A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

 

 

 

 

 

 

DƏVƏÇĠLĠK 

 

Dəvəçilik əsrlər boyu isti ġərq ölkələri xalqlarının təsərrüfat məiĢətində mühüm 

yer tutmuĢdur. Dövrü hələlik qəti müəyyənləĢməmiĢ olsa da, Azərbaycan ərazisinə dəvə 

ilk dəfə ehtimal ki, Mərkəzi Asiya vasitəsilə keçmiĢdir. Azərbaycanda dəvəçiliyin tarixi 

hələlik  e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  əvvəllərinə  aiddir.  Bunu  Qədim 

Mingəçevirdən tapılan dəvə sümüyü və Füzuli rayonu ərazisindən tapılan iki dəvə skeleti 

təsdiq edir. Bu skeletlərin üzərindən çoxlu bəzək Ģeyləri tapmıĢlar. Bu bəzəklər yəqin ki, 

dəvələrin çulunun üzərinə bərkidilib-tikilmiĢdir. 

I ArgiĢtinin Manna və BuĢtuya etdiyi yürüĢdə 184 baĢ, baĢqa bir yürüĢdə isə 

100  baĢ  dəvəni  ələ  keçirdiyi  xəbər  verilir  [138].  Hətta  belə  bir  dəlil  var  ki,  qədim 

Azərbaycan dövlətlərindən olan Mannada ikihürgüclü dəvə cinsi bəslənirdi [139]. 

Sardurun Qafqaz ölkəsindən 115 dəvə və baĢqa qənimətlər apardığı mixi yazı-

larda qeyd edilmiĢdir [140]. 

Klavdi Elian kaspilərdən bəhs edərkən yazır: "Burada çoxlu dəvə vardır ki, ən 

böyükləri  ucaboylu  at  boydadır  və  zərif  yunla  örtülmüĢdür.  Onların  yunu  yumĢaqlığına 

görə Milet  yunundan  heç də  geri qalmır. Həmin  yundan hazırlanan  geyimləri  kahinlər, 

varlı və Ģöhrətli kaspilər geyirlər" [141]. Həmin müəllif xəbər verir ki, albanlar balıq, 

balıq  yağı,  dəvə  yunu  və  baĢqa  Ģeyləri  satmaq  üçün  dəvələrə  yükləyib  Ekbatana 

(Həmədana) qədər aparırdılar [142]. 

VII əsrdə ərəblərin Azərbaycanı iĢğal etməsi ilə ölkə dünya ticarətinə daha geniĢ 

daxil olur ki, bu da əsas nəqliyyat vasitəsi kimi, dəvəçiliyin inkiĢafına xeyli təsir edir. 

Əsrlər boyu ġərq dəvəçiliyi ilə sıx təmasda inkiĢaf edən Azərbaycan dəvəçiliyi daha 

---

 

 

276 

geniĢ  vüsət  almağa  baĢlayır.  Həmin  ölkələrin  dəvə  cinsləri  qarĢılıqlı  surətdə  bir-

birindən bəhrələnir və biri-digərinə təsir göstərir. 

Eramızın  VII  əsr  abidəsi  olan  "Kitabi-Dədə  Qorqud"da  Azərbaycan 

dəvəçiliyinə dair xeyli material vardır. "Min buğra (nər) gətirin, kim maya (üzün) 

görməmiĢ ola" [143]. Təkcə bu faktdan aydın olur ki, Azərbaycanda həmin dövrdə 

minlərlə dəvə olmuĢdur. 

Dəvə  haqqında  məlumata  orta  əsrlər  dövrünə  aid  bədii  əsərlərdə  rast 

gəlirik. Nizami Gəncəvi yazır: 

 

Hər yerdə qoĢunun dalınca gedən  

Yük üçün ayrılmıĢ dörd min dəvədən;  

Bisuraq dəvəydi seçilmiĢ min baĢ,  

Torpağa dönərdi basdıqları daĢ.  

Mini də Buxtidi, yükləri bütün 

 Dadlı yeməklərdi əsgərlər üçün.  

Üçüncü mini də cəld naqələrdi.  

Yükləri qırmızı-sarı zivərdi.  

Dördüncü min isə, nəcib dəvələr,  

Hər biri ceyran tək iti yol gedər! [144] 

 

XIII  əsrdə  yaĢamıĢ  venesiyalı  səyyah  Marko  Polo  yazır  ki,  Gürcüstan 

sərhədində yerdən yağ çıxır (neft - T.B.), onu yemək olmaz, o, dəvələrin boynunu 

yağlamaq və qoturunu sağaltmaqdan ötrü çox əhəmiyyətlidir [145]. 

Qobustanda qoyun təsvirləri arasında eramızın XV-XVI əsrlərinə aid dəvə 

karvanının əksi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Həmin rəsmdə iki nəfərin arxasında sıra 

---

 

 

277 

ilə düzülmüĢ dəvələr təsvir edilmiĢdir. Dəvələrin hürgüclü və  hürgücsüz  olmaları 

aydın nəzərə çarpır [146]. 

XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda dəvəçilik inkiĢaf edərək əhalinin əsas 

nəqliyyat vasitələrindən olmuĢdur. Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatında müəy-

yən rol oynayan dəvəçilik keçən əsrlərdə olduğu kimi, XIX əsrdə də inkiĢaf etmiĢ-

dir.  Mənbələrdən  aydın  olur  ki,  dəvəçilik  ən  çox  Azərbaycanın  düzən  rayonları 

üçün xarakterik olan təsərrüfat sahəsidir. Ona görə də həmin ərazidə dəvəçilik daha 

geniĢ  Ģəkildə  inkiĢaf edir. Əsas nəqliyyat  vasitələrindən biri olan dəvə  XIX  əsrin 

70-80-ci  illərinə  qədər  daha  gərəkli  olmuĢdur.  Dəvə  uzaq  mənzilli  ticarətdə, 

müharibələrdə  ağır  yük  daĢımaqda  və  köçmə  maldarlar  tərəfindən  daha  geniĢ 

istifadə edilmiĢdir. 

1826-1828-ci  illərdə  Rusiya-Ġran  müharibəsi  zamanı  Qafqazda  rus 

qoĢunlarını yük heyvanları ilə təmin etmək üçün yerli əhalidən at və dəvə alınmıĢdı 

[147].  Həmin  illərdə  Qarabağdan  toplanan  4  yüz  dəvədən  ibarət  səyyar  ticarət 

düzəldilmiĢdi  [148].  1855-ci  ildə  rus  ordusu  üçün  gətirilən  ərzaq  Zərdabda 

dəvələrə  yüklənərək  Gürcüstan  və  Ermənistana  göndərilirdi.  Maldarlığın  ayrıca 

sahəsi olan dəvəçiliklə əsasən ġirvan, Muğan, Mil və Qarabağ düzənliklərində yaĢayan 

maldar  əhali  məĢğul  olurdu.  Onlar  Azərbaycanın  rayonlarına,  kəndlərinə  gedərək 

müxtəlif təsərrüfat məhsulu gətirərək yerli əhaliyə satırdılar. Dəvələri olan kəndlilərin bir 

qrupu çarvadarlıqla məĢğul olurdu. Bu iĢlə ġamaxı, Quba, Xaçmaz və Qəbələdə daha çox 

məĢğul  idilər  [149].  XIX  əsrin  80-ci  illərində  ġamaxı  qəzasında  olan  4282  baĢ  dəvə 

sahiblərinin çoxu çarvadarlıqla məĢğul olmuĢdur [150]. 

Dəvələri olan ġamaxı, Quba, Xaçmaz və Qəbələ rayonlarının bir sıra kəndliləri 

çarvadarlıqla xüsusi məĢğul idilər. 

5-6, bəzən də 10-35 baĢa qədər dəvəsi olan çarvadar Gədəbəy, Zəngəzur, Yeli-

zavetpol və bir sıra baĢqa yerlərdən Lahıc sənətkarları üçün lazım olan xammalı dəvələrlə 

gətirir və misgərlərin hazırladıqları qab-qacağı müxtəlif yerlərə aparırdılar [151]. 

Dəvəçilik  XIX  əsrin  ortalarından  nisbətən  inkiĢaf  etmiĢdi.  ġübhəsiz  bu  artım 

ölkənin iqtisadi yüksəliĢinin, ticarət əlaqələrinin canlanması ilə əlaqədar olmuĢdur. Həmin 

dövrdə geniĢ yolların azlığı, ticarətin daha da inkiĢafı, dəvənin daha çox yük götürməsi ona 

olan tələbatı daha da artırırdı. Bu artım XIX əsrin ikinci yarısında da özünü göstərirdi. 

Həmin dövrdə dəvəçiliyin Bakı quberniyasında daha çox inkiĢaf etdiyini bir sıra statistik 

məlumatlar  da  təsdiq  edir.  Əgər  1860-cı  ildə  Bakı  quberniyasında  11259  baĢ  dəvə  var 

idisə, 1867-ci ildə onların sayı 13163 baĢa çatdırılmıĢdı [152]. Bu rəsmi məlumata əsasən 

demək olar ki, həmin quberniyada dəvə göstərilənlərdən daha artıq olmuĢdur. Əgər 1868-

ci ildə Bakı quberniyasında 7390 baĢ dəvə var idisə, Yelizavetpol quberniyasında cəmi 

1510  baĢ  dəvə  olmuĢdur  [153].  AbĢeronda  dəvə  Corat,  Qobu,  MaĢtağa,  Saray,  Fatmayı, 

Xırdalan,  Zabrat,  Qala,  Güzdək,  Novxanı  və  baĢqa  kəndlərdə  daha  çox  saxlanırdı.  XIX 

əsrin  80-ci  illərində  təkcə  Corat  kəndində  300  baĢ,  Qobu  kəndində  200  baĢ,  Saray  və 

MaĢtağa kəndlərinin hər birində 100 baĢdan artıq dəvə saxlanılırdı [154]. Lakin göstərilən 

artım XIX əsrin sonlarından etibarən azalmağa baĢlayır. Bunun da baĢlıca səbəbi Cənubi 

---

 

 

278 

Qafqaz  dəmir  yolunun,  ölkədə  Ģose  yollarının,  neft  kəmərinin  çəkilməsi  ilə  əlaqədardır. 

Lakin dəvəçiliyə olan ehtiyac tamamilə aradan çıxmamıĢdır. Yolların  pisliyi  və  yaĢayıĢ 

məntəqələrinin  çoxunun  dəmir  yolundan  uzaqlığı  dəvəçiliyin  qalmasını  tələb  edirdi. 

Bununla belə  köçmə  maldarlıqda qoyunçuluğun  inkiĢafı  dəvəyə tələbat doğururdu. Ona 

görə də bir sıra rayonlarda dəvə uzaq məsafələrə yük aparmaq üçün əsas nəqliyyat vasitəsi 

olaraq  qalmaqda  davam  edirdi.  Dəvəçiliyin  tənəzzülü  XX  əsrin  əvvəllərində  də  özünü 

açıq Ģəkildə göstərir. Öyrəndiyimiz dövrdə (XX əsrin əvvəli - T. B.) dəmir yolu və Ģose 

yollarının  çəkilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  karvanlara  ehtiyac  olmadığından,  dəvəçilik 

demək olar ki, öz əhəmiyyətini itirmiĢdi. Bu dövrdə dəvəçiliklə əsasən Ġran sərhədində 

yaĢayan  əhali  məĢğul  olurdu.  Onlar  dəvələrdən  mal  daĢımaq  üçün  istifadə  edirdilər 

[155]. 

Lakin etiraf etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində dəvəçiliklə yalnız Ġran 

sərhədi boyu əhalisi deyil, həm də Azərbaycanın düzən rayonlarında yaĢayan əhali də 

məĢğul olurdu. Sovet hakimiyyəti illərində dəvəçilik düzənlik zonalarında maldarlıqla, 

xüsusilə qoyunçuluqla məĢğul olan əhali arasında daha çox yayılmıĢdı. Bəzi kolxoz və 

sovxozların nəzdində fermalar olmuĢdur. Həmin fermalardakı dəvələrdən əsasən yaylaq 

və qıĢlağa köç zamanı əhəmiyyətli nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edilirdi. 

