A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ATÇILIQ
Göy at, yalına qurban, Tirmə Ģalına qurban. Sən məni yara yetir, Polad nalına qurban.
Azərbaycanın təbii-coğrafi Ģəraiti ilə əlaqədar olaraq minilliklər boyu ata böyük ehtiyac olmuĢdur. Yerli əhalinin təsərrüfat məiĢətində mühüm rol oynayan at ən qiymətli xalq nəqliyyat vasitələrindən biri kimi geniĢ yayılmıĢdır. Cənubi Qafqazda atçılığın inkiĢaf tarixi qaramal və qoyunçuluğun tarixinə nisbətən xeyli cavan olub, əsasən Tunc dövrünün məhsuludur. Lakin son zamanlarda arxeoloji qazıntılardan əldə edilən bəzi ostoeloji qalıq atçılığın Neolit dövründə təĢəkkül tapdığını söyləməyə imkan verir. Bu baxımdan Muğanda Əlikömək təpə qədim yaĢayıĢ yerindən tapılan at sümükləri müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Həmin sümüklərin tədqiqi göstərdi ki, hələ altı-yeddi min il bundan əvvəl
258 Azərbaycanda əhliləĢmiĢ iki at cinsi olmuĢdur [82]. Bu tapıntıya əsasən söyləmək olar ki, Azərbaycan atçılığın vətənlərindən olmuĢdur. ġübhəsiz, atçılığın ilk məskəni dedikdə, təkcə Azərbaycan deyil, bütövlükdə Qafqaz, Asiya və ona qonĢu olan ərazi nəzərdə tutulmalıdır. Heç Ģübhəsiz, Tunc dövründən etibarən atçılıq əsas nəqliyyat vasitəsi kimi daha geniĢ yayılmağa baĢlamıĢdır. Qafqazda atçılığın tarixinin araĢdırılmasında Qobustan qaya təsvirləri daha böyük maraq doğurur. Bu təsvirlərin xeyli hissəsində müxtəlif görkəmdə at rəsmləri öz əksini tapmıĢdır ki, onların da yaĢı dörd min ildən az deyildir. Qobustanda Yazlıtəpədə bir daĢın üzərində çılpaq atın ağzına gəm verilmiĢdir. Atı minən Ģəxsin əlində yabayaoxĢar silahla maralı ovladığı təsvir edilmiĢdir [83]. Lakin e.ə. II minilliyin sonu və e.ə. I minilliyin baĢlanğıcından atçılığın müqayisəedilməz dərəcədə inkiĢafı bir sıra obyektiv səbəblərlə əlaqədardır. At ilxılarının sayının artması və ondan geniĢ istifadə edilməsinin ən baĢlıca səbəbi köçmə maldarlıq formasının inkiĢafı ilə əlaqədar olmuĢdur. Tayfalar arasında ərazi və varlanma üstündə gedən arası kəsilməyən mübarizələr də atın inkiĢaf etdirilməsinə Ģərait yaratmıĢdır. Bu narazılıqlar, iğtiĢaĢlar ibtidai icma quruluĢu və ilk sinifli cəmiyyətin yarandığı və dövlətlərin meydana gəldiyi Ģəraitdə daha geniĢ Ģəkil almıĢdır ki, bu da atçılığın inkiĢafına xüsusi qayğı göstərməyi tələb edirdi. Ona görə də əhali arasında ata böyük inam və etiqad yaranmıĢdır. Naxçıvanın ġahtaxtı kəndi ərazisində kromlex tipli qəbirdən atın bütöv skeletlərinin aĢkar edilməsi fikrimizi təsdiq edən tutarlı sübutdur. Həmin skeletin ətrafına otuza qədər qab-qacaq qoyulmuĢ, tunc əsasda düzəldilmiĢ qızıl toqqa tapılmıĢdır [84]. Bu ərazidə at skeleti olan daĢ qutu qəbirlərdə də eyni hal müĢahidə edilmiĢdir. Deməli, atı bir müqəddəs heyvan kimi dəfn etmək adəti o dövrdə geniĢ yayılıbmıĢ. Ötən əsrin əvvəllərində Naxçıvanın Kültəpə abidəsindən tapılan yəhərli at fiqurunun üç min illik yaĢı vardır [85]. Güman ki, bu da ata olan ehtiramın təzahürüdür. Boz dağların arasında qərar tutan qədim Mingəçevirdə üç minillik tarixi olan kurqanlardan onlarca at skeleti və onun ayrı-ayrı hissələri tapılmıĢdır. Həmin skeletlərin üzərində qiymətli əĢyalar, tunc asmalar, düymələr, kəmərlər və baĢqa at ləvazimatı aĢkar edilmiĢdir [86]. At skeleti, at ləvazimatı və bəzi at fiqurları Azərbaycanın baĢqa yerlərindən də məlumdur. Bu tapıntılar dövr etibarilə də Mingəçevir abidələrilə yaxınlıq təĢkil edir. Atçılıq Manna və Midiya dövlətləri ərazisində xüsusilə inkiĢaf etmiĢdi. Mannada atçılığın geniĢ yayıldığını assur mixi yazıları təsdiq edir. Midiyanın Nisey düzündə bəslənən cins atlar o dövrdə ġərq aləmində xüsusi Ģöhrət qazanmıĢdı. Hətta assurlar midiyalılardan, demək olar ki, əsasən at alırdılar [87]. Antik dövr müəlliflərinin əsərlərində də Midiyanın Nisey çölündə gözəl atların bəsləndiyi xəbər verilir. Siciliyalı Diodor Nisey çölündə 160000 baĢ qiymətli at otarıldığını qeyd edir [88]. ġübhəsiz, bu fakt Midiyada atçılığın geniĢ inkiĢafını göstərən ən qiymətli və dolğun məlumatdır. Quel yazır ki, "Ġspaniyada çox yetiĢdirilən yonca Midiyadan gətirilmiĢdir". Qədim insan bu ota, zəif atlara can və qüvvə verən çox qidalı bir bitki kimi baxırdı.
