aralayır, sağ 

əli ilə qırxılıq vasitəsilə onu qırxır. Bir tərəf qırxıldıqdan sonra qoyunu baĢqa böyrü 

üstə  çevirib  qırxır.  Bu  iĢdə  müxtəlif  qarĢılıqlı  yardım  formalarından  da  istifadə 

edilmiĢdir. 

Yerli əhali yundan keçə, xalça, parça, çuval, xurcun, heybə, sicim, örkən 

və s. Ģeylər toxuyub hazırlamıĢlar. 

 

Nənəm, qarala qoyun,  

Bənzər marala qoyun.  

Çoban yununu qırxıb,  

Basar xarala, qoyun. 

 

Nənəm, a narıĢ qoyun,  

Yunu bir qarıĢ qoyun.  

Çoban səndən küsübdür,  

Südü ver, barıĢ qoyun. 

 

Ananı, a qəmər qoyun,  

Balası əmər qoyun.  

Yiyən sənin yunundan,  

QurĢayıb kəmər qoyun. 

 

Azərbaycan yunu tədricən satıĢ üçün daha çox istifadə edilirdi. XIX əsrin 

---

 

 

241 

sonu və əsrimizin əvvəllərində yun təkcə daxili bazarlara deyil, xarici bazarlara da 

satıĢ  üçün  göndərilirdi.  Hələ  XIX  əsrin  əvvəllərində  Cənubi  Qafqazdan  yun 

Rusiyanın quberniyalarına göndərilirdi. 

1862-ci ildə ilk dəfə olaraq Cənubi Qafqazdan, o cümlədən Azərbaycandan 

Marselə yun göndərilmiĢdi. Bu yunun sonrakı illərdə də göndərilməsi və hər il 80 

min pud yun ixrac edilməsi qeyd edilir [45]. XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində 

Cənubi  Qafqazdan  250  min  pud  yunun  Ġngiltərə,  Fransa  və  əsasən  də  Amerika 

BirləĢmiĢ ġtatlarına göndərildiyi qeyd edilir [46]. 

Cənubi Qafqazdan Qərbi Avropaya yunun göndərilməsində Azərbaycanın 

xüsusi  rolu  olmuĢdur.  Belə  ki,  Yelizavetpolda  yetiĢdirilən  merinos  qoyununun 

yunu daha qiymətli sayılırdı. 

XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycandan bir sıra xarici ölkələrə daha çox 

yun məhsulu göndərmiĢdir. 

Əsrlər boyu qoyunun südündən əsasən pendir hazırlamıĢlar. Xalqımız inək 

yağını,  camıĢ  qatığını  və  qoyun  pendirini  daha  üstün  tutur.  Qoyun  doğan  günü 

ondan  sağılan  südə  ağız  deyilir.  Ağız  qatı  olur.  Onu  suluğun  içinə  tökür,  qorda 

biĢirib  qoux  alırlar.  Qoux  pendir  kimi  olub,  çox  yağlı  və  ləzzətli  dadı  var.  Buna 

Azərbaycanın  bəzi  yerlərində  ağız  bulaması,  bəzi  yerlərində  ağız,  bəzi  yerlərində 

isə "suluq", "Ģan-Ģan" deyilir. Ġki-üç gün keçəndən sonra qoyundan bulama sağılır. Bulama 

qatı, yağlı olur. Onu qazana tökür və qatılaĢana qədər ocaqda biĢirir və qaĢıqla bulayırlar. 

Bulama biĢəndə qaymaq kimi qatılaĢır və yaxĢı dadı olur. Həm də çox yağlı olduğundan 

adamı  tutur.  Ona  görə  də  bulamanı  çox  yemək  olmur  [47].  Ümumiyyətlə,  süddən 

hazırlanan  məhsula xalq "ağartı" deyir. Qoyunun qatığı da  yaxĢı qiymətləndirilir.  Lakin 

pendir qoyundan alınan əsas süd məhsulu hesab edilir. 

Qoyunu gündə bir dəfə günorta vaxtı sağırlar, sağmal qoyun sürüsü bir qayda 

olaraq günorta arxaca yığılır. Qoyunu əsasən enli ağızlı iri qazan və ya vedrəyə 

---

 

 

242 

 

sağırlar. Bəzən qabın ağzına tənzif çəkilir ki, süd sağılanda içinə baĢqa Ģey düĢməsin, təmiz 

qalsın. Azərbaycanın əksər yerlərində qoyun sağımı zamanı bərə qurulur. Bir qayda olaraq 

qoyunu çobanlar və onların ailələri sağırlar. 

Qoyunun bərəyə gətirilməsində və sağımda çobanların ailələri daha çox xid-

mət göstərirlər. 

Adətən beĢ-altı nəfərdən ibarət olan sağıcılar dairəvi quruluĢlu bərə düzəldirlər. 

Sağıcılar bərədə iri daĢ üstündə yapıncı, palaz və baĢqa Ģey qoyub otururlar. Bərəyə girən 

qoyunun dal ayağından tutub, sağırlar. BərəbaĢı ayaq üstə durub qoyunların qabağını kəsir. 

Sağılan qoyunları bir-bir buraxır, sağılmayanı isə sağıcıya ötürür. Bir qayda olaraq sağıcı 

qazanı ikiayağı arasına alıb bir qədər qabağa sarı maili qoyur. Qoyunun dal ayağında tutub 

özünə  çəkir  iki  əli  ilə  qoyunun  yelinini  sıxır  və  süd  tökülür.  Axıra  yaxın  yenə  də 

məməciklərini  sığayıb  ayağını  buraxır.  Bir  qayda  olaraq  hər  bir  çoban  20-30  baĢ 

qoyun sağa bilər. 