Ġ.Ġ.Kalugin hələ 1926-cı ildə respublikamızda 4500 baĢ dəvə olması haqqında 

məlumat verir [156]. M.Avdeyevin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, hələ 30-cu illərdə 

Salyan  və  ġamaxı  ərazilərində  dəvə əhali  arasında  ən  əhəmiyyətli  nəqliyyat  vasitəsi 

hesab  edilmiĢdi  [157].  Müəllif  hətta  dəvənin  ġirvanın  cənub-Ģərqində  xırdabuynuzlu 

heyvanlardan sonra birinci yer tutduğunu qeyd edirdi. O, burada 1930-cu illərdə 2046 

baĢ dəvə olduğunu qeyd edir [158]. 

Dünyanın dəvəçiliklə məĢğul olan ölkələrinin hamısında olduğu kimi, Azər-

baycanda  da  iki  dəvə  cinsi  mövcud  olmuĢdur.  Onlardan  biri  ikihürgüclü  -  baktirian 

(camelus  bactrianus),  digəri  birhürgüclü  dromedar  (camelus  dromedarus)  adlanır.  Hər 

iki cins Azərbaycanın düzən rayonlarında yayılmıĢdı. 

Ġkihürgüclü  dəvənin  erkəyi  buğur,  diĢisi  haça  maya  adlanır.  Birhürgüclü  lök 

müstəqil  cins,  nər  isə  mələz  mənĢəlidir.  Nərin  diĢisi  bütöv  maya,  balxının  diĢisi 

mayagöyün və ya carcar maya, lökün diĢisi arvana adlanır. 

Ġkihürgüclü dəvənin bədəni nisbətən uzun, ayaqları gödək olur. Təkhürgüclü 

dəvə ilə müqayisədə o, nisbətən soyuğa davamlıdır. 

Hürgüclərin hündürlüyü 20-40 sm-ə qədər olur. Öyrədilməsi, adama uyğun-

laĢması cəhətcə baktirian dəvə təkhürgüclü ilə müqayisədə mülayimdir. Təkhürgüclü 

nər,  ikihürgüclü  buğurla  müqayisədə  daha  qüvvətlidir.  Nər  35-40  puda  qədər  yük 

götürə bildiyi halda, buğur cəmi 12-15 pud yük götürür. 

Ġkihürgüclü dəvənin yunu sıx və uzun olur. Təkhürgüclü dəvədən çox yun ver-

məsinə  baxmayaraq,  keyfiyyətcə  ondan  xeyli  aĢağıdır.  Ġkihürgüclü  dəvənin  boynunun 

altı  və  qollarının  dizdən  yuxarı  hissəsinin  yunu  uzun  və  saçaqlı,  bədəninin  qalan 

hissəsində isə yun gödək və sıx olur. 

Dəvələr adama çox mehribandır. Sahibinin səmimiyyətini çox asanlıqla duyur. 

---

 

 

279 

Eyni  zamanda  kobudluğa,  təhqirə  qarĢı  son  dərəcə  kinlidir.  Hətta,  ömrü  boyu  kinini 

unutmur, həmiĢə qisas üçün məqam gözləyir. Gözünə vurduqda daha çox kinli olur. Dəvə 

intiqam  almaq  məqsədilə  hətta  adam  öldürə  də  bilir.  Ancaq  erkək  dəvələr  qızdıqları 

zaman, səhvən adam öldürsələr, peĢmançılıq çəkir, uzun müddət etdikləri səhv üzündən 

kədərli gəzirlər. MüĢahidə olunmuĢdur ki, belə hallarda dəvə bu kədərdən ölə də bilir. 

Dəvənin kinliliyi ilə əlaqədar xalq arasında çoxlu zərbi-məsəllər mövcuddur. 

Dəvəyə insan cənazəsi yükləyəndə bozlayır, səsi isə məhzun və təsirli olur. 

Cənazə  götürən  dəvə  bir  neçə  gün  kədərli  gəzir,  ot  yemir,  su  içmir.  Dəvə  baĢqa  hey-

vanlardan fərqli olaraq, balasını itirəndə daha kədərli görünür və onu uzun müddət unuda 

bilmir. 

Dəvə bir dəfə getdiyi yolu heç vaxt unutmur. Dumanlı və qaranlıq havada isti-

qaməti daha tez tapır, hətta sarban yolu azdıqda dəvəni sərbəst buraxır ki, karvan yolunu 

azmasın. "Dəvə nə qədər uzaq getsə, qatarını saxlar", "Dəvə mənzilində  diz  çökər", 

"Dəvəni sarban əyər, igidi qəm". 

Dəvə susuzluğa olduqca davamlı heyvandır. Hətta deyilənlərə görə, 40 günə 

qədər susuz qalır. Uzaq məsafədən suyun səmtini, harada yerləĢməsini tez duya bilir. 

Uzunömürlülüyü, əvəzsiz xalq nəqliyyat vasitəsi olması, yemə az tələbliyi, yük-

sək keyfiyyətli yununa və çox ətinə görə xalq arasında "Dövlətdə dəvə, övladda nəvə" 

zərbi-məsəli yaranmıĢdır. 

Bir müqəddəs heyvan kimi dəvə Ģifahi xalq yaradıcılığında tərənnüm edilmiĢ, 

---

 

 

280 

onun əksi sal qayalarda, qəbir daĢlarında, xalça, kilim, xurcun, keçə və əl tikmə iĢlərində 

naxıĢlanmıĢdır. 

Dəvə ən asan yemlənən və az yem tələb edən heyvandır. Dəvə bütün ot növlə-

rini, xüsusilə tikanlı otları daha çox yeyir. Onlardan yağtikan, alaqanqal və dəvətikanı daha 

üstünlük təĢkil edir. "Dəvəyə qanqal lazım olsa, boynunu yüz yerdən uzadar". 

Xalq arasında dəvənin bir günlük yemi iki qoyunun yemi qədər hesablanır. 

BaĢqa ev heyvanlan kimi, dəvəyə də yaz və yay aylarında duz verirlər. Duz 

xırda-kiçik parçalar halında xüsusi yerlərdə qoyulur. 

Dəvənin cütləĢməsi mövsümi olub, qıĢ aylarında, xüsusilə kiçik çillə və boz aya 

təsadüf edir. Nəsilvermə 3-4 yaĢından baĢlayır. Ana dəvə ömrü boyu 8-15 bala verir. Dəvə 

13 ayında doğur. KöĢək doğulan kimi onu mayalandırıb bir neçə gün münasib isti yerdə 

saxlayırlar.  Sonra  anasının  yanına  buraxırlar.  Təzə  doğulmuĢ  köĢəkləri  soyuq  havada 

çullayırlar. Ana dəvə köĢəyi bir yaĢına, bəzən isə yaĢ yarıma qədər əmizdirir. 

Bir yaĢına kimi dəvənin balasına köĢək, iki yaĢına kimi dayça, üç yaĢında öz 

cinsinin adı ilə böyük dəvələr kimi adlanır. 

Etnoqrafik baxımdan dəvənin öyrədilməsi də xüsusi maraq doğurur. Dəvə iki 

yaĢından  sahibi  tərəfindən  öyrədilməyə  baĢlayır.  Lakin  baĢqa  heyvanlara  nisbətən 

dəvənin öyrədilməsi daha çətin olub, həm də müəyyən vaxt tələb edir. Dəvəçi köĢək 

vaxtı onun qılığına girir, sığallayır, baĢına ip keçirir, hərdən yedəyində gəzdirib özünə 

uyğunlaĢdırır. Beləliklə, köĢək hələ kiçik yaĢından adama alıĢır, yedəkdə getməyi öyrənir. 

Bu hazırlıq prosesi olmadıqda dəvəni öyrətmək çətin olur. Bu zaman xam dəvə adamı 

yaxın buraxmır, bədəninə ip toxunmasına imkan vermir, inadkarlıq göstərir. Bu zaman 

böyük səbr və mülayimlik göstərmək lazım gəlir. Ram edilməsi nəzərdə tutulan xam 

dəvənin  usta  dəvələrlə  birlikdə  qabağına  duz  tökülür,  onlarla  yemlənilir,  bu  zaman 

sicimdən ovsar formasında düzəldilən qaraçının kəlləliyi xam dəvənin baĢına keçirilir. 

Xam  dəvə  öyrənmiĢ  dəvələrlə  birlikdə  yatırılır.  Xam  dəvə  hələ  kiçik  yaĢlarından  xıx 

sözünü çox eĢitdiyi üçün onu eĢidən kimi yatır. Ġlk dəfə onu ehtiyatla çullayırlar. Qaraçı 

dəvənin  baĢına  geyindirilir  ki,  dartıldıqda  çıxmasın.  Dəvə  nisbətən  mülayim  olanda 

onu  sadəcə  olaraq  yedəkdə  gəzdirirlər.  Dəlisov  olduqda  isə  onu  alıqlayıb  öyrənmiĢ 

dəvənin birinin arxasına bağlayırlar. Əgər xam dəvə yedəyə getməsə, bir nəfər baĢqa 

bir  dəvəyə  minib  arxadan  səsləyir.  Bu  qayda  ilə  xam  dəvə  əvvəlcə  yedəyə  öyrədilir. 

Dəvə ram olmadıqda onun qabaq ayaqlarından birini dizdən qatlanmıĢ halda sarıyıb, üç 

ayaq üstə yorulana qədər gəzdirir, bədəninə sığal çəkir, duz verirlər. Bu proses xeyli 

təkrar  edildikdən  sonra  dəvə  öyrənməyə  baĢlayır.  Dəvə  öyrədiləndə  xoflansa,  bu 

hürkəklik  onda  ömürlük  qalır.  Dəvə  ilk  dəfə  alıxlananda  və  yüklənəndə  çalıĢırlar  ki, 

ipdən onun bədənində yara əmələ gəlməsin. Dəvə uzaq məsafəyə yük daĢımaqda nəqliy-

yat heyvanlarından ən dözümlüsü sayılır. Dəvənin bu keyfıyyəti "Dəvə asta gedər, çox 

gedər"  məsəlində  öz  əksini  tapmıĢdır.  Dəvələr  tam  öyrədiləndən  sonra  karvana 

qoĢulurlar. Karvan sıralanarkən iĢlək, yola bələd dəvə birinci olur. Dəvələr iĢləkliyinə 

görə  bir-birinin  arxasına  bağlanır,  sonuncu  daha  münasib  dəvə  olmalıdır.  Maldarların 

karvanı 7 dəvədən ibarət olurdu. Ona bir qatar da deyirlər. Onlar karvanda dəvənin az 

---

 

 

281 

olmasını  lazım  bilirdilər.  Çünki  çətin  dağ  yolları  ilə  hərəkət  etdikləri  üçün  bu, 

məqsədə müvafiq idi. Çarvadarların karvanında 15-25 dəvə olurdu, ancaq bundan artıq və 

əskik də dəvə ola bilərdi. Karvanda atla və ya piyada karvanı ardınca aparan sarban zınqırov 

səsi  kəsiləndə  bilirdi  ki,  arxadan  dəvə  açılıb.  Ağır  və  nəhəng  olan  dəvə  çox  güclü  və 

ayağından yüngül heyvandır. 400-500 kq yük götürən dəvə gün ərzində  80-90  km  yol 

gedir. 

Bir qayda olaraq ən  çox  yükü  nər cinsi  götürür. Ona  görə də xalq arasında 

deyilir: "Nər yükünü nər çəkər".   

 

 

 

 

Birhürgüclü  dəvələr  yüklənərkən  cahazlanır,  ikihürgüclülər  alıxlanır.  Hər  ikisində 

kapandan  istifadə  olunur.  Kapan,  adətən,  keçədən  düzəldilir.  Kapan  dəvənin  hür-

güclərinin yanlarını örtüb, qabırğa nahiyəsini tutur. Təkhürgüclü üçün hazırlanan kapanın 

hər iki baĢı bir-birinə tikili olur. Cüthürgüclünün kapanının bir tərəfi açıq olur. Çul palaz və 

ya  Ģəddə  formasında  toxunur,  ortadan  hürgüc  boyu  yarıq  qoyulur.  Ġç  üzünə  yumĢaq 

parçadan içlik salınır. Dəvəni, alıxlamaq və ya cahazlamaq üçün Ģötükdən istifadə olunur. 

