A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

Qoyun  cinsləri.  Cənubi  Qafqazda  qoyunçuluğun  beĢiyi  sayılan 

Azərbaycanda  onlarla  qoyun  cinsi  olmuĢdur.  Bu  cinslərin  əksəriyyəti  tarixən 

yaranmıĢ  və  inkiĢaf  etmiĢ  cinslərdir.  Bu  cinslər  xarici  görünüĢü,  yununun 

keyfiyyəti, südü, çəkisi və baĢqa niĢanələrinə görə bir-birilərindən fərqlənir. 

XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetiĢdirilən müxtəlif qoyun 

cinsləri  əsasən  yağlı  quyruqlu  olub,  ətlik,  südlük,  yunluq  və  satıĢ  üçün  istifadə 

edilmiĢdir. 

Azərbaycanda Ģöhrət tapan, qədim və ən geniĢ yayılan qoyun cinslərindən 

biri  Qarabağ  qoyunudur.  Qarabağ  qoyun  cinsi  Dağlıq  Qarabağ,  Kəlbəcər, 

Gürcüstan,  Ağdam,  Cəbrayıl,  Mil  və  Muğan  düzlərində  daha  geniĢ  intiĢar 

tapmıĢdır.  Belə  bir  fikir  var  ki,  "Qarabağ  qoyunu  yerli  qoyun  cinsilə  Ön  Asiya 

quyruqlu  qoyun  cinsinin  cütləĢməsindən  əmələ  gəlmiĢdir"  [27].  Bu  cins  yaraĢıqlı 

görkəmi,  yağlı  quyruqluluğu,  Ģirin  əti  və  nisbətən  zərif  yunu  ilə  səciyyələnir.  Bu 

---

 

 

232 

cins doğuma da çox həssasdır. Əgər faraĢ və düzgün döl edilərsə, Qarabağ qoyunu 

ildə iki dəfə bala verə bilər. Qarabağ qoyunu dözümlülüyü, yorulmadan uzaq yol 

getməsi,  qıĢ  Ģəraitinə  və  alafın azlığına  qane olması  ilə  də  fərqlənir [28]. Qarabağ 

cinsi bozaq, ġirvan və baĢqa  yerli qoyun cinslərinin təĢəkkül tapmasında  ana  cins 

rolunu oynamıĢdır [29]. 

Azərbaycanın qoyun cinsləri arasında Qarabağ qoyun cinsi diri çəkisinin 

çoxluğu  ilə  də  diqqəti  cəlb  edir.  Bu  cinsdən  olan  qoyunların  çəkisi  45-50  kq, 

erkəklərinki isə 60-65 kq-dan çox olur. Lakin bu cins qoyunların yunu nisbətən az 

olur. Ġldə 32 kq süd verən hər bir ana qoyundan orta hesabla 2,4 kq, erkəklərdən isə 

3,5-3,7  kq  yun  qırxmaq  olur  [30].  ġübhəsiz,  Qarabağ  qoyunlarının  belə  az  yun 

verməsinə  onların  qarınaltı  yununun  gödək,  bəzən  də  açıq  olması  və  boynunun 

təxminən yarısına qədərinin yunsuz olmasının da təsiri vardır. 

Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, Ağcabədi rayonunun Qaradolaq kən-

dində Qarabağ qoyunlarının xüsusi bir cinsi kimi formalaĢa bilməyən qaradolaq qrupu 

yaranmıĢdır  [31].  Qaradolaq  qoyunu  XIX  əsr  -  XX  əsrin  əvvəllərində  Qarabağın  bir 

sıra yerlərində geniĢ yayılmıĢ və bir sıra üstünlüklərinə görə Ģöhrət tapmıĢdır. Bu qoyun 

Qarabağ qoyun cinsinə xas olan əsas xüsusiyyətlərini saxlayaraq ondan caydaq, çəkisinin 

ağırlığı və yununa görə fərqlənmiĢdir. Qaradolaq ana qoyunlarının çəkisi orta hesabla 60-

70 kq, erkəklərinin çəkisi isə 70-90 kq-a qədər olur. Lakin onların içərisində 90-110 kq 

və daha artıq olanı da məlumdur [32]. 