259 Ġran tarixçilərinin əsərlərində də Midiya atları barəsində maraqlı məlumatlara rast gəlmək olar. Tağı Bəhrami yazır ki, Yonca və at ilxıları Midiyaya böyük Ģöhrət gətirmiĢdir. Yonca ilk dəfə Midiyada becərilmiĢ və "ġəbdə Midi" adını almıĢdır. [89] Midiya atları qaçması və görkəminə görə misilsiz idilər [90]. Həsən Pirniya özünün "Ġrane bostan" adlı əsərində Midiya atlarını belə təsvir edir: "Gözəllik, dözümlülük və hərəkət sürətinə görə Midiya atları dünyada məĢhur idilər" [91]. T.Bəhramiyə görə qədim iranlılar Midiyanın ağ atını müqəddəs sayırdılar [92]. Süvari qoĢunun ilk dəfə ayrıca bir qoĢun növü kimi meydana çıxmasında midi-
260 yalıların böyük əməyi vardır. Ona görə də heç təsadüfi deyil ki, bu mühüm məsələ F.Engelsin diqqətini cəlb etmiĢdi. F.Engels yazır ki, midiyalılar farslar kimi "atlılar xalqı idilər. Onlar, cəng arabasını və hətta onun daha gənc ordu növü olan süvari qoĢuna
nisbətən keçmiĢ
üstünlüyünü saxlamıĢdılarsa da, atlı döyüĢçülərin sayca xeyli qüvvəyə malik olması süvari qoĢuna keçmiĢ orduların heç birində olmayan əhəmiyyəti qazandırmıĢdı" [93]. Rəhimzadə Səfəviyyə Heredota istinad edərək qeyd edir ki, Nisey atına yaxĢı qulluq edildiyindən onlar döyüĢ meydanında diĢləri və ayaqları ilə düĢməni Ģikəst edirmiĢlər [94]. Tağı Bəhrami isə Midiya süvarisinin qalib gəlməsinin baĢlıca səbəblərindən birini onların çoxlu atları olmaları ilə izah edir [95]. Azərbaycan ərazisində sonrakı əsrlərdə də atçılıq durmadan inkiĢaf etmiĢ, əsas kənd təsərrüfatı sahələrindən biri kimi aparıcı rola malik olmuĢdur. Bu, hər Ģeydən əvvəl, köçmə maldarlığın daha da inkiĢafı və ata olan böyük tələbatdan irəli gəlmiĢdir. Ata müqəddəs heyvan kimi baxan yerli əhali onun baĢ və ayağını, bəzək ləvazimatını, müxtəlif materiallardan hazırladıqları kiçik at fiqurlarını qəbirlərə qoymuĢlar. Bu baxımdan Ġsmayıllı rayonunun Mollaisaqlı kəndi ərazisindən tapılan bir at heykəlciyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. E.ə. I minilliyin son rübünə aid olan at fiqurunun baĢında yüyən, belində yəhər, döĢündə sinəbənd və quyruğu istiqamətində quĢqun təsvir edilmiĢdir [96]. Azərbaycanda müxtəlif dövr qəbir abidələrinin üstündə atın böyük daĢlardan düzəldilmiĢ heykəlləri, onların daĢlarda təsviri atçılığın inkiĢafı və ata olan böyük ehtiramın nəticəsidir.
261 Ən qədim Azərbaycan dövlətlərindən biri olan Atropatendə atçılıq daha çox inkiĢaf etmiĢdir. Yunan coğrafiyaĢünası Strabon atropatenlilərin 10 min süvarisi olduğunu xəbər verir [97]. E.ə. 69-cu ildə Roma sərkərdəsi Lukull Qafqaza hücum edən zaman albanlar onlara qarĢı 22 min süvari çıxarmıĢdılar [98]. Bu rəqəmlərdən aydın olur ki, istər Atropaten, istərsə də Albaniyada daha çox at olmuĢdur. Dövrünə görə ən vacib və əsaslı ordu hissəsi olan süvari qoĢun növü saxlamaq üçün ölkədə çoxlu at ilxıları yetiĢdirmək tələb olunurdu. Eramızın II—III əsrlərində yaĢayan yunan yazıçısı Elian "Heyvanlar haqqında" adlı əsərində yazır ki, "Kaspi torpağında sayagəlməz heyvan sürüləri və ay ilxıları vardır" [99]. Feodalizmin təĢəkkül tapıb çiçəkləndiyi dövrdə at ilxılarının sayı və ona olan tələbat xeyli artmıĢdır. V əsrdə Ġran Ģahı II Yəzdəgird Ģimaldan köçəri tayfaların basqınlarının qarĢısını almaq üçün 10 min süvari qoĢun saxlayırdı [100]. Çox ola bilsin ki, bu atların çoxunu yerli alban atları təĢkil edirmiĢ. 664-cü ildə xəzərlərin Albaniyaya növbəti yürüĢü zamanı çoxlu qənimət- lər aparmıĢlar. Lakin Alban çarı CavanĢir Xəzər padĢahı ilə sülh bağlayır və bir çox qənimətlərlə yanaĢı, 7 min baĢ atı geri qaytanr [101]. 816-cı ildə xalq qəhrəmanı Babəkin rəhbərliyi ilə baĢlanan və iyirmi ildən çox davam edən hərəkatda 20 mindən çox süvarinin iĢtirakı atçılığın ölkədə nə dərəcədə inkiĢaf etdiyini göstərir. Babək dar gündə, dar ayaqda qanlı döyüĢlərdə, dar keçidlərdə, sıx ormanlarda həmiĢə at belində olmuĢdur.
Dər gülü, at igidə, Varın var, sat igidə. Bərk gündə, bərk ayaqda YoldaĢdı at igidə.
IX-X əsrlərdə yaĢayan ərəb müəllifləri qeyd edirlər ki, Azərbaycan özünün sürətlə qaçan və davamlı atları ilə məĢhurdur. Ġran, Ġraq və Suriyada bu atlar çox yüksək qiymətləndirilir [102]. Xalqımızın VII əsr nadir yazılı abidələrindən olan "Kitabi-Dədə Qorqud" boylarında atçılıqla bağlı qiymətli məlumatlar vardır. Lakin Beyrəyin atı necə qiymət-ləndirməsi daha maraqlıdır.