ġötük dəvə yunundan hazırlanır. Dəvənin döĢlüyü palaz və xalça formasında toxunur. 

Təkhürgüclü dəvə cahazlanarkən, birinci çul qoyulur, çulun yarığı dəvənin hür-

gücünə  keçirilir.  Yanları, qarĢı  və  arxası  kapan  tutan  nahiyənin  üstünə  qatlanır.  Kapan  kip 

onun üstünə geydirilir və üzünə cahaz qoyulur. Cahazın üzərinə nazik çul sərilir və Ģötüklə 

sarınır.  Birinci  ip  zindanın  arxasından  möhkəm  çəkilir,  ikinci  ip  qarın  nahiyəsinin 

arxasından bir qədər boĢ çəkilir. 

Yol  eniĢli-yoxuĢlu  olduqda  dəvəyə  döĢlük  və  quĢqun  çəkilir.  Bəzi 

dəvələrin  yeriĢi  narahat  olduğuna  görə  ona  yolundan  asılı  olmayaraq,  həmiĢə 

---

 

 

282 

döĢlük və quĢqun vurulur. Ġkihürgüclü dəvə alıxlanan zaman əvvəlcə onun belinə 

çul salınır. Çulun ortası hürgüc boyu yarıq olur. Hürgücün arasına düĢən hissədən 

yarıq örkən və ya çulun materialı ilə aĢırma formadan bir-birinə bənd edildiyi üçün 

çul  aĢağı  düĢür.  Sonra  kapan  qoyulur.  Kapanın  bağlı  tərəfi  arxa  hürgücün 

qarĢısında bir-birinə çatılır. Kapanın ucuna tikilmiĢ iplər möhkəm çəkilib bir-birinə 

bağlanır.  Kapanın  yanları  hürgücün  ortasından  keçən  örkənlə  bir-birinə  bənd 

edildiyi  üçün  aĢağı  düĢmür.  Kapanın  üstünə  qalın  çul  sərilib  birhürgüclü  dəvədə 

olduğu kimi, Ģötüklə sarınır. 

Dəvənin  baĢına  ovsar  salınır.  Ovsar  kəlləlik  və  qol  ipdən  ibarətdir. 

Kəlləliyin yanları və buruntağı aĢılanmıĢ göndən hazırlanır. Yan qayıĢla buruntaq 

dəmir  halqalarla  bir-birinə  qoĢulur.  Qol  ipin  bir  ucu  bu  halqanın  birinə  bağlanıb, 

ikincisinin içərisindən keçirilərək, həmçinin çənəaltı vəzifəsini yerinə yetirir. 

Dəvə yunu əsrlər boyu ən keyfiyətli və ondan hazırlanan paltar və palazlar 

ən davamlı hesab olunmuĢdur. Onun yunu zərif yunlu qoyunun yunundan yüksək 

qiymətləndirilir.  Bir  qayda  olaraq  dəvə  ildə  bir  dəfə  aprel-may  aylarında  qırxılır. 

Qırxım  vaxtı  qıĢın  uzun  sürməsi,  yayın  tez  gəlməsi  ilə  bağlıdır.  QıĢdan  gümrah 

---

 

 

283 

çıxan dəvə yununu tez tökmək istədikdə onu əllə asanlıqla yolmaq olur. Dəvə arıq 

düĢəndə  onu  qırxılıqla  qırxırlar.  Dəvənin  yununun  miqdarı  yaĢı,  cinsi  və 

bəslənməsindən asılıdır. Dəvə 13-15 kq, bəzən də artıq yun verir. 

Dəvə yunundan təkcə toxuculuqda deyil, həm də, xalq təbabətində istifadə 

olunmuĢdur.  Adətən,  dəvə  yununu  yandırıb  isti  külünü  yaraya  qoymaqla  

qanaxmanı dayandırırlar. Bədnəzərdən qorunmaq  üçün də  dəvə  yunundan istifadə 

etmiĢlər.  Müəyyən  miqdar  dəvə  yununu  parçaya  tikib  insanın  və  ya  heyvanın 

münasib yerinə bərkidirlər. 

Dəvənin dərisindən dabbağlıqda geniĢ istifadə olunmuĢdur. Ondan çarıq tikilmiĢ, 

dağarcıq  düzəldilmiĢdir.  Dəvədən  həmçinin  südlük  heyvan  kimi  istifadə  olunmuĢdur. 

Dəvənin bir sıra ölkələrdə baĢlıca nəqliyyat vasitəsi kimi rolu azalsa da ondan südlük, ətlik 

və  yunluq  heyvan  kimi  istifadə  olunur.  Dəvə  il  ərzində  2000-4000  l-ə  qədər  süd  verir. 

Bütün cinslərdən sağım məqsədilə istifadə edilir. Süd məhsuluna görə ən məhsuldar cins 

arvanadır.  Tarixən  Azərbaycanda  süd  məhsulunun  bolluğu  dəvənin  kütləvi  sağılmasına 

ehtiyac  doğurmamıĢdır.  Bayram  mərasimlərində  xörək  hazırlanmasında,  müəyyən 

xəstəliklərin müalicəsində ilk dəfə doğan dəvənin südündən istifadə olunur. 

Dəvə əti keyfiyyətinə görə qoyun ətinə bərabər, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə 

ondan yüksək hesab olunur. Hətta yaĢlı dəvənin də əti yumĢaq olur, asan həzm olunur. Dəvə 

ətindən  bir  çox  xörəklər  hazırlanır,  lakin  onun  qutabı,  küftəbozbaĢı,  lülə-kababı  daha 

ləzzətli olur. Üç yaĢında dəvələrin ağırlığı 600 kq-dan artıq olur. Artıq 5 yaĢında erkək 

dəvələr 1300 kq-a qədər, diĢi dəvələr 800-900 kq diri çəkiyə çatırlar. Dəvə hürgücünə 100-

---

 

 

284 

150 kq piy toplayır. Dəvə yağı inək yağına bərabər tutulur. 

Dəvə nə qədər arıq, zəif və yaĢlı olsa da xalq onu yüksək qiymətləndirmiĢdir. 

Bir zərbi-məsəldə deyilir: "Dəvə nə qədər arıq olsa, dərisi bir eĢĢəyə yükdür". "Dəvəçi 

ilə  dost  olanın  darvazası  gen  gərək",  "Dəvəyə  dedilər  boynun  uzundur,  dedi  uzağı 

gözləyirəm". 

Dəvə normal bəslənmədikdə, düzgün yüklənmədikdə, münasib olmayan həyat 

Ģəraitindən  onda  müxtəlif  xəstəliklər  yaranır.  Quraqlıq  illərdə  dəvədə  qotur  xəstəliyi 

əmələ  gəlir.  Bu  xəstəliyi  qaynadılmıĢ  tütün  suyunu,  adi  ocaq  külündən  hazırlanmıĢ 

məhlulu, qara neft və naftalanı qotur nahiyələrə sürtməklə müalicə edirlər. Dəvə lazımi 

dərəcə küllük tapıb ağnaya bildikdə qotur xəstəliyinə tutulmur. 

Quru otla yemlənən dəvə birdən-birə alaqanqal otlasa, körpə gicitkən yesə köpür. 

Onda dəvənin qarnını ovur, ağzına qatıq, ayran və süd tökməklə müalicə edirlər. 

Yükdən sonra soyuq havada cahazı alınıb tərli buraxılan, isti havada tərli günün 

altında  qalan  dəvə  dilbaĢ  olur.  Dəvənin  dilinin  üstündə  qara  xallar  əmələ  gəlir.  Onu 

müalicə  etmək  üçün  dilinin  üstündəki  qara  xallar  qayçı  ilə  kəsilib  təmizlənir,  dilinin 

altındakı zoğ damarlar iynə ilə deĢilib qan alınır, dili duzla ovulur. Bəzən də  budunun 

arxası bir neçə yerdən ĢiĢlə dağlanır. 

Göründüyü kimi, dəvə minilliklər boyu xalqımızın təsərrüfat məiĢətində mühüm 

rol oynamıĢdır. 

Azərbaycanda əsrlər boyu inkiĢaf edən və yerli əhalinin iqtisadi həyatında mühüm 

rol oynayan maldarlıq təsərrüfatında bir sıra maraqlı və son dərəcə əhəmiyyətli adət-ənənələr 

mövcud olmuĢdur. Zamanın sınağından çıxan, dərin məna və məzmun kəsb edən bu adət-

ənənələr müxtəlif bölgələrdə müxtəlif adlar daĢısa da, mahiyyət etibarilə eynilik-yaxınlıq 

təĢkil  edir.  ġübhəsiz,  belə  qarĢılıqlı  yardım  formalarından  biri  və  geniĢ  yayılanı  əmanət 

adlanır. Lakin bu formaya bəzən yannantutma da deyilir. 

Adından göründüyü kimi, əmanət nəyisə, kiməsə əmanət vermək, etibar etmək 

deməkdir. Görünür, əmanətin ilkin tarixi izləri ibtidai icma quruluĢunun inkiĢaf etmiĢ 

mərhələsi ilə sıx əlaqədar olmuĢdur. Lakin onun feodalizm dövründə daha  geniĢ intiĢar 

tapdığı qanunauyğun bir haldır. Az da olsa, bu formaya qalıq Ģəklində son zamanlarda da 

rast gəlmək olur. Bu da Ģübhəsiz, dövrün tələbindən irəli gəlir. Bu qayda ən çox oturaq 

həyat  tərzi  keçirən  maldar  və  əkinçiliklə  məĢğul  olan  əhali  arasında  daha  geniĢ  intiĢar 

tapmıĢdır. Lakin qismən bu qaydaya sənətkarlar və tacirlər də qoĢulurdular. 

Bir qayda olaraq, əmanət qohum tayfa və nəsillər, simsarlar və qonĢular ara-

sında təĢkil edilirdi. Lakin bəzən imkanı nəzərə alaraq, bu münasibətlə kəndin camaatı 

ilə  də  qərara  gəlirdilər.  Əmanət  etibara  -  ilqara,  təmizlik  və  düzlüyə  əsaslanırdı. 

"Əmanətə xəyanət" olmazdı. 

Qayda üzrə razılığa gələn qohum ailələr mal-qaralarını yaylağa göndərməyi təĢ-

kil  edirdilər.  Adətən,  qohumlardan  bir  və  ya  iki  nəfəri  ailələri  ilə  birlikdə  dağa  gedir, 

qohum-əqrəbalarının  mal-qarasını  özlərinkinə  qatıb  yaylağa  aparırdılar.  Onlar 

yaylağa  gedəndən  arana  qapıya  gələnədək  bütün  iĢlərə  cavabdeh  idilər.  Onlar  mal-

qaranın təhlükəsizliyini və otarılmasını təmin edirdilər. Eyni zamanda, yun qırxımının 

---

 

 

285 

təĢkili, süd məhsulunun hazırlanması iĢi də onların ixtiyarında idi. 

Xatırladaq  ki,  əmanətə  bəzən  yannantutma  deyilməsi  də  təsadüfi  deyildir. 

Belə ki,  bəzən qonĢu, hətta  yadlara belə  kömək göstərilmək məqsədilə  az  heyvanı 

olanları  və  dağa  getməyə  heç  cür  imkanı  olmayanları  da  bu  birliyə  qatırdılar.  Dağa 

gedənlər onların heyvanlarını sürüyə və ya naxıra qatmalarına razı olduqlarını bildirir 

və  eyni  qaydaya  əməl  edilirdi.  Bu  da  alicənablığın,  qayğının,  böyük  köməyin 

təzahürü kimi qiymətləndirilirdi. 

Yeri gəlmiĢkən bir cəhəti də qeyd edək ki, əmanət təkcə mal-qara ilə bağlı 

olmayıb, çox vaxt qocaların, körpə uĢaqların, xəstələrin də yaylağa getmələrini təmin edirdi. 

"UĢağı  gözdən  qoyma,  əmanətdi",  "Xəstəyə  qulluq  göstər,  sağalsın,  əmanətdi", 

"Amandı ağbirçəyin, ağsaqqalın qeydinə qal, ehtiram göstər, əmanətdi" deyilər və ona 

ürəkdən  əməl  edilərdi.  Onlar  əmanətin  bu  cəhətinə  daha  çox  diqqət  yetirər,  gözdən, 

qoymaz və böyük məsuliyyət hissilə yanaĢardılar. 