Qaradolaq kəndindən bu münasibətlə toplanan etnoqrafik materiallardan aydın 

olur ki, qaradolaq qoyunlarının göstərilən üstünlükləri onların xalq empirik üsulu ilə seçilib 

bəslənilməsi  və  yerli  Ģəraitin  daha  əlveriĢliliyindən  irəli  gəlir.  Onu  da  qeyd  etmək 

lazımdır ki, qaradolaq qoyununun formalaĢmasında türkmən qoyununun da  xeyli təsiri 

olmuĢdur. Qocalar belə nəql edirlər ki, qaradolaq türkmən qoyunlarının cütləĢməsindən 

yaranmıĢdır. Bu təsir AbĢeronun Qala qoyunu vasitəsilə keçmiĢdir. 

---

 

 

233 

ġirvan qoyun cinsi də Azərbaycanda ən qədim cinslərdən olub, adını yarandığı 

və  geniĢ  yayıldığı  ərazidən  götürmüĢdür.  Ləzgi  və  Qarabağ  qoyunlarının  cütləĢ-

məsindən  yaranan  bu  qoyun  cinsinin  bir  sıra  xarakterik  niĢanələri  vardır.  Yeri  gəl-

miĢkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  bu  cinsə  xalq  arasında  "dönmə"  cins  deyilməsi  onun 

göstərilən qoyun cinslərindən yaranması ilə əlaqədardır. 

ġirvan cinsi boyca xırda, südü az və yunu nisbətən aĢağı keyfiyyətli olur. Ana 

ġirvan  qoyununun  çəkisi  32-40  kq,  erkəklərinin  orta  çəkisi  56-65  kq  olur.  Ġldə  bir  dəfə 

qırxılan ġirvan ana qoyunundan 1,7 kq, erkəyindən 2,45 kq kirli yun alınır [33]. 

ġirvan  qoyun  cinsi  əsas  etibarilə  ġamaxı,  AbĢeron,  Göyçay,  Ucar,  Zərdab, 

qismən də Lənkəran və Salyanın Ģimal ərazisində yayılmıĢdır. 

Qərbi Azərbaycanda, qismən ġərqi Gürcüstan və Ermənistanın bir sıra rayon-

larında yayılan bozax qoyunu qədim, həm də yerli Azərbaycan qoyun cinslərindən biri 

sayılır.  Vaxtilə  Gəncə  və  Qazax  qəzalarında  daha  çox  intiĢar  tapan  bozax  qoyun  cinsi 

ətlik, südlük, yunluq və satıĢ üçün bəslənmiĢdir. 

Bozax qoyununun yunu əsasən boz, nadir hallarda ağ, qəhvəyi rəngdə olur. Çox 

güman ki, onun rənginin bozluğu nəzərə alınaraq ona bozax qoyunu adı verilmiĢdir. Bu 

cins qoyunların diri çəkisi əsasən 50-65 kq-a qədər olur [34]. 

Ləzgi qoyun cinsinin vətəni Dağıstan ərazisi sayılsa da bu cins Azərbaycanın bir 

sıra ərazisində hələ XIX və XX əsrlərdə geniĢ yayılmıĢdır. Bu cins Dağıstanla bilavasitə 

həmsərhəd  olan  Quba,  Qusar,  Qonaqkənd,  Balakən,  Zaqatala,  Qax,  ġəki,  Oğuz, 

qismən də AğdaĢ və Göyçay rayonları ərazisində yayılmıĢdır. Təbii-coğrafi Ģəraitə tez 

uyğunlaĢan  və  çətinliyə  dözümlü  olan  ləzgi  qoyunlarının  çəkisi  40-65  kq-a  qədər  olur. 

Yunu  2  kq-a  yaxın,  südü  isə  30-40  kq-a  qədər  olur.  Ləzgi  qoyununun  rəngini  ağ, 

boz, sarımtıl, qara-qonur rənglər təĢkil edir. 

---

 

 

234 

Herik qoyunu bir sıra xarakterik niĢanələrinə görə ləzgi qoyunu ilə yaxınlıq 

təĢkil  edir.  Bu  qoyun  əsas  etibarilə  ġəki,  Qax  və  ona  qonĢu  olan  rayonların 

ərazisində  məlumdur.  Bu  qoyuna  herik  qoyunu  ilə  yanaĢı,  "bürc  qoyunu"  da 

deyilir. 

Naxçıvan  MR-də  Mazıx  qoyunu  daha  geniĢ  yayılmıĢdır.  Bir  sıra  üstün 

cəhətləri ilə fərqlənən bu qoyun cinsi Ermənistan, Türkiyə və Ġran ərazilərində də 

geniĢ yayılan qoyun cinsi sayılır. 