Açıq-açıq meydana bənzər sənin alıncığın. Ġki Ģəbçırağa bənzər sənin gözciyəzin. ƏbriĢimə (ipəyə) bənzər sənin yelinciyin. Ġki qoĢa qardaĢa bənzər sənin qulaqcığın. At deməzəm sana, qardaĢ derəm QardaĢımdan yey! BaĢıma iĢ gəldi, yoldaĢım derəm. YoldaĢımdan yey [103].
262 XI əsr Azərbaycan Ģairi Mənsur Təbrizinin əsərində at ilahi bir qüvvə, yenilməz bir varlıq kimi təqdim edilir. "At gözəllik mücəssəməsidir. Onun eĢqindən çoxları yolunu azmıĢdır. Mən ata büt kimi təzim edirəm. Əbədiyyət atın üstündə qərar tutmuĢdur. Gözəllik onda cəmlənmiĢdir. At sərt qayalara ayaq basdıqda dırnaqları ilə cığır açır. Bu cığır adlansa da, əslində daĢ üzərində həkk olunmuĢ naxıĢdır" [104]. XVII əsr kəndli hərəkatına baĢçılıq edən xalq qəhrəmanı Koroğlu taleyini ata bağlamıĢ, atla neçə-neçə döyüĢlərdə qələbə çalmıĢdır.
Qıratım kiĢnəyib girər, Atılar meydan baĢına. Qılınc çəkib dəlilərim, Od ələr düĢman baĢına.
Koroğlunun Qıratı onun yol-yoldaĢı, sirr-sirdaĢı, alınmaz arxası olub. O, Qıratın yolunda neçə-neçə çətinliklər, məĢəqqətlərlə qarĢılaĢıb.
Əzəldən bilsəydim sənin halını, ƏĢrəfidən kəsdirərdim nalını, Yüz gözələ toxudardım çulunu, Alma gözlüm, qız birçəklim Qırat, gəl!
Koroğlu canından əziz bildiyi Qıratı, hər kəsdən üstün tutmuĢ, hər Ģeydən əvəzsiz saymıĢdır:
Səksən min ilxıya, səksən min ata, Səksən min mahaldan gələn barata, Səksən min kotana, səksən min cütə, Səksən min kotanlı kala da vermə! Koroğlu dövlətin endirsin düzə, Say götür hamısın, səksən min yüzə. Səksən min gəlinə, səksən min qıza, Səksən min ərgənə, dula da vermə.
Keçən əsrlərdə olduğu kimi, XVII-XVIII əsrlərdə də atçılıq inkiĢaf etmiĢdir. Lakin bu inkiĢaf XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində daha geniĢ meydan almıĢdı. 1843-cü ildə Azərbaycanın altı qəzasında 82075 at olduğu halda, 1858-ci ildə onların sayı 114086-ya çatmıĢdı [105]. XIX əsrin 90-cı illərində Bakı quberniyasında atçılıqda baĢ verən artım daha çox nəzərə çarpır. 1898-ci ildə burada 9962 baĢ at var idi. 1897-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 91487 baĢ at olmuĢdu [106]. Lakin XX əsrin əvvəllərində at tövlələri və at ilxıları əsasən varlı
263 kəndlilərə, bəylərə, iri malikanə sahiblərinə məxsus idi. Atların çoxu da onların əlində cəmləĢmiĢdi. Lakin əhalinin aĢağı təbəqələrində də, az da olsa, at var idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 150-200 min baĢ at olmuĢdur [107]. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Qarabağ, Qazax, ġirvan və Quba atları daha məĢhur idi. Azərbaycanda çox qədimlərdən məĢhur olan Qarabağ atının tarixi hələlik qəti müəyyənləĢməmiĢdir. Lakin bir sıra dəlillərə əsaslanaraq, onun bu ərazidə üç min illik tarixi olduğunu ehtimal etmək olar. Əsrlər boyu bir sıra qonĢu ölkələrlə təmasda olan Azərbaycan atının qanında ərəb, iran, türkmən və baĢqa cins atların qanı olduğu tamamilə qanunauyğundur. Eyni qarĢıhqlı təsiri Qarabağ atı haqqında da demək olar. Adını məskunlaĢdığı ərazidən götürən və Qafqazda ən qədim at cinsi olan Qarabağ atı öz təsirini daha geniĢ əraziyə yaya bilmiĢdir. Qarabağ atının atçılığın tarixindəki böyük rolunu S.Urusov belə qiymətləndirir: "Ġngilis təmizqanlı atı Avropa atçılığında nə kimi rol oynamıĢsa, Qarabağ atı da Asiya atçılığının inkiĢafında eyni əhəmiyyət kəsb etmiĢdir" [108]. XIX əsrin axırlarında D.Dubenski yazırdı: "Cənubi Qafqaz at cinslərinin sayca çox olmasına baxmayaraq, əslində bu cinslərin hamısı Qafqazın əsas cinsi olan Qarabağ atının nəsli dəyiĢmiĢ törəmələridir" [109]. Qafqazda, say etibarilə də an çox at Qarabağdadır. Orta əsrlər boyu bəslənib- yetiĢdirilən Qarabağ atı XVIII-XIX əsrlərdə daha geniĢ ərazini bürümüĢ, cinsi xeyli yaxĢılaĢdırılmıĢ və özünün yüksək inkiĢaf mərhələsinə çatmıĢdır. Qarabağ xanı Ġbrahimxəlil xanın 3-4 min cins atları təkcə Azərbaycanda deyil, həm də Türkiyədə məĢhur olmuĢdur. 1826-cı ildə 60 minillik Ġran ordusu Abbas Mirzənin komandanlığı altında Araz çayını keçərək Azərbaycana böyük ziyan vurmuĢ, çoxlu mal-qara və Qarabağ at ilxılarını Ġrana aparmıĢdır. Farsların Qarabağa hücumu inkiĢafda olan at zavodlarına böyük ziyan vurdu, örüĢlərdəki at ilxıları və at zavodlarındakı seçmə cins atlar Ġrana aparıldı [110]. Rus- Ġran müharibələri dövründə kazak zabitlərinin Ġran və Qarabağ atlarını Dona apardıqları xəbər verilir [111]. Qarabağdan Don, Zadon və Kalmık düzlərinə bir əsrdən artıq "qızıl axın" o yerlərdə atların yaxĢılaĢdırılmasına böyük təsir göstərmiĢdir. Müasir Don atları görkəmi, yaraĢığı və qızılı rəngdə olmalarına görə ilk növbədə Qarabağ atlarına borcludur [112]. XIX əsrin birinci yarısında Qarabağda cins atları olan onlarla at zavodları olmuĢdur. Bu zavodlar adlı-sanlı varlılara məxsus idi. Azərbaycanlılara məxsus olan bu at zavodlarının içərisində Mehdiqulu xanın və Cəfərqulu xanın zavodlarının cins atları daha məĢhur olmuĢdur. 1865-ci ildə Cəfərqulu xanla Ģəxsən görüĢən və onun atlarına valeh olan məĢhur rus fırça ustası V.VereĢagin sonralar öz xatirələrində yazırdı: "ġuĢada gördüyüm atların ən yaxĢısı Cəfərqulu xanın zavodundadır. Mən heç yerdə belə yaraĢıqlı atlara rast gəlməmiĢəm". 1845-ci ildə Mehdiqulu xanın vəfatından sonra Natəvan atçılığın inkiĢafına xüsusi diqqət yetirir. S.Talizin bu haqda belə qeyd edir: "XurĢidbanu Natəvanın ġahbulaqda yerləĢən at ilxısında oldum. Onun ilxısındakı atların uca boyuna və yaraĢıqlı görkəminə vuruldum" [113].