Maldarlıq təsərrüfatı ilə bağlı olan adətlərdən biri və geniĢ yayılanı ziyanlıq və 

ya alıĢmadır. Bu adətin təĢəkkül tarixi ilkin sinifli cəmiyyətə gedib çıxsa da, onun geniĢ 

meydan  alması  feodalizm  ictimai  quruluĢu  ilə  daha  çox  əlaqədardır.  Bu  da,  Ģübhəsiz, 

həmin  ictimai  quruluĢun  mahiyyəti  və  həmin  dövrdə  maldarlığın  daha  da  inkiĢaf 

etməsindən  irəli  gəlir.  Ġmkanın  azlığı  ilə  sıx  bağlı  olan  bu  adət  ən  çox  maldar  və 

əkinçilər arasında daha geniĢ yayılmıĢdı. 

Bir qayda olaraq, heyvan sağalmaz xəstəliyə tutulanda, qəfil ölüb murdar olanda, 

sıldırımlıqlardan  uçub  yaralananda,  qurd-quĢ  parçalayanda  ziyanlıq  daha  çox  həyata 

keçirilirdi.  Belə  Ģəraitdə  ziyanlığın  məzmunu  açılır,  mahiyyəti  aĢkar  edilirdi.  Əgər 

heyvan murdar olarsa, ailə baĢçıları könüllülük prinsipi Ģəraitində əvvəlcədən nəzərdə 

tutduqları heyvanın qiyməti müqabilində pul yığır, əvəzinə, heyvan alırdılar. Beləliklə, 

də  ziyanlığa  Ģərik  çıxardılar.  Lakin  heyvan  yaralansa,  qolu-qıçı  sınsa,  onu  kəsib 

Ģəriklər  arasında  alıĢma  edib,  gözəyarı  bölərdilər  [159].  AlıĢmada  heyvanın  bütün 

hissələri bərabər kəsilib pay edilirdi. Sonra əvvəlcədən hazırlanıb nəzərdə tutulan çilik, 

çöp qırıntısı vasitəsilə püĢk atılırdı. Payçılar öz aralarında, bir qədər də gizli Ģəkildə, pul 

yığıb əvəzinə heyvan alıb ziyanı ödəyirdilər. 

AlıĢmanın sonrakı inkiĢaf mərhələsində onun məzmununda bəzi dəyiĢikliklər 

baĢ  vermiĢdir.  Adətən,  yaylaq  və  qıĢlaq  Ģəraitində  əhalinin  ətə  ehtiyacı  olduğu  zaman 

əvvəlcədən  sövdələĢir  və  heyvanı  nağd  pulla  alıb  kəsirdilər.  KəsilmiĢ  heyvanı  yu-

xarıda təsvir edilmiĢ qaydada bölür və öz aralarında mal-pay edirdilər. 

Tavanasız kəndlinin ehtiyacı olanda və ya onun malı, atı, qoyunu itəndə və ya 

tələf olanda adətən damazlıqdan istifadə edilirdi. Qohum-əqrəba və ya kəndin nüfuzlu 

Ģəxsləri birləĢib damazlıq alır, zərəri ödəyirdilər. Bəzən belə də olurdu ki, qohum və ya 

elin hörmətli nümayəndəsi özü ayrıca olaraq damazlıq verirdi. Ya bir düyə, ĢiĢək, ya da 

diĢi  daylaq  bağıĢlanardı.  Damazlıq  alan  tərəf  heyvanı  daha  ehtiyatla  bəsləyir  və  ona 

qayğı ilə yanaĢırdı. Ona görə də el arasında deyilir: "Damazlığı yeyən tamarzı qalar", 

"Damazlığı  kəsən  balasının  boğazını  kəsər",  "Damazlığa  bıçaq  çəkmək  günahdır". 

Xatırladaq ki, qohumluğu daha da inkiĢaf etdirmək, dostluğu daha da möhkəmləndirmək 

---

 

 

286 

məqsədilə  bir  qulunlu  at,  altı  buzovlu  inək,  dalı  quzulu  qoyun  da  bəxĢiĢ  edilir, 

damazlıq  verilərdi.  Damazlıq  həm də  cinsi  yaxĢılaĢdırmaq məqsədi daĢıyırdı.  Cins 

heyvan  olanda  ondan  ya  döllük  qoç,  sağmal  qoyun,  yaxĢı  at,  ya  da  at  balasını 

alırdılar. Beləliklə də tədriclə cins yaxĢılaĢdırılır, daha qiymətli heyvan bəsləməyə 

nail olurdular [160]. Bəzən də belə olurdu ki, heyvanı olmayan kasıblar varlıların 

otunu çalır, zəmisini biçir, heyvanına qulluq edir və baĢqa təsərrüfat iĢlərini görür, 

əvəzinə damazlıq heyvan alırdılar [161]. 

Süd məhsulu az olanda maldarlar birləĢir, bir-birlərinə borc verirdilər. Bu 

adət  çey,  bazarına  və  öynə  adlanırdı.  Qaydaya  görə  sağmal  inəyi,  camıĢı  və  ya 

qoyunu  az  olanlar  südü  sağıb,  bir  neçə  gün  birinə,  sonra  bir  neçə  gün  digərinə 

verirdilər.  Toplanan  süddən  yağ  və  pendir  düzəldib  qıĢa  hazırlıq  görürdülər. 

Motalın  basılması,  yağın  çalxalanması,  qoyun  qırxımı  zamanı  yunun  yuyulub-

didilməsində  də  iməciliklər  təĢkil  edilirdi  [162].  Bu  köməklik,  əlbirlik  qarĢıya 

çıxan çətinliklərin tezliklə aradan çıxmasına səbəb olurdu. 

Yoxsul  kəndlilər  yerin  Ģumlanması,  taxılın  döyülməsi,  məhsulun 

daĢınması, dağa və arana köç zamanı qoĢqu qüvvəsi ətrafında birləĢmə təĢkil edir. 

Öküz, at və dəvədən geniĢ istifadə edirdilər. Hərə bir tay öküz, bir at və ya bir dəvə 

qoyub ortaqlıq təĢkil edirdilər. Ona görə də ortaqlığa "taybir" də deyilirdi [163]. 

Qoyun sürüsü və mal naxırlarını otarmaq üçün növbədən istifadə edilirdi. 

Çoban və sığırçı olmayanda kəndin müxtəlif tirələri birləĢir, hər gün biri otarırdı. 

Burada malın sayı da nəzərə alınırdı. Çox malı olan otarmağa çox, az olanı isə az 

gedirdi. Bu da ortaqlığın bir forması kimi özünü göstərirdi. 

Maldarlıqla  əlaqədar,  xalqımız  bəzi  inamlar  həyata  keçirirdi.  Onlardan 

biri  və  daha  geniĢ  yayılanı  qurdun-quĢun  ağzını  bağlamaq  adlanırdı.  Mal-qara 

çovğuna  düĢəndə,  azıb  itəndə  və  ya  oğurlananda  ərsini,  iti  bıçağı,  dəmir  qaĢığı, 

baltanı  və  baĢqa  Ģeyləri  külə  sürtür,  parça  ilə  möhkəm  dolayır  və  belə 

oxuyurmuĢlar: 

 

Ağ qurd, qara qurd,  

Boz qurd, bozrud qurd.  

Gözünə pərdə gəlsin,  

Dilinə güllə dəysin.  

DiĢlərin laxlasın,  

Ağzın mıxlansın.  

Yoluna tələ qurdum  

Boynunu əlimlə vurdum.  

Yağladım, dağladım  

Qurdun ağzın bağladım. 

 

ġübhəsiz,  bu  parça  onlarca  oxunan  müxtəlif  variantlardan  biridir.  Sonra 

münasib  dua  oxunur,  onu  yükün  altında,  taxıl  çuvalının  içində  möhkəm  yerdə 

---

 

 

287 

gizlədirdilər.  Guya  onda  qurdun-quĢun  ağzı  bağlanır,  heyvana  yaxın  gələ  bilmir, 

beləliklə də heyvan salamat qalır. ġübhəsiz, belə inamın real həyatla heç bir əlaqəsi 

olmayıb, sadəcə olaraq təsəllidən baĢqa bir Ģey deyildir. 

Digər  mərasimlərdən  biri  heyvan  balasını  almayanda  onun  təlinməsidir. 

Ġlk dəfə doğan düyə, dəlisov inək və bəzi qoyun balasını almayanda dua yazdırır, 

onu  heyvanın  boğazına  və  ya  buynuzuna  keçirirdilər.  Bir  qayda  olaraq,  inək 

balasını  almayanda  buzovun  belinə,  boynuna  və  baĢına  duz  səpir  və  oxĢamalar 

söyləyirdilər.  Əgər  balası  ölərsə,  onun  dərisinə  saman  təpib  yenə  də  üstünə  duz 

tökür-təliyirlər. Bəzən də ölmüĢ balanın dərisini baĢqa buzovun belinə sərir, üstünə 

duz tökürdülər. Bəzən də sadəcə olaraq ölmüĢ buzovun dərisinin üstünə duz səpir, 

inəyin  qabağına  qoyurdular.  Sağmal  heyvan  südünü  vermədikdə,  dəlisovluq 

göstərib  sağıma  yatmadıqda  yenə  də  dua  yazdırır,  eydirmələr  söyləyirdilər.  Belə 

Ģəraitdə eydirmə daha həzin, yalvarıcı olurdu. Anam ay inəyim, nənəm ay maralım, 

sonam əy qara-gözlüm, balana qurban, canına qurban a gözəlim və s. 

 

Nənəm, nənəm 

Səni sağan 

Mənəm, mənəm. 

Gül muncuğum 

Boynundadır. 

Məmələrin 

Qoynundadır. 

Quyruğunu 

Farağat qoy, 

Ayağını 

Rahat qoy. 

Buynuzunda 

Üzərriyim. 

Ev-eĢiyim, 

Bəzərriyim. 

Nənəm, nənəm 

Səni sağan 

Mənəm, mənəm [164]. 

 

ġübhəsiz,  imkanı  nəzərə  alaraq  burada  maldarlıqla  əlaqədar  əsas  adət-

ənənələri və bəzi mərasimləri yada saldıq. Əslində isə onlar say etibarilə daha çoxluq 

təĢkil edir. 

 

 

 

 

---

 

 

288 

 

---

 

 

289 

OVÇULUQ 

 

Azərbaycan hələ qədimlərdən bəri zəngin təbiəti - meĢələri, çayları, dağları və 

geniĢ  düzənlikləri  ilə  məĢhurdur.  Ölkədə  müxtəlif  heyvan  və  quĢ  növlərinin  məs-

kunlaĢması üçün hər cür Ģərait olmuĢdur. Təsadüfi deyildir ki, hazırda Azərbaycanda  on 

mindən yuxarı heyvan növü mövcuddur. Bunlardan yalnız 98-ə qədəri məməli heyvan, 

343-ə  qədəri  müxtəlif  quĢ,  88-ə  qədəri  balıq  və  s.  heyvan  növləridir.  Beləliklə  də 

keçmiĢ SSRĠ-də olan ov əhəmiyyətli quĢ növünün 50 faizdən çoxu, ov sənaye əhəmiyyəti 

olan heyvan növünün isə 26 faizdən çoxu bu ərazidə yaĢayır [1]. 

Azərbaycanın fauna və florasının zənginliyi burada ovçuluğun tarixən inkiĢafı 

üçün zəmin yaratmıĢdır. VəhĢi heyvan və quĢların ovlanması insanların ən qədimdən 

məĢğul  olduqları  sahələrdən  biridir.  F.Engelsin  göstərdiyi  kimi,  vəhĢilik  dövrünün 

üçüncü  pilləsi  hesab  edilən,  yüksək  pillə  "yay  və  ox  ixtira  edilməsindən  baĢlanır, 

bunların  sayəsində  ovlanan  heyvan  daimi  yemək  olur,  ovçuluq  isə  adi  əmək 

sahələrindən biri olur" [2]. 

