A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
haşiyə (yelən) və mərkəz (aralıq göl) olmaqla, iki hissəyə ayrılır. ÇeĢni növündən asılı
olaraq xalçaların yelən və göl naxıĢları həm forma, həm də ilmələrin rəng uyarı etibarilə bir-birindən fərqlənirdi. Hətta eyni çeĢnidə toxunmuĢ xalçanın rəng uyarında toxucunun zövqündən, xoĢlayıb seçdiyi boya çalarından asılı olaraq, bəzək-nəqĢ ünsürlərinin icrasında bənzərsizlik nəzərə çarpırdı. Buradan da eyni çeĢninin çox vaxt bu və ya digər istehsal mərkəzinin adı ilə məĢhur olan saysız-hesabsız çeĢidləri yaranmıĢdır. Xüsusilə, toxucu öz peĢəsinə yaradıcılıqla yanaĢdıqda, çeĢni növündən asılı olmayaraq, hər bir xalça bənzərsiz dekorativ sənət əsərinə çevrilirdi. ÇeĢni növündən asılı olaraq, xalça yeləni "dirək" adlanan bir neçə zolaqdan iba- rət toxunurdu. Yelənin mərkəz zolağı, adətən, xeyli enli olmaqla iri naxıĢlarla toxunurdu. Onun hər iki yanını xırda naxıĢlı dar zolaqlar əhatə edirdi. Dar zolaqlar çox vaxt naxıĢ forması və rəng uyarı cəhətdən bir-birini təkrarlayırdı. Yelənin qıraq haĢiyələri, adətən, aralıq sahənin, baĢqa sözlə gölün yerliyi ilə ümumi rəng vəhdəti təĢkil edirdi. Bəzi xalça çeĢnilərində isə bundan əlavə, yelən zolaqlarının kənan boyunca iki-üç çindən ibarət
451 yekrəng (qara, qırmızı, sarı, ağ, göy və s.) yan "dirək"lər toxunurdu. Yelən zolaqlarında ən çox təsadüf olunan naxıĢ nümunələri "caynaq", "barmaq", "ləpir", "kökə" və s. ibarət olurdu. Xalçanın dekorativ bəzək kompozisiyasının əsas məğzini "göl" naxıĢları təĢkil edirdi. Bu səbəbdən də göl naxıĢları mahiyyət etibarilə bu və ya digər çeĢnini müəyyən edən baĢlıca meyar sayılırdı. Xalçanın yanları üçqat bükdərilmiĢ xüsusi "uc ipi" ilə ayrıca hörülürdü. Bunun üçün xalça tədricən toxunub qalxdıqca onun hər iki yanından üç ədəd kənar əriĢ tayının arası ayrıca hörülüb ilmə ilə bərabərləĢdilirdi. Yelənin sonuncu uc "dirəyin"dən sonra "daban" ilmələri bəndlənib toxunurdu. Bununla da ilməçalma əməliyyatı tamamlanırdı. Ġlmələr sökülməsin deyə, sonuncu ilmə çinindən sonra yenidən bir-iki barmaq enində arğac toxuması gedilirdi. Xalçanı hanadan düĢürmək üçün əriĢ tayları gücü ağacının alt hissəsində doğranırdı. Sökülməsin deyə, əriĢ tayları doğrandıqca onların ucları "tökmə" üsulu ilə hörülürdü. Azərbaycanda tarixən süjetli xalçalara nisbətən ornamental kompozisiyalı xalçalar üstünlük təĢkil etmiĢdir. Ornamental xalçaların bəzək-naxıĢ tərtibatına görə bir- birindən seçilib fərqlənən çoxsaylı çeşniləri yaranmıĢdır. Xalça toxucularının müxtəlif nəsilləri tərəfindən dönə-dönə toxunub təkrarlanan, hər dəfə də yeni çalarlar əlavə edilən həmin çeĢnilərin xeyli hissəsi zamanın sınaqlarından keçib dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢdır. Bəzək-naxıĢ kompozisiyasına görə, Azərbaycan ornamental xalçaları
Daha qədim tarixə malik olan xonçasız xalçalarm bir sıra çeşniləri zəmanə- mizədək gəlib çatmıĢdır. Bədii-texniki xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycanda dörd böyük xalçaçılıq məktəbi mövcud olmuĢdur: Təbriz, Quba-ġirvan, Qarabağ və Gəncə-Qazax [199]. Bu mək- təblərin hər birinin bir sıra məhəlli istehsal mərkəzləri və çoxlu çeĢniləri yaranmıĢdır. Azərbaycanın ən qədim və məĢhur xalçaçılıq məktəblərindən biri Təbriz xal- çaçılıq məktəbidir. ġöhrəti bütün dünyaya yayılmıĢ Təbriz xalçaçılıq məktəbi hələ Xl- XV əsrlərdə çiçəklənmə dövrü keçirmiĢ, XVI-XVII əsrlərdə isə yüksək inkiĢaf mərhələsinə çatmıĢdır. Bu məktəbə mənsub xovlu və xovsuz xalçalar bədii tərtibat, kompozisiya və naxıĢ bəzəklərinin müxtəlifliyi ilə fərqlənir və iki qrupa ayrılırlar: Təbriz və Ərdəbil qrupları. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin "Təbriz", "BaxĢayıĢ", "Ağaclı", "Saxsıda güllər", "Ərdəbil", "Xətai", "Bağ-behiĢt", "Bağ-meĢə", "Balıq", "Buta", "Ceyranlı" və b. klassik kompozisiyaları məĢhurdur. Bu xalçaların bəzəklərində incə nəbati və həndəsi naxıĢlar, insan və heyvan fiqurları, memarlıq abidələrinin təsviri əsas yer tutur. Təbrizdə 1539-cu ildə toxunmuĢ "Ləçəktürünc" kompozisiyalı "ġeyx Səfi" xalısı Londonun Viktoriya və Albert muzeyində nümayiĢ etdirilir. Ornamental xalçaların ən gözəl nümunəsi olan bu sənət əsərinin uzunluğu 56, eni 12 m-dir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin süjetli xalça nümunələrindən olan "Dörd fəsil" və "Ov səhnəsi" əsərləri
452 isə Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində nümayiĢ etdirilirlər. Təbriz
xalçaçılıq məktəbi
ilə Azərbaycanın digər xalçaçılıq məktəbləri ara- sında yaradıcılıq əlaqəsi olmuĢdur. Bu məktəbin "Ləçəktürünc", "Buta", "Balıq", "Sərabi" və "ƏfĢan" kompozisiyaları ilə Bakının "Xiləbuta" və "XiləəfĢan", Qarabağın "Xanlıq" və "Balıq" xalçaları arasında bədii cəhətdən uyğunluq vardır. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|