Mazıx  qoyunu  qabayunlu  qoyunlar  içərisində  üstünlük  təĢkil  etməklə 

130/-ə qədər süd verir. Rəngi qızılı və qəhvəyiyə çaldığına görə ona yerli əhali "qızıl 

qoyun" da deyir. Lakin ağ və qonur rənglərdə də mazıx qoyunları məlumdur. Mazıx 

qoyunlarının qoçları buynuzlu, qoyunları isə buynuzsuzdur. Bəzi hallarda boğazının 

altında  qoĢa  mürcümlər  olur.  Çox  yaraĢıqlı  olan  mazıx  qoyunlarının  yorğa  yeriĢi 

onun  gözəlliyini  daha  da  artırır.  Bu  cür  iri  quyruqlu  qoyunların  quyruğu  15  kq-a 

qədər  olur.  Bəzən  quyruğu  yerlə  sürünməsin  və  zədələnməsin  deyə,  onun 

quyruğuna  diyircək  bağlayırlar.  Yunu  da  nisbətən  zərif  və  toxuculuq  üçün 

keyfiyyətli sayılır. Bu cinsin diri çəkisi 45-60 kq-a qədər olur [35]. 

Naxçıvanda geniĢ yayılan balbas qoyunu ən iri qoyun hesab edilir. Balbas 

qoynu da mazıx qoyunu kimi, qonĢu ərazilərdə, daha doğrusu, Ermənistan, Türkiyə 

və  Ġranda  da  məlumdur.  Balbas  qoyunları  boyca  hündür,  caydaq  olurlar.  Rəngi  ağ, 

baĢında və bəzən ayağında qara ləkələr olur. Bu ləkələr onun görkəminin yaraĢığını 

daha  da  artırır.  Balbas  qoyunları  buynuzsuz,  yunu  keyfiyyətli  və  südü  yağlı  olur. 

Qoyunların çəkisi 50 kq-a qədər, qoçlarınkı isə 65 kq-dan artıq olur. Quyruğu 16-

20  kq-a  qədər  olan  bu  qoyunların  yunu  da  çox,  daha  doğrusu,  3-4  kq-a  qədər  olur 

[36].  Balbas  qoyununun  yunu  toxuculuqda,  xüsusilə  xalçaçılıqda  sənətkarlar 

tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. 125-135 kq-a qədər süd verən bu qoyun cinsi XIX 

əsr və XX əsrin əvvəllərində geniĢ yayılmıĢdı. 

Azərbaycanın cənub-Ģərqində, xüsusilə Lənkəran zonasında yayılmıĢ qoyun cinsi 

caro  və  ya  carov  adlanır.  Bu  cins  meĢəlik  zonanın  Ģəraitinə  daha  çox  uyğunlaĢan 

heyvandır. Bu qoyun cinsi ləzgi qoyununa daha çox oxĢayır. Lənkəranda qədim qoyun 

cinsi olan caro əti, südü və yunu etibarilə az çəkili olub, o qədər də sərfəli qoyun cinsi 

sayılmır. Lakin bu cins dağ Ģəraitinə daha uyğun gəlir. Sağım müddətində 50-60 l süd, 

qırxımda 2-2,4 kq-a qədər yun verir. Caro qoyununun çəkisi 50 kq-a qədər, rəngi isə 

əsas etibarilə ağ, ağ-qəhvəyi və qara rəngdə olur [37]. 

XIX əsrin 40-cı illərində Azərbaycana gətirilən və yüksək keyfiyyətə malik 

olan  merinos  qoyunu  burada  sonrakı  əsrdə  özünün  daha  geniĢ  inkiĢafına  baĢlamıĢdır. 

Lakin  bir  cəhəti  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  merinos  qoyun  dünyada  ən  qədim  qoyun 

cinslərindən  biri  sayılır.  Bu  cinsin  Ġran,  Mesopotamiya  və  Balkan  yarımadasında 

yayılmasının  tarixi  eramızdan  əvvəlki  dövrə  aid  edilir  [38].  1840-cı  ildə  Tavrida 

quberniyasından Azərbaycana köçürülən ruslar özlərilə bərabər merinos qoyunu gətirmiĢ 

və  Azərbaycanın  müəyyən  ərazisində  saxlamıĢlar  [39].  Rusiyanın  Tavrida,  Xerson  və 

Yekaterinoslav  quberniyalarından  Azərbaycana  gələn  rus  duxoborları  da  merinos 

---

 

 

235 

qoyununu  bu  ərazidə  inkiĢaf  etdirmiĢdir.  Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində 

Azərbaycanın Kiçik Qafqaz hissəsində, xüsusilə Gədəbəy və ġəmkirdə 90 min baĢ 

merinos qoyunun olduğu göstərilir [40]. 