Azərbaycan ərazisində yaĢamıĢ ibtidai insanlar çay kənarlarında, meĢələrdə, 

mağaralarda güzəran keçirmiĢlər. Onlar yemək axtarmaq məqsədilə sürü halında bir 

yerdən  baĢqa  yerə  gedərək,  bitki  kökü  toplamıĢ,  balıq  tutmuĢ,  heyvan  və  quĢ 

ovlamıĢlar [3]. 

MəĢhur Azıx mağarasından tapılan heyvan sümükləri və ibtidai insanların ov 

alətləri  Azərbaycanda  ovçuluğun  çox-çox  qədimliyinə  dəlalət  etməklə  bərabər,  bu 

ərazidə  uzaq  keçmiĢlərdə  yaĢamıĢ  mağara  ayıları,  Himalay  ayıları,  Mesopotamiya 

maralları,  buynuzlu  nəhəng  maralların,  kərgədanların,  adi  maralların,  ibtidai  öküzün, 

qədim  vəhĢi  atların,  yabanı  uzunqulaqların,  qaya  keçilərinin,  həmçinin  də  mağara 

kaftarı,  çöl  piĢiyi,  bəbir,  canavar,  tülkü,  çaqqal  və  bir  çox  heyvan  növlərinin 

mövcudluğunu  təsdiq  edir.  Bundan  əlavə,  mağarada  müxtəlif  növ  quĢların, 

gəmiricilərin  sümüklərinə  də  çox  təsadüf  edilir.  Beləliklə  də  həmin  mağaradan  o 

dövrlərdə Azərbaycanda yaĢamıĢ qırx beĢ növ heyvan sümüyü tapılmıĢdır [4]. 

Respublikamızın ərazisində arxeoloqlar tərəfindən aĢkar edilən bir sıra nadir 

abidələr  əcdadlarımızın  daha  sonrakı  dövrlərdəki  yaĢayıĢ  tərzini  öyrənmək  üçün 

böyük imkanlar verir. Bu baxımdan Qobustandakı Orta DaĢ - Mezolit (e.ə. XII-VIII 

minilliklər)  dövrünə  aid  çoxlu  qaya  təsvirləri  daha  maraqlıdır.  Bu  dövrdə  yaĢamıĢ 

ibtidai  insanların  güzəranı  üçün  vəhĢi  heyvanların  ovlanmasının  xüsusilə  əhəmiyyəti 

olmuĢdur.  Məhz  ona  görə  də  Qobustandakı  qədim  qaya  təsvirlərinin  ovçuluqla 

əlaqədar  olması  qanunauyğun  haldır.  Qobustan  qayalarındakı  vəhĢi  öküz,  maral, 

dağ keçisi, habelə müxtəlif ov səhnələri [5], Azərbaycanda ovçuluğun  qədimliyini 

göstərməklə bərabər, həm də ibtidai insanların ov üsulları haqqında geniĢ təsəvvür 

yaradır.  Qobustan  qayalarında  həkk  olunan  əllərində  bıçaq  tutmuĢ  kürəklərindən 

kaman  asılmıĢ  insan  təsvirləri  bu  fiqurların  mahir  ovçu  surətləri  olduğunu  sübut 

edir. 

Azərbaycanda  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  əldə  edilən  külli  miqdarda 

---

 

 

290 

ox  ucları,  qarmaq  və  ov  alətləri  hələ  Neolit  dövründə  bu  ərazidə  ovçuluğun  geniĢ 

yayıldığını  sübut  edir.  Azərbaycan  ərazisində  yaĢayan  ibtidai  insanlar  bu  dövrdə 

kollektiv  halda  vəhĢi  öküz,  dağ  keçisi,  mağara  ayısı,  ceyran  və  baĢqa  heyvanları 

ovlamıĢ. onların ətini yemiĢ, dərisindən isə geyim kimi istifadə etmiĢlər [6]. 

Azərbaycan  ərazisində  tarixi  inkiĢafın  sonrakı  mərhələlərində  də  ovçuluq 

insanların  məĢğuliyyət  sahəsi  kimi  qalmıĢ  və  inkiĢaf  etmiĢdir.  Mingəçevir  [7], 

Naxçıvan,  AbĢeron  və  Azərbaycanın  baĢqa  rayonlarından  arxeoloji  qazıntılar 

nəticəsində tapılan ov alətləri, vəhĢi heyvan və quĢ sümükləri bunu bir daha təsdiq 

edir. Sumqayıtçay ətrafında qazıntı iĢləri aparılarkən toplu halda təxminən üç min 

il bundan əvvəl yaĢamıĢ ceyran, dovĢan, qu quĢu, kazarka və bəzi ov heyvanlarının 

sümükləri tapılmıĢdır [8]. 

Hələ çox qədimlərdən Kür və Araz çaylarında qarmaqla balıq tutularmıĢ, 

Azərbaycanda torla balıq ovlamağın isə üç min ilə yaxın tarixi olduğu qeyd edilir 

[9]. 

Azərbaycan  əsrlər  boyu  təbiəti  sevənlərin,  səyyahların,  ovçuların  nəzər-

diqqətini  özünə  cəlb  etmiĢdir.  Belə  ki,  eramızın  əvvəllərində  ölkəmiz  haqqında 

məlumat  verən  tarixçilər  bu  ərazidə  çoxlu  miqdarda  vəhĢi  və  yırtıcı  heyvan,  ov 

heyvanları,  telli  durna,  qırqovul,  qızıl  qaz,  nərə  balığı  və  s.  heyvan,  quĢ  və 

balıqların  yaĢamasını  qeyd  edirlər.  Daha  doğrusu,  Azərbaycan  faunasının 

zənginliyi haqqında müəyyən fikirlər söyləmiĢlər. 

Antik və orta əsr Azərbaycan haqqında yazan müəlliflər bu ölkənin təbiəti 

və  təsərrüfatından  bəhs  edərkən  burada  ov  heyvanlarının  bolluğundan  və  yerli 

əhalinin  ovçuluqla  da  məĢğul  olduğunu  qeyd  edirlər.  MəĢhur  coğrafiyaĢünas 

Strabon  yazır  ki:  "Albanlar  ovu  sevir  və  bu  məqsədlə  ov  itlərindən  istifadə 

edirdilər". 

Azərbaycan qazı və durnası hələ qədimlərdən belə çox ovlandıqlarından və əlve-

riĢli Ģəraitin olmadığı üçün nəsli kəsilmiĢdir. Qədim yunan tarixçiləri Qafqaz maralı, vəhĢi 

at və baĢqa heyvanların kütləvi surətdə ovlanması haqda məlumat vermiĢlər. 

Ərəb tarixçi və coğrafiyaĢünaslarının yazdığına görə, orta əsrlərdə Azərbay-

canda Ģahin quĢu ilə ov xüsusilə geniĢ yayılmıĢdı. Səfəvilər dövründə mərkəzi dövlətə 

---

 

 

291 

göndərilən vergilər arasında Ģahin quĢu da olardı. Səfəvi dövlətində Ģah quĢxanasında 

yeddi yüz ov quĢu saxlanılır və onların hər birinə bir nəfər qulluq edərmiĢ. Orta əsrlərdə 

Azərbaycanda Ģahin quĢu saxlayıb onu tərbiyə edən peĢəkarlar da olmuĢdur [10]. 

Xəzərin cənub sahillərində qıĢlamaya gələn ördək, qaz və baĢqa quĢlar kütləvi 

halda ovlanırdılar. 

Zəngin flora və faunası ilə məĢhur olan Azərbaycanda ovçuluq orta əsrlərdə 

xeyli  inkiĢaf  edərək,  hətta  qonĢu  ölkələr  arasında  seçilmiĢdir.  Belə  ki,  orta  əsrlərdə 

ovçuluq  Azərbaycanda  yerli  əhalinin  əlavə  məĢğuliyyət  forması  ilə  yanaĢı,  həm  də 

yuxarı silkin - zadəgan və hökmdarların bir əyləncə üsuluna da çevrilmiĢdir. Artıq  bu 

dövrlərdə  ovçuluq  varlı  siniflər  üçün  Ģan-Ģöhrətlə  yanaĢı,  igidlik,  Ģücaət  sayılırdı. 

Hətta  Ģah  saraylarında  qulluq  edən  Ģəxslərin  qabiliyyət  və  bacarığı  onların  ovçuluq 

məharəti ilə ölçülürdü [11]. 

Azərbaycanın bəy və xanları, əyanları ov zamanı çoxlu heyvan və quĢ vur-

duqları ilə fəxr edirdilər. Hökmdar və əyanların iĢtirak etdiyi bu ov əyləncələri çoxlu 

miqdarda heyvan və quĢların qırılması ilə nəticələnirdi. Həftə və aylarla davam edən bu ov 

Ģikarları  atlı  dəstələrdən  ibarət  olardı.  XVI  əsrin  ortalarında  ġamaxıda  olmuĢ  ingilis 

səyyahı belə bir ov səhnəsini təsvir edərək yazırdı: "ġamaxı hakimi məni özü ilə Ģahinlə 

(quĢla ov) ova dəvət etdi. Bu ovda əyanlar da iĢtirak edirdi" [12]. Həmin dövrdə ġamaxıda 

olmuĢ baĢqa bir  səyyah  yazırdı:  "Azərbaycanda  hökmdar  və  əyanlar  öz  əziz  qonaqlarına 

hədiyyə olaraq ov quĢları - Ģahinlər bağıĢlayırdılar" [13]. 

Azərbaycanda XVII-XIX əsrlərdə vəhĢi heyvanları və su quĢlarının silah, tor, 

Ģahin quĢu ilə və baĢqa vasitələrlə ovlanması geniĢ yayılmıĢdır. Bu dövrdə ceyran, ayı, 

dovĢan,  turac,  qırqovul  və  baĢqa  heyvanların  ovlanmasına  heç  bir  nəzarət  və 

məhdudiyyət olmamıĢdır. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində ayrı-ayrı bəy və 

mülkədarlar ov heyvanı və quĢu zəngin olan sahələri ələ keçirərək bu ərazidən ancaq 

özləri  istifadə  edirdilər.  Azərbaycanda  yerli  əhalinin  qədimdən  belə  ovçuluqda  ayrı-

ayrı üsul və alətlərdən geniĢ istifadə etdiyini zəngin arxeoloji və etnoqrafik materiallar da 

sübut  edir.  Onlar  ov  heyvan  və  quĢlarını  tutmaq  üçün  təkcə  sadə  silahlar  deyil,  eyni 

zamanda çəpərlərdən, xəndək və quyulardan, çalalardan, tələlərdən, torlardan, ox-yaydan, 

qırmaq və s.-dən, son dövrlərdə isə odlu silahlardan - ov tüfənglərindən və baĢqa bir sıra 

ov alət və vasitələrindən də istifadə etmiĢlər [14]. 

Etnoqrafik materiallar əsasında müəyyən olunmuĢdur ki, Azərbaycanda ovçu-

luq həm kollektiv (birgə) və həm də fərdi qaydada aparılmıĢdır. Azərbaycanın təbii 

coğrafı  Ģəraitinin  müxtəlifliyi  (dağlıq,  düzənlik,  meĢə,  çaylar  və  s.)  və  ov  heyvan  və 

quĢlarının növbənövlüyü, daha doğrusu, ölkənin zəngin flora və faunaya malik olması bu 

ərazidə  ov  üsul  və  qaydalarının,  xüsusilə də ov  alət  və  vasitələrinin  müxtəlifliyinə  öz 

təsirini göstərmiĢdir. 

XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ovçuluqda əsasən odlu silah-

lardan (ov tüfəngi), cələ, tələ, torlardan, iĢıq və məĢəldən və s. istifadə edilmiĢdir. 

Ov tüfənglərini (təklülə) Bakı, Gəncə, Dərbənd, ġamaxı, ġəki, ġuĢa kimi Ģəhər-

lərdə,  həmçinin  Lahıcda  yerli  ustalar  hazırlayırdılar.  Tüfəng  üçün  qundaq  hazırlayan 

---

 

 

292 

xüsusi  "qundaqsaz"lar  olardı.  Beləliklə  də  yerli  ustaların  hazırladığı  təklülə 

"dayandoldurum" adlanan tüfənglər ovçular arasında daha geniĢ yayılmıĢdır. Kustar üsulü 

ilə  hazırlanan  belə  tüfənglərlə  çox  vaxt  dəqiq  niĢan  almaq  da  olmurdu.  Ona  görə  də  xalq 

arasında belə bir məsəl də vardır: "Lahıc tüfəngi kimi baĢ-ayaq vurursan". 