264 M.Pridarkin 1923-cü ildə çıxan əsərində yazır: "Heç Ģübhəsiz, Qafqaz atları içərisində ən yaraĢıqlısı Qarabağ atlarıdır". XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində keçirilən beynəlxalq və Ümumrusiya at sərgisi və müsabiqələrində Qarabağ atı yüksək qiymətləndirilmiĢ və mükafatlara layiq görülmüĢdür. 1867-ci ildə Parisdə Beynəlxalq at sərgisində "Xan" adlı qızılı kəhər ayğır gümüĢ medala layiq görülmüĢdür. O zaman Əlcəzairdə hərbi xidmətdə olan polkovnik Mersiye "Xan" atına yüksək qiymət vermiĢdi: "Əlcəzairdə, hətta Ərəbistanda bu cür qızılı xallı, mütənasib bədənli və gözəl baĢ quruluĢuna malik olan bir ata rast gəlmək çətindir. O, yedəkdə çox nazlanır və Paris qadınları ona məftun olmuĢlar". "Xan" atı mütəxəssislər tərəfindən 3500 franka qiymətləndirilmiĢdi. V.Ġ.Kontyev "Xan" və "Əlyetməz" ayğırlarının timsalında Qarabağ atlarının Ġran atlarından üstün olduğunu və təmizqanlı ərəb atları ilə eyni səviyyədə durduğunu qeyd edir [114]. 1869-cu il Moskva sərgisində "Meymun" gümüĢ medal və pul mükafatı, "Toxmaq" bürünc medal və "Səlbinaz" fərqlənmə diplomuna layiq görülmüĢdü [115]. 1872-ci il sərgisində "Bayram" adlı ayğır üçüncü pul mükafatına layiq görülmüĢdü. Bu atı V.Ġ.Kontyev ahuya bənzətmiĢdir. Qarabağ atının gözəlliyi M.Y.Lermontovu da ilhama gətirmiĢdir:
Yəhərə salınmıĢ ipəkdən naxıĢ Qantarğası ondan geri qalmamıĢ.
265 Köhləni altında cilov gəmirir, Bu at Qarabağın yetirməsidir.
Qarabağ atları rahat və sürətli yeriĢlərinə görə səciyyələnirlər. Onların yeriĢi cəld geniĢ və yaraĢıqlıdır. Qarabağ atının yeriĢ sürəti saatda 7-9 km-ə qədərdir. Qutten-Çapski yazır ki, Qarabağ atı düzənlikdə qaçarkən baĢqa atlardan geri qalsa da dağlıq Ģəraitindəki yürüĢdə hamısını keçir" [116]. Qarabağ atının dağ Ģəraitində xüsusi davamlılığı haqda V.A.Çudovski daha maraqlı məlumat verir. O qeyd edir ki, bizim hərbi hissələrimiz Cənubi Qafqazda olarkən bütün alayların zabitlərinin çoxu Qarabağ atını minirdi. Bu atlar dözümlüdür, yerli Ģərait üçün çox qiymətlidir [117]. Qarabağ atının yaraĢıqlı bədən quruluĢu vardır. Onun eksteryeri belədir: "Bədəni ümumiyyətlə quru və möhkəm; baĢı olduqca yaraĢıqlı, quru; kəllə, alın və burun sümükləri çox inkiĢaf etmiĢ, gözləri qabarıq və alovlu; boynu orta uzunluqda (hətta bir qədər gödək) və dikduruĢlu; cidovu orta hündürlükdə, lakin sağrı dikliyindən hündür, dalı və beli düz, gödək, enli, əzələləri yaxĢı inkiĢaf etmiĢ, sağrısı girdə, yaxĢı inkiĢaf etmiĢ; döĢü və ümumiyyətlə, gövdəsi enli; ayaqları quru, orta sümüklü, möhkəm və gen duruĢlu; dırnağı kiçik və möhkəm, konstitusiyası (bədən quruluĢu tipi) möhkəm, əzələ-tənəffüs tipli; məzası coĢqundur. Hərəkəti rahat, hündür və çevikdir. Bu atların ilxı Ģəraitində saxlanılması onların sağlam və davamlı olmasına səbəb olmuĢdur. Qarabağ atı ortaboylu, cidov hündürlüyü 140-dan 150 sm-ə qədər olmuĢdur" [118].