Merinos qoyununun Azərbaycanda nisbətən geniĢ istifadə edilməsi təkcə ətlik 

deyil, həm də yüksək keyfiyyətli çox və zərif yununun olması ilə əlaqədardır. XIX əsrin 

ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı dövründə bir sıra 

toxuculuq fabriklərinin yaranması ilə əlaqədar xammala - yuna böyük ehtiyac duyulurdu. 

Merinos qoyunundan 4-6  kq, yaĢlı qoyunlarından 7-10 kq-a qədər nazik və uzun yun 

qırxırlar.  Bu  da  merinos  qoyununun  üstünlüyünü  göstərən  ən  əsas  Ģərtlərdən  biri  kimi 

diqqəti cəlb etmiĢdir. Bu cinsin qoyunlarının diri çəkisi 50 kq, erkəklərinki isə 75-90 kq-a. 

qədər olur [41]. Yununun zərif və uzun, həm də çox olmasına görə XIX əsr və XX əsrin 

əvvəllərində Azərbaycanda məlum olan qoyun cinsləri içərisində merinos cinsi xeyli 

üstünlük təĢkil etmiĢdir. 

Qoyun sürülərində keçilər sayca azlıq təĢkil etmiĢdir. Bir sürüdə ən çoxu təx-

minən 10-15 baĢ keçi olurdu. Lakin Kiçik Qafqazın bəzi dağ və dağətəyi kəndlərində 

50-60 baĢdan ibarət kiçik keçi sürüləri də var idi. Sürüdəki erkəclər yedəkçi-aparıcı rolunu 

oynamıĢdır. Keçi qədim tarixi olan yerli Azərbaycan cinsinə çox  oxĢayır. Deməli, bu 

cinsin  bizim  ərazidə  üç  min  illik  tarixi  olub,  elə  bir  əsaslı  dəyiĢikliklərə  uğramadan 

zəmanəmizə  qədər  gəlib  çıxmıĢdır.  Yerli  cinsin  orta  çəkisi  40-60  kq-a  qədər  olur. 

"Keçi kasıbın inəyidir" zərbi-məsəli nəsillərin sınağından çıxmıĢdır. 

 

Nənəm a xallı keçi,  

Məməsi ballı keçi,  

Uca qaya baĢında,  

Tutubdu yallı keçi. 

 

Minilliklər  boyu  xalqımız  qoyunçuluqla  məĢğul  olmuĢ  və  ondan  bol 

məhsul götürmüĢlər. Ona görə də qoyuna həmiĢə qulluq göstərmiĢ və onun sağlam 

olmasına  çalıĢmıĢlar.  Lakin  hər  bir  canlıda  olduğu  kimi,  qoyunlarda  da  bir  sıra 

xəstəliklər  olmuĢ  və  onlar  xalq  tərəfindən  müalicə  edilmiĢdir.  Qoyun 

xəstəliklərindən  ən  çox  yayılanı  qılqurd,  dalaq,  köpmə,  öfkə,  qızdırma,  dabaq, 

qotur, gözbozarma, zəhərlənmə və s. göstərmək olar. 

Xırdabuynuzlu heyvanları daha da artırmaq və onlardan bol məhsul almaq 

üçün  maldarlar  onlara  qulluq  məsələsinə  xüsusi  fikir  verirdilər.  Doğrudur, 

Azərbaycanın  əlveriĢli  təbii-coğrafı  Ģəraiti  xırdabuynuzlu  heyvanlara  o  qədər  də 

böyük qulluq göstərməyi tələb etmirdi.  Belə  əlveriĢli  Ģəraitdə  nisbətən az zəhmət 

və  maya  qoymaqla  qoyunçuluqdan  çoxlu  gəlir  əldə  etmək  mümkün  idi. 

Azərbaycanda  bir  qayda  olaraq  xırdabuynuzlu  heyvanlar  il  boyu  otlaq  Ģəraitində 

bəslənilirdi.  Payız  və  qıĢ  aylarında  qıĢlaqda  bəslənən  qoyunların  lazımi  yataq  və 

örüĢ yerləri olmuĢdur. Qoyun sürüləri qıĢlağa qayıdana qədər yataqlar təmir edilir, 

çatıĢmayan  cəhətlər  düzəldilərək  soyuqların  düĢməsinə  hazırlıq  görülürdü. 