"Dayandoldurum" adlanan bu ov tüfəngləri üçün güllə olmazdı. Bunu doldurmaq 

lazım  gəldikdə  müəyyən  qədər  barıt  lülədən  tökülür  və  üstündən  əski  qoyularaq 

bərkidilir, daha sonra isə (hansı heyvan və quĢun ovlanmasından asılı olaraq) qurğuĢundan 

hazırlanan  qırma,  güllə  və  ya  çarpara  qoyulur  və  yenə  də  əsgi  ilə  bərkidilirdi.  Belə 

tüfənglərlə atəĢ açıldıqdan sonra onu yenidən doldurmaq lazım gəlirdi. 

Azərbaycanda XIX əsrin sonlarından etibarən Tula silah zavodunda hazırlanan 

tək və qoĢalülə (buna "qoĢəllə" də deyirlər) ov tüfəngləri geniĢ yayılmağa baĢladı ki, 

bununla ov heyvanlarının kütləvi surətdə ovlanması daha da artdı. 

Ov heyvanlarının və quĢlarının növündən, onların ovlanma üsulundakı müxtə-

lifliyindən asılı olaraq, ov birgə və ya tək-tək aparılırdı. 

Çöl donuzu ovu üçün, adətən, böyük ovçu dəstələri təĢkil olunurdu. Belə ki, bir 

dəstədə  20-30  nəfərə  qədər  ovçu  və  15-20-yə  qədər  ov  iti  olardı.  Belə  birgə  ov 

qamıĢlıq  və  meĢəlik  yerlərdə  aparılardı.  Bir  neçə  mahir  ovçu  meĢənin  kənarında 

(həndəvərində) ov heyvanının keçəcəyi bərələrdə, cığırlarda pusquda durur, on-on beĢ 

nəfər  isə  tüfəng  və  ov  itlərilə  meĢənin  yuxarısından  girib,  onun  ayağına  doğru  bir-

birindən  15-20  m  aralı  gedərək  hay-haray  salmaqla  itlərin  dalınca  meĢənin 

"daraqlayır"dılar.  Beləliklə  də  meĢədə  olan  heyvanlar  səs-küydən  qorxaraq  qaçmaq 

məcburiyyətində qalır və meĢədən çıxıb qaçırdılar. Elə bu vaxt pusquda duran ovçuların 

dəqiq atəĢi nəticəsində bir neçə heyvan vurulurdu. Belə bir ov üsulu "yergə" adlanırdı. 

Donuz  ovuna  ovçular  tək  də  gedirdilər.  Bunun  üçün  ovçu  heyvanların  yatacağı, 

keçəcəyi yeri və yaxud yem üçün çıxacağı sahəni əvvəlcədən müəyyən edirdi. Pusquda 

duran ovçu, ov heyvanını həmin yerə gəldikdə və ya çığırdan keçdikdə vura bilirdi. 

Dağ kəli, dağ keçisi ovu da çox halda birgə aparılırdı. Bunun üçün bir neçə ovçu 

heyvanların otlaq yerlərində, onların cığır və yaxud su içəcəyi yerlərdə pusquda durur 

və  heyvanlara  yaxın  məsafədən  atəĢ  açılırdı.  Bundan  əlavə,  dağ  kəlini  daha  yaxın 

məsafədən  vurmaq  üçün  ovçular  pusquda  gizlənir  və  onlardan  biri  dağ  kəlinin 

buynuzlarını  hər  iki  əlində  tutaraq  döyüĢ  səhnəsi  yaradır.  Bu  səhnəni  uzaqdan 

görən  heyvanlar  döyüĢ  yerinə  yaxınlaĢırdılar.  Elə  bu  vaxt  gizlənmiĢ  ikinci  ovçu 

atəĢ açırdı. Bu qayda ilə aparılan ov "aldatma" adlanırdı. 

Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər vəhĢi 

heyvanlar və quĢlar çöldonuzu, dağ kəli, canavar, cüyür, ceyran, çaqqal, ayı, tülkü, 

dovĢan,  qırqovul,  kəklik,  turac,  çöl  ördəyi,  qaz  yə  s.  əsasən  odlu  silah  və  yaxud 

cələ, tələ, tor və bir sıra baĢqa alətlərlə ovlanırdı. 

Tələlər  yerli  ustalar  tərəfindən  dəmirdən  hazırlanırdı.  Adətən,  heyvan 

cığırlarında  qoyulan  tələlər  yerə  bərkidilir  və  ya  ağaca  bağlanırdı.  Tələnin 

görünməməsi  üçün  üstünə  ot-ovar  tökülər  və  ət  tikəsi  qoyulardı.  Tələdəki  əti 

götürmək istəyən  heyvan ayaq  və  qolundan tələyə  düĢərdi.  Çox zaman  xəz dərili 

---

 

 

293 

heyvanlar (dərisinin zədələnməməsi üçün) tələ ilə tutulardı. 

Bəzi  heyvanların  (porsuq,  köstəbək  və  s.)  yuvaları  torpaq  kuhularda 

olurdu.  Bunların  ovlanması  üçün  ovçular  yuvanın  ağzında  manqal  yandırır,  tüstü 

isə  kuhulun  içərisinə  dolurdu.  Tüstüdən  boğulan  heyvanlar  bayıra  çıxdıqda, 

kuhulun ağzında duran ovçular onları dəyənəklə vuraraq öldürürdülər. 

Etnoqrafik  materiallardan  məlum  olur  ki,  ov  quĢları  ov  tüfəngləri  ilə  və 

həmçinin  müxtəlif  cələ  və  s.  üsullarla  ovlanmıĢdır.  Qırqovul,  kəklik,  turac  və  s. 

quĢların ovu həm birgə, həm də tək-tək ovçular tərəfindən aparılırdı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qırqovul  ovu  üçün  ovçuların  ov  itləri  (tulaları)  olardı.  Ov  iti  kol-kosda, 

çör-çöplükdə,  meĢədə  ağacda  yemlənən  və  ya  gizlənən  quĢun  iyinə  düĢərək  onu 

uçurur. Ovçu isə quĢu havaya qalxarkən vururdu. 

QuĢ ovu üçün çox sadə olan cələlər, adətən, at tükündən və s. düzəldilərdi. 

Cələlər  quĢların  yemləndiyi,  yatdığı  yerlərdə  və  yaxud  yuvalarının  ağzında 

qoyulardı.  Cələlərdən  payız  və  qıĢ  aylarında  daha  çox  istifadə  olunardı.  Cələyə 

düĢən quĢlar oradan diri halda çıxarılardı. 

Çöl  quĢlarının  (qırqovul,  kəklik  və  s.)  ovlanması  üçün  taxtaçaldan  da 

istifadə  edilmiĢdir.  Taxtaçal  ağacdan  düzəldilir.  O,  iki  yan  və  iki  baĢ  taxtadan 

ibarətdir.  Yan  və  baĢ  tərəfdəki  taxtaların  arasına  daha  nazik  taxtalar  birləĢdirilir. 

Taxtaçalın orta taxtalarını onun çərçivəsinə birləĢdirmək üçün dörd yerdən oyuq açılır. 

Bu oyuqlara at tükündən eĢilmiĢ iki ip keçirilir. Onlardan biri taxtanın alt üzündən keçirilib 

sağ  tərəfə,  digəri  isə  üstdən  keçirilib  sol  tərəfə  aparılır. Taxtaçalın  oxları  hər iki  ucdan 

deĢilir  və  iplər  burğacla  onların  üstünə  bərkidilir.  Ġplərin  burğaclanması  ilə  orta  taxtalar 

ağız-ağıza  bağlanır.  Taxtaçal  quĢların  gecələdiyi  yerlərin  ətrafında,  yuvalarının  və  ya 

onların  yemləndiyi  yerlərin  yaxınlığında  20-30  sm  dərinlikdə  qazılmıĢ  çalanın  ağzına 

qoyulurdu. Orta hissədəki taxtalar çalanın içərisinə açılırdı. Taxtaçalın baĢ tərəflərinə ağır 

daĢ qoyulur. Orta hissədəki taxtaların üstünə isə xəzəl tökülürdü. Beləliklə də taxtaçalın 

üstünə çıxan quĢ orta taxtaların açılması ilə çalaya düĢür və taxtalar dərhal bağlanırdı 

[15]. 

Kəklik, qırqovul və baĢqa quĢlar dovla ilə də ovlanmıĢlar. Dovla üst üzü müxtəlif  

---

 

 

294 

rənglərlə  cızılmıĢ  ala-bəzək  parçadan  ibarət  olub,  kəklik  ovunda  daha  geniĢ  istifadə 

edilmiĢdir.  Kvadrat  formada  ( l,5 mx  1,5  m)  olan  dovlanın  astarına  (tərs  üzünə) çarpaz 

halda ağac keçirilir. Ortada isə dovlanı tutmaq üçün əl yeri vardır. Ovu görmək və tüfəngin 

lüləsi üçün dovlada gözlər də qoyulur. Kəkliklər rənglərə həssas olduğundan dovlaya tərəf 

çox həvəslə gəlir və bu zaman ovçu onlara atəĢ açırdı. Kəkliklərin tutulması üçün qəfəslərdən 

də istifadə edilmiĢdir. Qəfəsə salınan kəklik çölə aparılır və burada oxuyan kəkliyin səsinə 

baĢqa kəkliklər uçub gəlirdi. Elə bu vaxt pusquda duran ovçu onlara atəĢ açırdı. Kəklik 

ovunda bəzən quĢ səsi çıxaran sümsü adlanan ov alətindən də istifadə edilirdi. 

Yuxarıda dediyimiz kimi, Ģahin quĢu ilə ov Azərbaycanda orta əsrlərdə, hətta 

XIX əsrin ikinci yarısında da geniĢ yayılmıĢdı. Bunun üçün öyrədilmiĢ Ģahin quĢu atlı 

və  ya piyada ovçunun qolunda və  ya çiynində oturdulardı.  ġahin quĢu ov zamanı 

qırqovul, kəklik, turac havaya qalxarkən onun üstünə Ģığıyaraq caynaqlayır və yerə 

oturardı. QuĢun düĢdüyü səmti tez tapmaq üçün, onun ayağına zınqırov bağlanardı. 

ġahin quĢu ovçular arasında çox yüksək qiymətə satılıb-alınardı. 

Azərbaycanda  Ģahin  quĢu  ilə  ov  artıq  XX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən 

aradan çıxmıĢdır. Lakin Orta Asiya respublikalarında isə yerli ovçular tərəfindən  quĢla 

aparılan ova indi də rast gəlmək olur. 

Azərbaycan  ərazisi  tarixən  ov  quĢlarının zənginliyilə fərqlənmiĢdir. Hazırda 

bu  ərazidə  köçəri  və  qıĢlamağa  gələn  quĢlar  da  daxil  olmaqla,  340-dan  artıq  quĢ  növü 

müəyyən edilmiĢdir [16]. Qırqovul, kəklik, turac, cüllüt, sığırçın, qaĢqaldaq, bildirçin, ala-

---

 

 

295 

baxta, çöl ördəyi, sultan toyuğu, qızıl qaz, durna və s. quĢlar bu ərazinin daimi  sakinləri 

kimi tanınmıĢdır. 

Xəzər  dənizinin  sahilləri  və  Azərbaycanın  bir  sıra  sututarları  su  quĢlarının 

bolluğu  ilə  qədimlərdən  belə  məĢhur  olmuĢdur.  Dediyimiz  kimi,  heyvan  və  quĢların 

ovlanması cürbəcür qaydalarda aparılmıĢdır. Lakin yerli əhali su quĢlarının ovlanması üçün 

daha marağı, mürəkkəb üsul və vasitələr tətbiq etmiĢlər. 

Hazırda  çöl  ördəklərinin 

qıĢladığı  ərazi  əsasən  Xəzər 

dənizinin  cənub-qərb  və  cənub-

Ģərq  sahillərindədir  ki,  buraya 

qismən  indiki  Xaçmaz,  Dəvəçi 

rayonlarının dəniz sahili, həmçinin 

AbĢeron  yarımadasının  sahilləri, 

Masallı,  Lənkəran  və  Astara 

rayonlarının  sahil  ərazisi  daxildir. 