266 Qarabağ atı Ərəb, Ġran və türkmən atları ilə qismən çarpazlaĢmıĢdır. Lakin Qarabağ atının üç əsas tipdən ibarət olduğu qeyd edilir. Onlardan "Meymun", "Qarnıyırtıq" və "Əlyetməz" at tipləri haqqında xeyli məlumat vardır. "Meymun" ayğırının nəslindən olan atların alnı enli, sifəti və gövdəsi uzunsov- dur. Sağrısı yaxĢı inkiĢaf etmiĢ bu tip atlar uzaqdöyən və davamlı olmaqla yanaĢı, həm də nisbətən sakit olmuĢlar. "Əlyetməz" tipinə mənsub olan atlar isə çox yaraĢıqlı, dikduruĢlu, irigözlüdür. HəmiĢə hərəkətdə olmağı sevir, rəvan yeriĢilə səciyyələnir. Bu tip at tez qaçmaqda və yaxın məsafəni tez qət etməkdə o biri tiplərdən üstünlük təĢkil edir. Lakin uzaq məsafəni döyməkdə qüvvəsini itirir və sürətini xeyli azaldır. Bu üç əsas at tipindən baĢqa "sarılar", "sarılar cinsi" "cins sarılar" adlı at tiplərinin də olduğu qeyd edilir [119]. XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ atına Axaltəkə atının qanının qarıĢmasından "Təkə-Ceyran" adlı yeni bir tip - Qarabağ atı yaranmıĢdır. XIX əsrdə "Toxmaq" adlı bir at tipi də məlumdur. Bu at tipi davamlı olub, yeriĢi iti, rəngi qızılı-sarı, yalı və ayaqları qara olmuĢdur. XIX əsrin ikinci yarısında Qarabağ atının Kabardin və təmizqanlı minik atlarının cütləĢməsindən "ġahmar", "Durnalar", "Ağcidalı", "Alagöz" adlı nəsilləri olmuĢdur [120]. Qərbi Azərbaycanda qədimdən geniĢ yayılmıĢ at cinsi Qazax atıdır. Bu at qis- mən Ermənistan və Gürcüstan ərazisində də yayılmıĢdır. Adını geniĢ yayıldığı ərazidən götürən Qazax atının tarixi və səciyyəvi cəhətləri haqqında çox az məlumat vardır. Qazax at cinsinə "Dilboz" və "Haçadil" də deyirlər. Əslində bu cins eyni kökdən yaranaraq müəyyən səbəblərə görə müxtəlif adlar daĢımıĢlar. Lakin bu cinsin ən xalisi "Dilboz" atları hesab edilir. Bu cəhət də ona xüsusi qulluq və döl məsələsinə ciddi münasibətdən irəli gəlmiĢdir. Qazaxın Xanlıqlar kəndində olan tanınmıĢ Dilbozlar nəsli uzun müddət Qazax atının cinsləĢməsinə qayğı göstərmiĢ və ona öz adını vermiĢdir. Dilboz qorxmaz, cəsarətli, sözü üzə açıq deyən mənasını daĢıyır. Lakin Qazax atına "Haçadil" adının verilməsi məsələsi hələlik izahsız qalır. Bəziləri atın dilinin ucunun haça olması ilə izah edirlər ki, bu da əslində düz deyildir. Haçadil talıĢ dilində buynuzlu mənasını verir. Bəlkə də bu cəhət həqiqətə daha yaxındır. ġübhəsiz, bu deyilənlər ehtimal xarakteri daĢıyır və özü- nün gələcək həllini gözləyir. XVIII-XIX əsrlərdə geniĢ yayılan Qazax atı haqqında məlumat son dərəcə azlıq təĢkil edir. A.Rudentovski qeyd edir ki, "...Qazax cinsi Qazax qəzasında böyük Ģöh- rətlənmiĢdir. Əslində bunlar da Qarabağ cinsindəndir. YaraĢıq etibarilə Qarabağ atından geri qalan bu atın rəngi də qızılı deyildir. Lakin Qazax atı davamlı, qoĢquda əlveriĢli olmaqla bərabər, minikdə yüngül və möhkəmdir. Qarabağ atından sonra yüksək qiymətləndirilir və geniĢ istifadə edilir" [121]. Bu münasibətlə D.Dubenskinin yürütdüyü mülahizələr də maraq doğurur. Onun fikrincə, "Qarabağ atının nəsli pozulmuĢlarının ən Ģöhrətlisi Qazax atlandır. Lakin bu at dözümlü və dağlıq Ģəraitində minik üçün möhkəm olması ilə səciyyələnir [122]. Dolboz cinsi yaxĢı keyfiyyətli minik atlarıdır. Dözümlülüyü etibarilə hətta Qara- bağ atlarından da üstündür [123]. Qazax atları saatda 7-8 km yol qət edir. Bəzən daha çox gedən atlar da vardır.
267 Bir gündə 60-70 km yol gedə bilir. Azərbaycanda Ģöhrət tapan at cinslərindən biri də ġirvan atıdır. Lakin bu atın mənĢəyi, yayılma arealı, iĢ keyfiyyəti və eksteryeri haqqında məlumat son dərəcə azlıq təĢkil edir. "ġirvan atı da Azərbaycanın yerli at cinslərindən biri olmuĢdur" [124]. Yəqin ki ġirvan atına Qarabağ və Quba atlarının təsiri olmuĢdur. Alman tədqiqatçısı K.Freytaq ġirvan atı haqqında yazır: "ġirvan atları quruluĢu və yaraĢığına görə öz əcdadlarına az oxĢayır. Lakin bir qayda olaraq onlardan sürəti, davamlı və çevikliyilə seçilir. Bu atları rus süvariləri, xüsusilə yüksək rütbəli zabitlər böyük həvəslə götürürdülər" [125]. 1891- ci il siyahıyaalınmaya görə ƏrəĢ və Göyçay qəzalarında beĢ yüz baĢ ġirvan atı olmuĢdur [126]. Quba atları Bakı və ġamaxı qəzaları ilə yanaĢı, Dərbənd və baĢqa qonĢu ərazi- lərə də yayılmıĢdı. Quba atları rahat yorğa yeriĢilə baĢqalarından fərqlənir. 1891-ci ildə Quba qəzasında 37 ilxının varlığı qeydə alınmıĢdı. Ġ.Ġ.Kaluginin fikrincə, Quba yorğaları müəyyən dərəcədə yerli atın qanı qarıĢmıĢ HəĢtərxan yorğalarıdır [127]. Bu ata monqol atının təsiri olduğunu qeyd edənlər də var. Lakin K.Səttarzadə daha qiymətli fikir irəli sürərək Quba atlarını Azərbaycan atlarının bir qolu hesab edir. Azərbaycanda at ilxıları il boyu açıq havada, yayda yaylaqda, soyuqlar düĢəndə isə qıĢlaqlardakı örüĢlərdə otarılırdı. Ġlxını təhlükədən qorumaq üçün dağ və aranda yerli materiala uyğun olaraq daĢ, ağac, qamıĢ və ya qaratikandan düzəldilmiĢ dairəvi və ya uzunsov xalxallarda saxlayırdılar. Əksər