ġirvanda  isə  qoyunları  baĢqa  qayda  ilə,  daha  doğrusu,  sağıcılar  arxaca  yığılan  qoyun 

sürüsünün içinə girib yatmıĢ qoyunları tutub oradaca sağırlar. ġübhəsiz, bu qayda həm də 

az qoyunu olan əhali arasında geniĢ intiĢar tapmıĢdır. Bu qayda daha qədim və sadə olmaqla 

yanaĢı həm də az əlveriĢlidir. Bu qaydada sağın vaxtı xeyli ləng aparılır və mütəĢəkkilliyə 

mane olur. Bəzən də sürüdə sağılmamıĢ qoyunlar qala bilir. 

Çobanın ailəsi sağılmıĢ qoyun südünə maya vuraraq pendir hazırlayır. Süddən 

dələmə almaq üçün dələmə otundan istifadə edilir [48]. Lakin bu otla istənilən  qədər 

dələmə almaq  mümkün deyil.  Ona görə də südə maya vurmaq baĢqa xalqlarda olduğu 

kimi,  azərbaycanlılarda  geniĢ  yayılmıĢ  və  əsas  üsuldur.  Mayanı  maldarlar  özləri 

hazırlayırlar. Hər hansı bir qabın, xüsusilə gil küpənin içərisinə buzov və ya quzu qursağı 

---

 

 

243 

atılır,  sonra  oraya  buğda,  arpa,  duz,  düyü,  bal,  kiĢmiĢ  və  su  tökülür.  Qabın  ağzı  sələ  ilə 

möhkəm  bağlanır.  Bir  müddət  günün  altında  qalan  məhlul  qıcqırıb  mayaya  çevrilir. 

Mayanın  qüvvəsindən  asılı  olaraq  südün  miqdarı  nəzərdə  tutulur.  Təxminən  hər  30  kq 

südə yüz əlli qram maya vurulur - qatılır çox çəkmədən süd dələməyə çevrilir. Adətən, 

dələmə torbalara tökülür. Burada dələmənin suyu süzülür və pendir alınır. 

Ġri gil küpələrdə pendiri duzlamaqla uzun müddət saxlamaq olur. Lakin qoyun 

pendiri maldar əhali arasında əsasən motallarda saxlanılır. Azərbaycanda bir-birinə oxĢar 

iki motal növü olmuĢdur. 

Xırdabuynuzlu heyvan dərisinin iyidilərək yunu yonulur və duzlanaraq quru-

dulur. Sonra dəri yenidən yumĢaldılaraq içəri tərəfə çevrilir. Dərinin qolları iplə möhkəm 

bağlanır. Ġçərisinə bir qədər üzlü süd, dələmə və ya qaymaq tökülür ki, pendir həm yaxĢı 

qalsın, həm də yağlılığı və dadı artsın. Ağzı bağlanan motalı uzun müddət saxlamaq olur. 

Xalq arasında buna Qarabağ motalı deyilir. Digəri isə Qazax motalı adı ilə tanınır. Bu motal 

Azərbaycanın qərb zonasında geniĢ yayılmıĢdır. Bu növ motalı hazırlamaq üçün yenə də 

dəri  duzlanır  və  günün  altında  möhkəm  qurudulur.  Dəri  duzu  aldıqdan  sonra  yenidən 

yumĢaldılıb yunlu tərəfi içəri qatlanır. DuzlanmıĢ pendir motala doldurulur. Möhkəm sığanır 

və ağacla bərk basılır ki, içəridə hava qalıb motalın pendirini xarab eləməsin [49]. 

 

Motal pendiri nəinki azərbaycanlılar, hətta Cənubi Qafqazın baĢqa xalqları ara-

sında  da  yüksək  qiymətləndirilir.  Onun  alıcısı  çox,  qiyməti  üstün  tutulur.  XIX  əsrin 

---

 

 

244 

sonralarında  azərbaycanlıların  Tiflisdə  təxminən  10-12  min  pud  pendir  satdıqları  qeyd 

edilir  [50].  Onu  da  göstərmək  lazımdır  ki,  XIX  əsrin  sonralarında  Yelizavetpol 

quberniyasında xüsusi pendir zavodu açılmıĢdı. 1911-ci ildə isə burada dörd pendir zavodu 

iĢləyirdi. Həmin zavodlarda 1600 pud yüksək keyfiyyətli pendir hazırlanırdı [51]. 

Azərbaycanda  qoyunun  ətindən  əhali  geniĢ  istifadə  etmiĢ  və  ondan  müxtəlif 

növ ləziz xörəklər hazırlamıĢlar. Qoyun əti azərbaycanlıların arasında mal ətindən üstün 

tutulmuĢdur. 

Göründüyü  kimi,  Azərbaycanda  qoyunçuluq  əsrlər  boyu  maldarlıq  təsərrüfa-

tında aparıcı rola malik olmuĢ əhalinin məiĢətində mühüm rol oynamıĢdır. Ona görə də yerli 

əhali bu sahəyə xüsusi diqqət vermiĢ və onu həmiĢə inkiĢaf etdirməyə çalıĢmıĢdır.