Ona  görə  də  bu  yerlərdə  çöl 

ördəyinə,  qaz,  qaĢqaldaq  və  s.  su 

quĢlarına daha çox rast gəlmək olur. 

Su  quĢlarının  məhz  bu  ərazidə 

qıĢlamasının  müəyyən  səbəbləri 

olmuĢdur.  Burada  qıĢ  iqlim 

Ģəraitinin  (xüsusilə  Lənkəran-

Astara  bölgəsində)  su  quĢlarının 

---

 

 

296 

qıĢlaması  üçün  münasibliyi,  vaxtilə  dəniz  sahil  boyunda  (indiki  Xaçmaz-Dəvəçi 

rayonları  ərazisində)  sulu  qamıĢlıqların  varlığı,  həmin  ərazidən  bol  suyu  olan  əllidən 

yuxarı çayın axması. Lənkəran-Astara bölgəsində Qızılağac körfəzi, sulu çaylar, çəltik 

əkinlərinin  suvarılması  üçün  yüz  hektarlarla  sahəni  əhatə  edən  istillərin  [17]  olmasıdır. 

Bunlardan  əlavə,  son  vaxtlara  qədər  Xaçmaz  və  Dəvəçi  rayonları  ərazisində, 

Lənkəran-Astara bölgəsində mövcud olmuĢ çəltik əkinləri su quĢlarının bu ərazilərdə 

qıĢlayarkən  yemlənməsinə  əlveriĢli  Ģərait  yaratmıĢdır.  Ağsaqqalların  dediyi  kimi, 

"çəltik əkinləri bol ov quĢları deməkdir". 

 

 

 

 

---

 

 

297 

Göstərdiyimiz  ərazido  su  quĢlarının  çoxluğu  qədimdən  bəri  yerli  əhalinin 

onları ovlamasına  marağını xeyli  artırmıĢdır. Belə  ki,  su quĢlarının  həm  ətindən  və 

həm də tükündən istifadə edilirdi. 

XX  əsrin  əvvəllərində  bu  ərazidə  su  quĢları  odlu  silahlarla  ovlanmıĢ,  tor  və 

iĢıqla  tutulmuĢdur.  Ördəklərin  ovlanması  üçün  ən  geniĢ  yayılmıĢ  qayda  onların  tor 

vasitəsilə tutulması olmuĢdur. Lakin onu da deməliyik ki, torla quĢ ovlanarkən müxtəlif 

qayda və üsullardan istifadə edilmiĢdir [18]. 

Quba-Xaçmaz bölgəsinin dəniz sahili ərazisində yerləĢən kəndlərin əhalisi 

niğələr  [19]  və  ya  çəltik  ləklərində  "aldatmalar"  düzəldərək  ördək  ovlamıĢlar. 

Lənkəran-Astara  bölgəsinin  sahil  kəndlərində  isə  çəltik  ləklərində  yer  toru 

qururdular.  Bundan  əlavə,  onlar  çəltik  əkini  yerlərində,  istillərin  içərisində  və 

ətrafında  sol  (asma  tor)  quraraq  ördək  ovlamıĢlar.  Bütün  bunlardan  əlavə,  əhali 

iĢıqla - domca-çıraqla də ördək tutmuĢlar. 

Niğə  qamıĢlıqların  sahilində  suduran  sahələrdə  və  yaxud  meĢələrin 

içərisində  düzəldilirdi.  Bunun  üçün  0,2-0,25  hektar  sahə  ağac  və  kol-kosdan 

təmizlənir.  Həmin  sahənin  üç  tərəfindən  xəndək  atılır,  yuxarı  tərəfində  isə  tirə 

düzəldilirdi. Niğənin ıızunluğu təxminən 40-50 m, eni isə 20-30 m olur [20]. Onun 

---

 

 

298 

suyunun dərinliyi  yuxarı (tirə tərəfdə) hissədə 25-30 sm,  yarıdan aĢağı hissədə 50 

sm-ə  qədər  olur.  Niğəyə  su  yuxarı  tərəfdən  daxil  olur  və  künbüldən  (aĢağı 

hissədən)  bərə  ilə  axıb  gedir.  Tor  niğənin  tirəsi  üstündəki  yarımdairə  çubuqların 

üzərinə  qoyulur.  Tirənin  uzunluğu  isə  12-14  m-z  qədər  olur.  Niğənin  yuxarı 

hissəsində  (tirənin  altında)  çinə  olur.  Çinənin  diametri  təxminən  125x1,25  m, 

dərinliyi  isə  35-40  sm  idi.  Çinədən  xara  [21]  doğru  "daĢ  dov"  adlanan  12-15  m 

uzunluğunda  nazik  zolaq  gedir.  Həmin  zolağa  dən  səpilir.  Ördəklər  dar  zolağa 

tökülmüĢ dəni yeyə-yeyə çinəyə gəlirdilər. 

Niğənin  cənub  hissəsində  (yuxarı  baĢında)  koma  tikilir.  Ovçu  bu  komada 

gizlənərək ördəkləri gözləyirdi. Dəstə və tor bağlanmıĢ Ģilgirin bir ucu komada, digər 

ucu  dabanmıxına  bağlanırdı.  Tirənin  üstündə  üç  yerdə  kamana  qoyulur  və  Ģilgir 

həmin  kamanalara  iliĢdirilirdi.  Bununla  da  Ģilgir  tarım  dururdu.  Kamana  tor 

çəkilərkən  Ģilgirin  sürətlə  tullanmasına  və  onun  nisbətən  uzağa  düĢməsinə  kömək 

edirdi.  

Niğə toru müxtəlif ölçülərdə olurdu (9x7 m, 8x6 m, 7x5 m). Bəzən də torun 

ölçüsü  onun  gözlərinin  sayı  ilə  hesablanırdı.  Bir  gözün  böyüklüyü  6x6,  7x7  sm 

olurdu.  Onu  yerli  ustalar  (çətənə)  kəndir  lifindən  toxuyurdular.  Niğəyə  hər  dəfə 

səpilən  12-16  kq  dənin  (əsasən  darı,  buğda,  arpa,  çəltik)  çox  hissəsi  çinəyə 

tökülürdü. 

Niğəyə  düĢmüĢ  çöl  ördəkləri  yemlənə-yemlənə  çinəyə  doğru  gəlirdilər. 

Çinəyə  toplaĢdıqda  komadakı  ovçu  dəstəyi  dartmaqla  toru  çəkir.  Tor  nisbətən 

yuxarıdan gələrək suyun üzünə sərilməklə çinədəki ördəklərin üstünə düĢürdü. Hər 

tora 50-60, 100-150 və daha çox ördək düĢürdü. Niğəyə Ģərik olan 3-4 nəfər ovçu 

hər  mövsümdə  (qıĢ  aylarında)  1000-1500-dən  artıq  ördək  tuta  bilirdi  [22].  

 

Quba-Xaçmaz  bölgəsində  çöl  ördəyi  "binə"  vasitəsilə  də  ovlanmıĢdır. 

Binə  öz  formasına  görə  niğəyə  çox  oxĢayır.  Lakin  niğədən  fərqli  olaraq  o,  susuz 

düzən  sahələrdə  düzəldilirdi.  Binə  niğədən  kiçikdir,  su  ancaq  çinədə  olurdu. 

Binənin çinəsində 3-4 ədəd ev ördəyi bir neçə gün yemlənərək öyrədilir. Ovçular 

havada  çöl  ördəkləri.  Gördükdə  həmin  öyrədilmiĢ  ördəkləri  havaya  buraxırdılar, 

onlar  havada  bir  neçə  dövrə  vuraraq,  yenidən  binənin  çinəsinə  düĢürdülər.  Bunu 

görən  çöl  ördəkləri  də  onların  ardınca  həmin  yerə  düĢür  və  bu  vaxt  ovçu  toru 

çəkirdi. 

"Aldatma"  ilə  də  ördək  ovlanmıĢdır.  Aldatma  eyni  ilə  niğəyə  oxĢayır. 

Lakin ondan çox kiçik olub çəltik ləklərində düzəldilir və komasına ancaq iki nəfər 

ovçu yerləĢirdi. Aldatma ilə ördək ovu Dəvəçi rayonunun dəniz sahili kəndlərində 

aparılardı. 

Vaxtilə  Lənkəran-Astara  bölgəsinin  sahil  kəndlərində  yer  toru  ilə  ördək 

ovlamaq  geniĢ  yayılmıĢdır.  Yer  toru  çəltik  ləklərində  qurulurdu.  Ləkin  yuxarı 

tərəfində  düz  hamar  sahədə  tor  sərilir.  Torun  hər  iki  yanına  nazik  ağac  keçirilir. 

Hər iki yan ağacının bir ucu ciyəyə bağlanır, ciyənin digər ucu isə mıxa keçirilirdi. 

Yer toru bəzi hallarda  suyun  altında  da  qurulurdu. Yer toru ilə ördək ovu demək 

---

 

 

299 

olar ki, eynən "binə" ilə aparılan ov üsuluna oxĢayırdı. 

Lənkəran-Astara bölgəsində çöl ördəyi ovu üçün daha geniĢ yayılmıĢ bir 

vasitə  də  səl  ilə  -  asma  torla  ördəyin  tutulmasıdır.  Səl  istillərin,  çəltik  ləklərinin, 

qamıĢlıqların,  eləcə  də  su  tutarların  sahələrində  qurulurdu.  Səlin  yan  ağaclarının 

uzunluğu 8-10 m, özünün uzunluğu isə 40-50 m-ə qədər olur. Torun eni 3,5 m-dən 

az olmurdu. Yan ağacları yerə xüsusi iplərlə möhkəmləndirilir. Tora üst və alt ciyə 

keçirilirdi. Alt ciyə komada oturmuĢ ovçunun əlində olurdu. Tora quĢ toxunduqda 

ovçu  alt  çiyəni  əlindən  buraxır  və  səl  iki  qat  olurdu.  Beləliklə,  sələ  toxunmuĢ 

quĢlar həmin kisəciyin içində qalırdı. Tora düĢmüĢ quĢları götürmək üçün ovçu üst 

ciyəni  boĢaldıb  toru  aĢağı  salırdı.  Səl  elə  qurulurdu  ki,  tora  hər  iki  tərəfdən  quĢ 

toxunduqda onu tutmaq olurdu. Səl ilə ancaq qaranlıq gecələrdə ördək ovlanır və 

ovda iki nəfər iĢtirak edirdi. 

Lənkəran-Astara  bölgəsində  çöl  ördəklərinin  ovlanması  üçün  alacıq 

tordan  -"rujko"dan  da  istifadə  edilmiĢdir  [23].  Alaçıq  tor  istillərin  içərisində 

düzəldilirdi.  Onun  uzunluğu  10-12  m,  eni  4-5  m,  hündürlüyü  isə  2-3  m-ə  qədər 

olurdu. Onun qurulması üçün dəmir ağacdan istifadə edilirdi. 

Alaçıq torun girəcəyində yarısallaq halda tor asılır, çıxacağı isə torla bağlı olur. 

Girəcəkdəki  sallaq  tora  bağlanmıĢ  çiyənin  bir  ucu  komadakı  ovçuda  olur.  Ovçu  özü  ilə 

komaya 2-3 ədəd öyrədilmiĢ ev ördəyi də gətirir. Havada ördək dəstəsi göründükdə ovçu 

yanındakı ev ördəklərini bir-bir havaya buraxır. ÖyrədilmiĢ və vərdiĢ olmuĢ bu ördəklər 

havada  bir-iki  dövrə  vurduqdan  sonra  suya  düĢərək  tez  alaçıqdakı  dən  tökülmüĢ  yerə 

üzür və yemlənirlər. Bunların  ardınca  suya tökülən çöl ördəkləri də alaçığa - dən olan 

yerə  gəlirdilər.  Elə  bu  vaxt  komadakı  ovçu  əlindəki  çiyəni  buraxır.  Beləliklə  də  tor 

aĢağıya  düĢərək  girəcəyi  bütünlüklə  bağlayır  [24].  Sonra  ovçu  alaçığa  girib  onun 

çıxacağındakı tora iliĢmiĢ ördəkləri tuturdu. 