268 hallarda isə ilxı yaĢayıĢ məntəqəsinin səmtində münasib yerdə açıq havada saxlanılırdı. Lakin zavod atları, döllük ayğırlar, boğaz madyanlar və gündəlik minikdə istifadə edilən atlar tövlə Ģəraitində saxlanaraq onlara xüsusi qulluq göstərilirdi. Açıq havada olan at ilxılarına o qədər də qulluq göstərilmirdi. Yalnız qıĢ soyuq keçəndə və yer qarla örtüləndə ilxıya quru ot və baĢqa alaf verilirdi. Lakin tövle Ģəraitində saxlanan atlara xüsusi qulluq göstərilir və onlar müxtəlif növ yemlə təmin edilirdi. Tövlədə bəslənən ata ot, saman, arpa, yonca və baĢqa keyfiyyətli yem verilirdi. Lakin bunların içərisində ən keyfiyyətlisi arpa sayılırdı. "Arpa yeyən at tez mənzil döyər" atalar sözü təsadüfi deyilməmiĢdir. Tövlə Ģəraitində ata 2-3 dəfə alaf və iki dəfə su verilir. Ġstər ilxı, istərsə də tövlə Ģəraitində saxlanılan atlara yazda aranda. yayda yaylaqlarda duz verilirdi. Adətən, parça duz müəyyən sahəyə qoyulur, at gəlib onu yalayırdı. Tövlə Ģəraitində saxlanılan atların təmizliyinə xüsusi diqqət yetirilirdi. At gündə iki- üç dəfə qaĢovlanır və ona tumar çəkilirdi. Atın yalı və quyruğu barmaqla Ģanalanaraq
269 təmizlənirdi. Bəzən də su ilə yuyulurdu. Atın altı bir neçə dəfə kürünür, saman, peyin və baĢqa Ģeylə qurudulurdu. Atın xüsusi yaraĢıq alması və hava Ģəraiti ilə əlaqədar çuldan istifadə edilirdi. Çul yun, pambıq və bəzən də ipəkdən hazırlanırdı. Çulu yerli toxucular özləri toxuyur və onu müxtəlif naxıĢlarla bəzəyirdilər. Düzbucaqlı quruluĢda olan çulun yanları saçaqlı qotazlarla hörülürdü. Hava sərinləĢəndə çul atın belinə salınır, isti olanda götürülürdü. Çox qədim zamanlardan atı yükləmək və qismən də minmək üçün ona palan vurulurdu. At üçün düzəldilən yumĢaq palan keçədən düzəldilərək içərisi yunla, bəzən də samanla doldurulurdu. Əvvəlcə atın belinə tərlik, üstündən isə palan qoyulurdu. Palanın atın belindən sürüĢüb düĢməməsi üçün ona yun örkən dolayırdılar. Örkən atın belindən keçirilərək qarnının altında möhkəmlənir, quĢqun və döĢlüyündə çarpazlaĢdırılırdı.
Cins ərəb atları yəhəri qızıl Xata qulamları kəməri qızıl [128].
Minik atlarına çox vaxt "ərəb yəhəri" deyilən yerli yəhər vurulurdu. Yerli sərraclar tərəfindən hazırlanan belə yəhər bir neçə əsas hissədən ibarət olur. Yəhərin əsasını təĢkil edən ağac hissəsinin hər iki ucunda ağac qaĢları (baĢlıqları) olur. Bəzən varlılara məxsus yəhərlərin qaĢları müxtəlif naxıĢlar, sümük, Ģirmayı və əlvan metalla bəzədilirdi. Yəhərin qabaq tərəfinə döĢlük və arxa tərəfinə qayıĢdan quĢqun düzəldilirdi. Bu, yəhərin irəli və geri sürüĢməsinin qarĢısını alırdı. QuĢqun və sinəbəndin üzəri bəzi hallarda bürünc və gümüĢdən düzəldilmiĢ müxtəlif quruluĢlu əĢyalarla bəzədilirdi. Yəhərin ağac hissəsinin belinə aĢılanmıĢ dəridən yastı qoyulur. Yastığın içi yunla doldurulurdu. Yəhərin hər iki tərəfindən üzəngi asılır. Üzənginin asması qayıĢda ayaqlıqları metaldan olur. Üzəngi həm ata minməyə Ģərait yaradır, həm də minənin tarazlıq və rahatlığını təmin edir. Bəzən yəhərin yastığının quruluĢuna müvafiq xalça da toxunur. Atın belinə əvvəlcə keçədən tərlik, təkaltı qoyulur. Bu, atın belini yəhərin basmaması üçündür. Yerli sərracların düzəltdikləri yaraĢıqlı yəhərlər bir sıra səyyah, alim və yazıçıların diqqətini cəlb etmiĢdi. Bu baxımdan 1858-ci ildə ġəkidə olan fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın fikri daha maraqlıdır. O, "Qafqaz" əsərində yazır ki, mən ġəkidən üstü tikməli bir yəhər aldım. Bu cür yəhəri heç bir ölkədə, hətta Fransada tapa bilmədim. At ləvazimatı içərisində yüyənin öz yeri var. Atı idarə etmək üçün istifadə edilən yüyən gəm və qayıĢ hissədən ibarətdir. Atın yüyəninə, bəzən də boynuna zınqırov asılır. Zınqırov təkcə yaraĢıq üçün olmayıb, həm də atın hazır, oynaq vəziyyətdə olmasını təmin edir. Əksər hallarda varlılara məxsus atların yəhəri kimi yüyənin də müəyyən hissələri əlvan metaldan hazırlanan əĢyalarla bəzədilirdi. Nizami Gəncəvinin əsərlərində at ləvazimatı, xüsusilə yüyən haqqında
270 xeyli məlumata rast gəlirik.
