A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
oxlov, yumaq ağacı daxil idi. Toxuma prosesində həvə, kirkit, bıçaq və qayçıdan istifadə
olunurdu. Dik hanada müxtəlif ölçülü xalça-palaz məmulatı toxunduğundan onun qolla- rının yuxarı hissəsindəki yarıqlar vasitəsilə üst oxun mövqeyi dəyiĢdirilir və beləliklə də məmulatın boyuna müvafiq ölçüdə əriĢ düzümü qurulurdu. ƏriĢi hanaya, adətən, 2-3 nəfər qadın köməkli düzürdü. Onlardan ən səriĢtəlisi alt oxun önündə oturub əlindəki yumaqdan açdığı əriĢin ilgəyini hananın qarĢısında ayaq üstə dayanan qadına, o isə öz növbəsində üst oxa yaxın olan üçüncü qadına ötürürdü. Üst oxun üstündən hananın arxasına aĢırılmıĢ ilk əriĢ tayının ucu alt oxun önündə ağız çubuğuna bağlanırdı. Yuxarıda dayanan qadın qəbul etdiyi növbəti əriĢ ilgəyini üst oxun üzərindən aĢırıb dübarə aĢağı qaytarırdı. Ġkinci qadın onu alt oxun arxasından fırladılmaq üçün birinci qadına ötürür, o isə öz növbəsində əriĢin ilgəyini ağız çubuğuna salırdı. BaĢ usta yumaqdan çözələdiyi əriĢ taylarını qoĢalayıb yenidən ayaq üstə dayanana, o isə özündən yuxarıdakı qadına ötürürdü. Bu qayda ilə hana oxlarına məmulatın eninə kifayət edəcək müvafiq miqdarda əriĢ düzülürdü. ƏriĢ düzümü tamam olandan sonra sonuncu tayın ucu ağız çubuğunun baĢına bağlanırdı. Arğac ipini əriĢ taylarının çarpazlarının arasından keçirmək və ilmə "vurmaq", baĢqa sözlə, rəngli bəzək ipini bənd etmək üçün hananın qabaq tərəfinə düĢən əriĢ tayları ağız çubuğu vasitəsilə alt-üst (erkək-diĢi) olmaqla, iki qismə bölünürdü. Bundan sonra hananın orta hissəsindən bir qədər aĢağıda gücü çubuğu və gücü ipinin köməyi ilə əriĢin qabaq tayları gücülənirdi.
Bu məqsədlə müvafiq rəngli arğac ipləri xırda kələfcə halına salınırdı. Ġlk arğacın ucu
450 ağız çubuğunun sağ kənarına bağlanandan sonra dal ağacı yuxarı qaldırılaraq əl ilə əriĢ taylarının üzərindən basılırdı. Bunun sayəsində gücü ağacının alt hissəsində əriĢ taylarının dal-qabaq vəziyyəti dəyiĢib bir-birindən azca aralanırdı. Arğac ipi əriĢ taylarının arasından mərhələ-mərhələ, sağdan sola və əksinə olmaqla keçirildikcə kirkit vasitəsilə döyəclənib aĢağı yatızdırılırdı. Bir qayda olaraq, xalça-palaz məmulatının "dəhnə" adlanan "ağız" (baĢ) və ayaq hissələri kətansayağı [198] bəsit toxuma texnikası ilə hazırlanırdı. Bir baĢa ötürülən arğac keçirmələrindən fərqli olaraq, rəngli ilmə ipləri xüsusi qaydada dolama üsulu ilə hər dəfə bir cüt əriĢə bənd edilirdi. Bunun üçün sol əlin orta və Ģəhadət barmağı ilə, alt-üst olmaqla, bir cüt əriĢ tayı götürülüb müvafiq ilmə ipinin sərbəst ucu onların arasından içəri keçirilərək, əvvəlcə əriĢin sol tayına dolanıb geri qaytarılır, sonra isə sağ tayın ətrafına fırladılmaqla yenidən qoĢa tayların arasından bayıra çıxarılırdı. Ġlmə aĢağı dartıĢdırılıb arğacın üzərinə endiriləndən sonra ilmənin ucu əyri bıçaq ilə kəsilirdi. Bu qayda ilə çeĢnini əmələ gətirən bəzək ünsürlərinin tələbindən asılı olaraq, müvafiq rəngli iplə növbəti ilmələr yan-yana qoĢa əriĢ taylarına bənd edilirdi. Bu əməliyyat toxuculuq sənətində "ilmə çalma" adlanırdı. Bir çin ilmə düzümü əriĢ taylarına bəndlənib qurtarandan sonra xovların ucları çəkiĢdirilirdi. Hər ilmə çininin üzərindən əvvəlcə sağdan sola, sonra isə soldan sağa olmaqla, bir cüt arğac keçirilib kirkit və həvə vasitəsilə döyəclənirdi. Ġlməni döyəcləyib bərkitmək məqsədilə üç və ya dördqat bükdərilmiĢ xüsusi "gücü ipi" iĢlənirdi. Hər 2-3 ilmə çini hazır olandan sonra xovların ucu səriĢtəli usta tərəfindən xüsusi ilmə qayçısı ilə qısa qırxılıb bərabərləĢdirilirdi. Ġki-üç çərək toxunandan sonra üst oxun baĢ paraları çıxarılıb əriĢ taylarının düzümü boĢaldılır və məmulatın toxunmuĢ hissəsi vərəngalanın köməyi ilə fırladılaraq hananın alt oxunun arxasına keçirilirdi. Sonra baĢ paraları yerbəyer edilməklə hana yenidən tarazlanır və toxuma prosesi bu qayda ilə davam etdirilirdi. Xalça çeĢnilərinin böyük əksəriyyəti ornamental bəzək xüsusiyyətlərinə görə,
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|