Ovçular su quĢlarını domca-çıraqla - məĢəl ilə də ovlamıĢlar. Onlar ördəyi 

domca-çıraqla  daha  çox  sulu  qamıĢlıqlarda  tuturdular.  Ġndiki  Xaçmaz  və  Dəvəçi 

rayonlarının  Vələmir,  Bostançı  Seyidli,  Bolad,  Leyti  və  baĢqa  kəndlərində  ovçular 

qamıĢlıqlarda  gecələyən  ördəkləri  tutmaq  üçün  domca-çıraqdan  istifadə  edirdilər.  Bu 

qayda ilə ov etmək üçün onlara domca, çıraq, çuval, zəng və biz lazım olurdu. Ovçular 

kuzədə neft də götürərdilər. 

Domca-çıraqla ördək tutmaq üçün mütləq üç nəfər yoldaĢ (ortaq) olmalı idi. Ov 

zamanı ovçuların birində çıraq, zəng, çuval (dalma sarılırdı), ikincisinidə isə domca olurdu. 

Üçüncü ovçu qamıĢlıqdan 200-300 m aralıda tonqal yandıraraq, əlində uzun yanar kösövü 

o tərəfə bu tərəfə yelləməklə ovçulara tonqalın yerini iĢarə verirdi. 

Domca-çıraqla ov yalnız qaranlıq gecələrdə mümkün olurdu. Ov zamanı 2-3 hek-

tarlıq  qamıĢlıq  sahəyə  eyni  vaxtda  15-20  dəstə  ovçu  bir-birindən  nisbətən  aralı 

məsafədə  girərək  çıraqları  yandırır  və  zəngləri  çalırdılar.  ĠĢıq  və  zəng  səsindən  hürkən 

ördəklər  uça  bilmirdilər.  Bu  vaxt  ovçu  domcanı  ördəyin  üstünə  atıb  onu  tutur  və 

qanadını buraraq çuvala qoyurdu. Ördəklərin sayı 30-40-a çatdıqda ovçular qamıĢ-

lıqdan çıxıb, tonqalın yanına gələrək, həm ördəkləri kəsir, həm də isinirdilər. Sonra 

---

 

 

300 

onlar yenidən qamıĢlığa qayıdırlar. Beləliklə, ovçular bir gecədə 70-80 ədəd (bəzən 

isə daha çox) ördək tuta bilirdilər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ovçular  domca-çıraqla  yalnız  su  quĢlarını  deyil,  həmçinin  kəklik,  çil  və 

baĢqa  quĢları  da  tuturdular.  Bunun  üçün  ovçular  əvvəlcədən  quĢ  dəstələrinin 

gecələdiyi  yeri  müəyyənləĢdirirdilər.  Bərk  qaranlıq  düĢdükdə  isə  ovçular  həmin 

yerə yaxınlaĢıb çıraq yandırır, zəng çalır və domca ilə quĢları tuturdular. 

Azərbaycanda ovçuluğa dair verilən materiallardan məlum olur ki, burada 

vəhĢi heyvan və quĢlar müxtəlif üsul, qayda və vasitələrlə ovlanmıĢdır. Yerli əhali 

---

 

 

301 

ovçuluqla əsasən ilin payız və qıĢ aylarında məĢğul olurdular. Su quĢlarının ovu isə 

ancaq qıĢ aylarında aparılırdı. Ov heyvan və quĢlarının balalarına, yumurtlama və 

balaçıxarma dövründə ovlanması günah hesab olunardı. 

Azərbaycanda  ovçuluğun  geniĢ  yayılmasma  baxmayaraq,  əkinçilik  və 

maldarlıqla  məĢğul  olan  yerli  əhali  ovçuluğıı  heç  vaxt  özünün  əsas  peĢəsi  hesab 

etməmiĢdir.  Daha  doğrusu,  ovçuluq  onların  dolanacağının  əsası  olmamıĢdır. 

Ovçular əldə etdikləri ovdan əsasən özləri istifadə edir, bəzən də Ģəhərlərdən (Bakı, 

Dərbənd, Lənkəran, Quba və s.) gələn möhtəkirlərə elə yerindəcə satırdılar. 

Ovçuların  arasında  olan  adətə  görə,  kollektiv  (birgə)  ov  zamanı  əldə 

edilən  Ģikar  (ov  məhsulu)  hamılıqla  bərabər  bölünərdi.  Ümumiyyətlə,  ovçular 

arasında mövcud olan adətə görə, ov payında "çox-azlıq" olmamalı idi. Ov payının 

bərabər  bölgüsü  çox  ehtimal  ki,  ibtidai  icma  dövrünün  qalığı  kimi  son  vaxtlara 

qədər gəlib çatmıĢdır. 

Məlum  olduğu  kimi,  su  quĢları  niğə,  yer  toru,  səl  və  baĢqa  üsullarla 

ovlanarkən bir neçə nəfər ovçu birlikdə (Ģərik) ov edərdilər. Əldə edilmiĢ ov həmin 

Ģərik ovçular arasında bərabər bölünərdi. Əgər niğənin və ya səlin toru ovçulardan 

birinindirsə, həmin adama danıĢığa görə tor haqqı hər dəfə tutulan ördəklərdən bir-

ikisi verilərdi. Ov bölgüsü bir qayda olaraq elə yerindəcə aparılardı. 

Ovçuların özünəməxsus xüsusi geyimləri olmamıĢsa da, lakin ov zamanı 

onlar  əyinlərinə  münasib  paltar  geyirdilər.  Belə  ki,  dağlıq  ərazidə  ova  çıxarkən 

onlar  ayaqlarına  dəmir  çarıq  geyərdilər  ki,  belə  yerlərə  çıxıb-düĢməkdə  çətinlik 

çəkməsinlər.  Düzənlik  və  meĢəliklərə  ova  çıxan  ovçular  çox  vaxt  ayaqlarına 

---

 

 

302 

Ģalçarıq, əyinlərinə isə (yüngül olmaq üçün) möhkəm parçadan (yundan toxunmuĢ) 

tikilmiĢ pencək və Ģalvar geyərdilər. PatrondaĢını isə onlar bellərinə bağlar, ya da 

döĢ  və  çiyinlərindən  çarpaz  asardılar.  Ovçuların  bel  qayıĢlarında  quĢları  asmaq 

üçün köĢədən düzəldilmiĢ 20-25 ədəd xüsusi gözlüklər olardı. 

Ov zamanı ovçular çölə adətən pendir-çörək, soyutma toyuq, yumurta və 

ya  ət  biĢirib  aparardılar.  Kollektiv  halda  ova  çıxarkən  onlar  bir  süfrə  açar, 

yeməklərini də birgə yeyərdilər. 

Azərbaycan  ərazisində  ov  heyvan  və  quĢlarının  bolluğu,  ovçuluğun 

qədimliyi və onun geniĢ yayılması söz yox ki, yerli əhalinin  folklorunda, nağıl və 

dastanlarında  öz  əksini  tapmıĢ  və  onların  dünyagörüĢünə  təsir  etmiĢdir.  Ovçuluq 

haqqında  xalqımızın  mənəvi  mədəniyyətinin  bütün  sahələrində  yazılara,  rəsmlərə 

və  s.  rast  gəlmək  olur.  ġübhəsiz  ki,  bütün  bunlar  ovçuluğun  bu  ərazidə  bir  daha 

qədimliyinə və geniĢ yayılmasına dəlalət edir. 

Ovçuluqla  əlaqədar  olaraq,  ovçular  arasında  bəzi  mövhumi  inam  və 

etiqadlar da mövcud olmuĢdur. 

Ovçu ova gedərkən təmiz (pak) olmalı idi. QarĢısına ilk dəfə çıxan adam 

salamlaĢdıqdan  sonra  ona  dərhal  "ovun  qanlı  olsun"  deməli  idi.  Hara  gedirsən? 

deyib soruĢmamalı idi. Əgər onun qarĢısına ilk dəfə qadın çıxardısa, ovçu yoldan 

qayıdardı. Bol ovu "bədnəzərdən" qorumaq məqsədilə onun qədəri baĢqa adamlara 

deyilməzdi. Zahı qadın 40 günə qədər silahla vurulmuĢ və ya torla tutulmuĢ heyvan 

və  ya quĢun ətindən yeyə bilməzdi. Guya silah və  ya  tor çilləyə düĢərdi. Əgər o, 

qırx günün ərzində ovlanmıĢ heyvanın ətini yesəydi, hörüyünü düyünləməli idi. 

Ov  zamanı  tutulmuĢ  ördəyin  tükündən  həmin  qıĢ  yastıq  və  döĢək 

düzəldilməməli  idi.  Guya  bununla  da  ördəklərin  qanadları  bağlanar  və  niğəyə 

ördək  düĢməzmiĢ.  Torla  tutulmuĢ  ördəyin  çinədanından  çıxarılmıĢ  dən  yenidən 

niğəyə tökülərdisə, daha çox ördək gələrmiĢ. Əgər yer toruna yüzdən yuxarı ördək 

düĢərdisə, onlardan biri sədəqə kimi buraxılardı. Beləliklə  də bu və ya baĢqa dini 

inam, etiqad və ovsunlar ovçular arasında əsrimizin 20-30-cu illərinə qədər davam 

etmiĢdir. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  ov  heyvan  və  quĢlarının  kütləvi  surətdə 

ovlanması onların çoxlu miqdarda qırılmasına səbəb olmuĢdur. Daha doğrusu, ov heyvan 

və  quĢlarının  ovlanması  özbaĢına  buraxılmıĢdı.  Dövlət  tərəfindən  heç  bir  ciddi  tədbirin 

olmamasından istifadə edən ovçular heyvan və quĢların ovlanması üçün mümkün olan hər 

cür üsul, vasitə və qaydalardan istifadə etmiĢlər. Məhz buna görə  də bu ərazidə bəzi ov 

heyvanlarının nəsli tamamilə kəsilmiĢdir. 

Azərbaycanın  Kür  çayı  sahil  düzənliklərində,  ġirvan  çölündə,  Quba-Xaçmaz 

meĢələrində, ġəki-Zaqatala bölgəsində, Qarabağda, TalıĢ və Qarayazı meĢələrində və baĢqa 

yerlərdə  vaxtilə  çoxluq  təĢkil  edən  ov  heyvanları  və  quĢlarının  sayı  xeyli  azalmıĢdır. 

Azərbaycana  qıĢlamağa  gələn  su  quĢlarının  sayı  da  hiss  ediləcək  dərəcədə  əskilmiĢdir. 

Azərbaycan  təbiətinin  yaraĢığı  olan  turac,  kəklik,  çil  dəstələrinə,  qırqovul  və  baĢqa  ov 

quĢlarına meĢə və düzənliklərimizdə, dağ və dərələrimizdə az rast gəlmək olur. 

---

 

 

303 

Artıq 1920-ci il iyulun 20-də Sovet hökuməti tərəfindən ov ehtiyatından düzgün 

istifadə  etmək  haqda,  hətta  ov  heyvan  və  quĢlarının  ovlanması  vaxtı  və  qaydalarını 

müəyyən  edən  qanun  verilmiĢdir.  Respublikamızda  artıq  quĢ  və  heyvanları  tor,  tələ, 

ilkəktələ, gecələr od və zınqırov çalmaqla və s. vasitələrlə ovlamaq bütün il boyu qadağan 

edilmiĢdir. 

Son  illərdə  ov  heyvan  və  quĢlarının  nəsli  kəsilməkdə  olan  baĢqa  heyvanların 

qorunması və çoxalması üçün daha ciddi tədbirlər görülmüĢdür. Respublikamızda mövcud 

olan qoruqların ərazisi geniĢləndirilmiĢ və yeni qoruq sahələri yaradılmıĢdır. Qızılağac və 

Zaqatala kimi iri dövlət qoruqlarında heyvan və quĢlanı sayı xeyli artmıĢdır. Burada elmi-

tədqiqat iĢləri də aparılır. Ov quĢlarının sayını artırmaq üçün xüsusi inkubator stansiyaları 

təĢkil  edilmiĢdir.  Bütün  bu  görülən  tədbirlər  nəticəsində  son  illərdə  respublikamızda  ov 

heyvan və quĢlarının sayı xeyli artmıĢdır.