Yorğa at belində qızıldan yüyən. Yüyənin bəzəyi əlvan gövhərdən [129].
Azərbaycanda atların minik və yük üçün öyrədilməsi etnoqrafik baxımdan daha çox maraq doğurur. Bir qayda olaraq, atın öyrədilməsi onun mülayim olub-olmamasından çox asılıdır. At 2 yaĢ yarıma çatanda onu minik üçün öyrətmək olar. Lakin onun 3- 4 yaĢlarında olanda minik üçün öyrədilməsi daha düzgündür. Bu yasada atın bədən quruluĢu tam inkiĢaf edir, ayaqları möhkəm, ürəyi təpərli olur. Ona görə də babalarımız "Atı birində bəslə, ikisində gözlə, üçündə min, dördündə oldu at, olmadı sat", və ya "Birində daydı, ikisində zaydı, üçündə itirər, dördündə yetirər" demiĢlər. Adətən, atın öyrədilməsi münasib Ģərait
və vaxtla
əlaqədardır. Bir qayda olaraq nəzərdə tutulan atı öyrətmək üçün ilxı münasib sahəyə aparılır. Öyrədiləcək at kəməndlə tutulur. Kəmənd bir qayda olaraq sicimdən düzəldilir. Kəmənd atan sicimin bir ucunu sol qoluna dolayır, digər ucunu ilmək düzəldib atın baĢına atır. Atın baĢı kəməndə keçəndə, kəmənd atan sicimi özünə tərəf çəkir. Dərhal ona kömək göstərir, atı saxlayırlar. Ġlxıdan tutulan atı qaranlıq tövləyə salır və bir neçə gün ac-susuz saxlayırlar ki, at taqətdən düĢsün, sonra atı öyrədən onu tövlədən çıxarıb bir neçə gün yedəkdə gəzdirir. Bəzən sicimin ucuna iri kötük və ya ağır daĢ bağlayırlar. At onu dartıb sürüyür və gücdən düĢür. Bəzən də xam atın belinə içi ağır Ģeylə doldurulmuĢ xurcun aĢırılır və yedəkdə gəzdirilir. At tədricən ram edilir. Əvvəlcə çılpaq, sonra çul və nəhayət, yəhər qoyulub minilir. Bütün bu görülən tədbirlərdən sonra xam at öyrədilərək minik, yük və qoĢquda istifadə edilməyə baĢlayır.
Dedi: - Ġstəyirsən xam atın əgər, Belinə minməyə qoyasan yəhər,
271 Ram olmuĢ dayçanı iki yol, üç yol, Yəhərlə, önündə tumarla bol-bol. SoruĢ atçılardan tərs atı, xamı, Belə ram eyləyər, öyrədər hamı [130].
Atın nalsız minilməsi, demək olar ki, qeyri-mümkündür. Bu vəziyyətdə atın ayağı zədə alır və nəticədə xəstəliyə düçar olur. Ona görə də nallanmamıĢ atı minmək qəbahət sayılır. Atı nallayan nalbəndin əsas alətləri kəndir, çəkic, kəlbətin, yiyə və dartıdan ibarətdir. Kəndir atın ayağını tutmaqdan, çəkic nalın mıxını döyüb bərkitməkdən, kəlbətin atın dırnağına əyri gedən mıxı çıxartmaqdan, yiyə mıxı itiləməkdən, dartı atın dırnağını yonub düzəltməkdən ötrü iĢlədilir. At iki qaydada nallanır. Onlardan biri sadə və daha geniĢ yayılmıĢdır. Bu qaydada atın ayağının buğumuna möhkəm kəndir keçirilərək qaldırılıb diz üstündə saxlanır. Nalbənd atın dırnağının artıq və çürümüĢ hissələrini dartı ilə təmizləyib düzəldir. Nal atın ayağına ifcin geyindirilərək mıxlar aĢağıdan yuxarıya vurulur. Digər at nallama qaydası çarmıx adlanır. Bu qayda xüsusi hazırlanmıĢ qurğuda icra olunur. Qurğu dörd iri diametrli ağacdan ibarətdir. Təxminən 3 m-ə qədər olan dirəklər yerə dərin basdırılır və üç tərəfdən bir-birinə qollar vasitəsilə bərkidilir. Atı nallamaq üçün çarmıxa çəkdikdə onun belinə kəmər keçirilib ayaqları yerdən bir qədər üzülənə qədər qaldırılır. Atın baĢı çarmıxın ön hissəsinə bağlanır və yuxarıda göstərilən qaydada nallanır. Adətən, çarmıxda dəliqanlı, nallanmaya çətin gələn ürkək atlar daha çox nallanır. Babalarımız demiĢkən "Bir mıx bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir əri, bir ər bir eli qurtarar". At xalqımızın sevib-bəslədiyi, ehtiram göstərib əzizlədiyi müqəddəs heyvan olmuĢdur. Bununla əlaqədar, xalqımız arasında xeyli maraqlı əhvalatlar, adət-ənənələr vardır. Əsasən təsərrüfatla bağlı olan atdan yük daĢımaq, qismən qoĢqu və xüsusilə minikdə daha geniĢ istifadə edilmiĢdir. Atı satmaq və bəxĢiĢ məqsədilə də saxlamıĢlar. "Bir qulunlu at, bir erkək at", "yəhərli-yüyənli at", "bir ilxı at‖ bağıĢlanması hallarına xalq yaradıcılığı nümunələrində tez-tez rast gəlinməsi bu baxımdan maraqlıdır. At minilliklər boyu atlılar xalqı kimi tanınan azərbaycanlıların hafizəsində canlı həqiqət, həm də əfsanəvi, sirli bir varlıq olaraq yaĢamıĢdır. Xalqımız atı bakirəlik, gözəllik rəmzi saymıĢ, onu həmiĢə müqəddəsləĢdirib, vətənlə, namusla, övladla, igidlə, qardaĢla, dostla bərabər tutmuĢdur. "Əsl dost yəhərli ata bənzər" demiĢlər. Atın düĢmən tərəfindən oğurlanması, xüsusilə yalının və ya quyruğunun düĢmən tərəfindən qırxılması namusla bərabər tutulmuĢdur.
Yar gələr bədöv atda, Arxalığı göy, qatda.