---

 

 

236 

QıĢlaqda geniĢ örüĢlərdə heyvanların otarılması qaydasına xüsusi fikir verilirdi. Bir 

qayda olaraq, əvvəlcə yataqlardan xeyli aralı yerlər qaydaya ciddi riayət etməkdə 

hissə-hissə  otarılırdı  ki,  bütün  qıĢ  boyu  heyvanların  otarılmasına  imkan  olsun, 

qıĢda  heyvan örüĢsüz  qalmasın. Yataqların  yaxınlığında  münasib  yerlərdə  döllük, 

xam və ya ehtiyat yeri adı ilə sahələr ayrılırdı. Bu sahələrdə döl vaxtı arıq düĢmüĢ 

ana qoyunlar və quzular otarılırdı. 

Yataq  Ģəraitində  sürülər  qıĢdan  arıq  çıxdıqda  az  miqdarda  alaf  verilirdi. 

Bu alaf əsas etibarilə ot,  saman, arpa  və  arpa  kəpəyindən ibarət  olurdu. QıĢlaqda 

otun  Ģoranlığı  ilə  əlaqədar,  ayda  2-3  dəfə  duz  verilirdi.  Lakin  bu  qayda  əsas 

etibarilə qoyunçuluqla məĢğul olan əhalinin arasında daha geniĢ yayılmıĢdı. Oturaq 

həyat tərzi keçirən və əsasən əkinçiliklə məĢğul olan əhali arasında isə, az da olsa, 

fərqli cəhət vardı. Oturaq Ģəraitdə qoyun sürüsü gündüzlər yaĢayıĢ yerinin ətrafında 

otarılır, axĢamlar tövlələrə salınır və axĢam-səhər yemlə təmin edilirdi. 

Dağ Ģəraitində örüĢlərin otarılması xalqın empirik təcrübəsinə əsaslanırdı. 

ÖrüĢ  yerləri  əvvəlcədən  sərkar  -  baĢ  çobanlar  tərəfindən  hissələrə  ayrılaraq,  bu 

hissələrə  uyğun  da  heyvan  otarılırdı.  Bir  sahə  10-15  gün  otarıldıqdan  sonra 

digərinə  keçirilirdi.  BaĢqa  sahə  həmin  müddətdə  otarılanadək  əvvəlki  sahədə  ot 

bitir  və  yenidən otarılırdı.  Lakin  hər hansı bir sahə otarılarkən çobandan çox  Ģey 

asılı  olur.  Elə  olar  ki,  çoban  sürünü  örüĢə  buraxar  və  sahə  bir-iki  günə  otarılar. 

Onda  örüĢ də  çatmaz,  sürü də  ac qalar. Ona  görə  də  haqlı olaraq çobanlar deyir: 

"Çoban var otarar keçirər, çoban var ötürər keçirər". Həqiqətən də heyvanların istər 

yaylaq,  istərsə  də  qıĢlaq  Ģəraitində  otarılmasında  çobandan  çox  Ģey  asılıdır.  Bu 

cəhət  əsas  götürülmədikdə  qoyun  sahədəki  yüksək  keyfiyyətli  otu  seçir,  qalanını 

isə  ayağının  altında  tapdalayır.  Adətən,  sürülər  yaylaqda  dağ  yamaclarındakı 

örüĢlərdə  o  baĢdan  günortaya  qədər  otarılırdı.  Sonra  ya  arxacda,  ya  da  münasib 

yerdə dincəlir. Gün dönəndə yenidən otarılır. ġər qarıĢanda isə binələrin yanındakı 

arxaclarda gecələyir. 

 

Anam a səkil qoyun,  

Belində kəkil qoyun.  

Ay qaranlıq gecədə  

Arxaca çəkil qoyun. 

 

Yaylaqda otun tərkibindən asılı olaraq, qoyunlara daha çox duz verilir. Bir 

qayda  olaraq  xırdabuynuzlu  heyvanlara  əzilmiĢ  Naxçıvan  duzu  verilir.  Duzu 

münasib palazın  üstünə  tökürlər. Qoyunlar  gəlib onu  yalayır. Az  da  olsa, əzilmiĢ 

duz  parçalarını  da  iri  sal  daĢların  və  ya  qayaların  üstünə  qoyurlar,  qoyun  gəlib 

yalayır. Buna duzdağ deyilir.