A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

ÜMUMĠ MƏLUMAT 

 

Azərbaycanın zəngin təbii xammal ehtiyatı (ağac, gil, daĢ, mineral boyaqlar, 

əlvan və qara metallar, yabanı lifli bitkilər), əkinçilik və maldarlıq məhsulları (yun, gön-

dəri, sümük, kətan, pambıq, ipək və s.) qədim zamanlardan baĢlayaraq, müxtəlif sənət 

sahələrinin meydana gəlməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdır. 

Hələ qədim DaĢ dövründən baĢlayaraq, həyat vasitələrinin, xüsusilə ərzaq məh-

sullarının  əldə  olunması  və  istehlakı  üçün  iti  qəlpələr  verən  sərt  daĢ  növlərindən 

(dəvəgözü, çaxmaqdaĢı) kəsmək, çapmaq, deĢmək, qaĢımaq və b. məqsədlərlə bəsit 

əmək  alətləri  düzəldilmiĢdir.  Əsrlər,  qərinələr  ötdükcə  məhsuldar  qüvvələr  inkiĢaf 

edir,  yeni-yeni  məĢğuliyyət  sahələri  yaranır,  daĢiĢləmə  texnikası  tədricən 

təkmilləĢirdi. Metal alətlərin meydana çıxmasına qədər intensiv surətdə davam edən 

bu  təkamül  prosesi  istehsal  tarixində  daĢ  alətlərin  xüsusi  mərhələ  təĢkil  etməsi  ilə 

nəticələnmiĢdir. 

Metal dövrünə keçid mərhələsində əkinçilik və maldarlığın daha da inkiĢafı 

sənətkarlıq  üçün  xammal  ehtiyatını  hədsiz  dərəcədə  artırmıĢdı.  Yeni  məĢğuliyyət 

sahələri  hələ  Neolit  dövründə  təĢəkkül  tapmağa  baĢlayan  dulusçuluq  və  toxuculuq 

sənətlərinin  inkiĢafını  daha  da  sürətləndirmiĢdir.  Ərzaq  tədarükü,  xüsusilə  süd  məh-

sullarının  emalı  gil  qabların  çeĢidinin  artmasına  və  onların  istehsal  texnologiyasının 

təkmilləĢməsinə  gətirib  çıxarmıĢdır.  Lifli  bitkilər  əkininin  geniĢlənməsi  və  qoyun-

çuluğun sonrakı inkiĢafı nəinki hörmə iĢindən toxuma məĢğuliyyətinə keçməyə imkan 

vermiĢ,  habelə  toxuculuğun  müxtəlif  sahələrinin  yaranmasına  və  beləliklə  də 

sənətdaxili ixtisaslaĢmanın dərinləĢməsinə səbəb olmuĢdur. 

Metal, xüsusilə dəmirdən mükəmməl əmək alətlərinin peyda olması təkcə təsər-

rüfat məĢğuliyyətinin müxtəlif sahələrinə deyil, habelə sənətkarlığın digər növlərinin 

inkiĢafına da dərin təsir göstərmiĢdir. 

MetaliĢləmə sənətinin tərəqqisi maddi nemətlər istehsalının geniĢlənməsinə, 

sərvət bolluğunun artmasına imkan yaratmaqla, eyni zamanda sosial təbəqələĢməyə və 

sinifli cəmiyyətin meydana gəlməsinə yaxından kömək etmiĢdir. Mübadilənin artması 

nəticəsində  əsrlər  boyu  icma  daxilində  qapalı  peĢə  səciyyəsi  daĢıyan  bir  sıra  sənət 

sahələri öz xarakterini dəyiĢib bəsit əmtəə istehsalı səciyyəsi kəsb etmiĢdir. Məhz bunun 

sayəsində  də  sənət  və  ticarət  mərkəzinə  çevrilmiĢ  qədim  və  orta  əsr  Ģəhərlərinin 

meydana gəlməsi üçün iqtisadi zəmin yaranmıĢdır. 

Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə də sənət istehsalı baĢlıca olaraq Ģəhərlərdə 

cəmlənmiĢdi. Rusiya ilə iqtisadi-ticarət əlaqələrinin güclənməsi və rus kapitalizminin 

eninə inkiĢafı nəticəsində milli ucqarlarda ticarət əkinçiliyi və əmtəə istehsalı sahələrinin 

geniĢlənməsi  Azərbaycan  Ģəhərlərində  iqtisadi  həyatın  xeyli  dərəcədə  canlanmasına 

səbəb olmuĢdu. Bu mütərəqqi proseslərlə yanaĢı, XIX əsrin birinci yarısında Avropa və 

rus  fabrik-zavod  məhsulları  rəqabətinin  hələ  ciddi  Ģəkil  almaması  ənənəvi  sənət 

sahələrinin  qızğın  fəaliyyət  göstərməsinə  əlveriĢli  zəmin  yaradırdı.  Azərbaycan 

Ģəhərlərində  sənət  istehsalının  canlanmasının  mühüm  amillərindən  biri  də  Rusiya 

---

 

 

336 

tərkibinə daxil olandan sonra yaranmıĢ əmin-amanlıq nəticəsində Ģəhər əhalisinin sayının 

sürətlə  artması  olmuĢdur.  Müxtəlif  sənət  sahələrində  çalıĢan  ustalar  Ģəhər  və  kənd 

əhalisinin  sənət  məhsullarına  olan  zəruri  ehtiyaclarını  maksimum  ödəməyə 

çalıĢırdılar. 

Azərbaycanda  kapitalist  münasibətlərinin  inkiĢafı  ərəfəsində  50-dən  artıq 

sənət  növü  öz  fəaliyyətini  qızğın  surətdə  davam  etdirməkdə  idi.  Bu  dövrdə  natural 

təsərrüfat  məhdudluğunu  sarsıdan  əmtəə  istehsalının  daha  da  geniĢlənməsi  sayəsində 

kustar  sənət  və  xırda  əmtəə  istehsalı  səciyyəsi  daĢıyan  bir  sıra  spesifik  sənət  növləri 

(xalçaçılıq, Ģərbaflıq, Ģalbaflıq, bəzzazlıq, misgərlik, silahsazlıq, dəmirçilik, xarratlıq və 

s.) labüd surətdə kənd yerlərində də geniĢ yayılmıĢdı.