272 Ġgid oğul bəd gündə Ya atda, ya yer altda.
BaĢqa bir bayatımızda isə at övladla bir tutulur: Mən öldüm, anam qaldı. Oduma yanan qaldı. Bir balam, bir də atım, Mənim niĢanəm qaldı.
Xalqımız mərd igidin adını köhlənlə qoĢa çəkibdir: "YaxĢı at minən igid, ümidin ata bağlar", "Atı adı ilə, igidi od ilə", "At - igidin yoldaĢıdır", "At ölər meydan qalar, igid ölər - ad-san", "YaxĢı igid dalı gözlər, yaxĢı at qabağı" deyiblər. Bəzən toylarımızda oğlana günəĢ rəmzi, aydınlıq Ģöləsi kimi qırmızı at bağıĢlayıblar ki, onun quracağı yeni həyat nurlu-iĢıqlı olsun, xoĢbəxtliyə qovuĢsun. Bəzən də ağ at bağıĢlanırdı ki, yeni həyat ülviliyə qovuĢsun, ay kimi ləkəsiz olsun, ağ günə çıxsın, həmiĢə əmin-amanlıq olsun. Gəlinlərin libaslarına at yalı qoyub tikirdilər ki, qədəmləri yüngül, düĢdüyü yerin istəklisi olsun. Gəlinin uĢağı olmayanda və ya olanda onun paltarına at qılı tikərdilər ki, uĢağı olsun, oğlan doğsun, arzusu kama yetsin. Ġnsanı cavan saxlayan, qürurlu və ümidli edən at tarixi döyüĢlərin səngər qalası, qələbə Ģöləsi, xalq oyunlarının gözəlliyi, cıdırların yaraĢığı olmuĢdur. At əsrləri əsrlərə calayar, eli ellə görüĢdürər, obaları, oymaqları, nəsilləri-kökləri ĢöhrətləndirərmiĢ. At yaraqdır, min arzudur, min diləkdir. At ağır yara alanlara həmdəm olar, düĢmənin pəncəsindən alıb qaçaraq, el-obaya çatdırarmıĢ. O da bəllidir ki, at sahibi öləndə yas saxlar, tez-tez qəbri üstə gedər, dırnağı ilə hirsli- hirsli yer sovurar, kiĢnərti qoparar, göz yaĢı tökərmiĢ. XIX əsrdə Azərbaycanda böyük ilxı sahiblərindən biri ölüm ayağında oğlunu yanına çağırıb vəsiyyət etmiĢdir: "Oğul, mən öləndə qəbrimi köç yolunun üstündəki düĢərgələrdən birində qazdır. El dağa köçəndə, arana dönəndə ilxını bir neçə dəfə qəbrimin baĢına dolandır. Qoy atların ayaq səsindən, kiĢnərtilərindən qəflət yuxusundan baĢ qaldırım" deyib gözlərini həmiĢəlik yumur. Dərin ehtiram əlaməti olaraq atın insan kimi kəfəndə, yar-yaraĢığı ilə birlikdə dəfn edilməsi və ya sahibi ilə eyni qaydada bir yerdə basdırılması halları xalqımızın çoxəsrlik tarixindən məlumdur. Atın təzə doğulanı dayça, altı aylığına daylaq, üç illik erkəyinə üryə, diĢisinə qulan, dördyaĢarına at (erkəyinə), madyan (diĢisinə), döllük ata ayğır deyilir. Ayağı ala ata alapaça və ya səkil at, sarıya çalan ata kürən, qızılı-boz çalarlı isə səmənd at adlanır. Qırmızı rəngli at günəĢ, ağ rəngli at uğur rəmzi hesab edilir. Belə bir fikir vardır ki, atın tez duyub, tez eĢitməsi guya onun qulağının kiçik olması ilə əlaqədardır. Bu cəhət atın ürkək və həssaslığının daha da artmasına
273 Ģərait yaratmıĢdır. At zəlzələnin baĢ verəcəyini daha tez duyur. Bu əsnada at bir qayda olaraq yalını tökür, yerində ayaq döyür, o yana, bu yana ləngərlənir, gah da qaçır kiĢnəyir, Ģahə qalxır. Deyilənlərə görə yuxuda at görən muradına çatar. Ġl at üstə gələndə əmin- amanlıq olar, bolluq yaranar, arzular kama yetər. Adətən, bərəkətli taxıl zəmilərini bədnəzərdən, qurd-quĢdan qorumaq üçün sahəyə at kəlləsi sancılır. Qapıya at nalının vurulması da bədnəzərdən yayınmaq üçündür. Atla bağlı xeyli atalar sözləri vardır ki, onların hər biri dərin məna və məzmun kəsb edir: "Dünyada üç Ģey yaxĢıdı, yaxĢı oğul, yaxĢı arvad, yaxĢı at". Bu hikmətli el kəlamlarından aydın olur ki, ailədə arvad, nəqliyyatda at eyni dərəcədə vacib və böyük üstünlüklərə malikdir. At təkcə arzu deyil, həm də insana Ģuxluq, rahatlıq, iman və cəsarət bəxĢ edir, onu gümrah saxlayır. "At minəndə vərəm olmaz" kəlamı bu baxımdan çox Ģey deyir. "At minənindir, qılınc bağlayanın". "YaxĢı at özünə qamçı vurdurmaz" el sözündə təkcə atla deyil, həm də nəsihətnamə, təlim-tərbiyə ilə bağlı mətləblər vardır: "Özgə atına minən tez düĢər". Qaydaya görə, keçmiĢdə hər ailənin öz atı olarmıĢ. At rəmzi papaq, hünər rəmzi qılınc-qalxanla eyniləĢdirilərmiĢ. "At minicisinə baxar kiĢnər" atalar sözü də bu baxımdan dərin məna kəsb edir. Ulularımız ata xüsusi qulluq göstərmək, onun hər an qayğısına qalmağı da tövsiyə etmiĢlər: "Ata minəndə özünü, atdan düĢəndə atını unutma", yaxud "Atı əllə yox, arpa ilə tumarla". Atçılıq minilliklər boyu xalqımızm məiĢətində mühüm rol oynamıĢ və ən müqəddəs və etibarlı heyvan sayılmıĢdır.
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|