A. Sh. Bekmurodov, Ya. K. Karrieva, I. U. Nematov, D. H. Nabiev, N. T. Kattaev xorijiy investitsiyalar

3.4. Investitsiyalarning eksporti va importi.
Tobora kengayib borayotgan kapitallar bozorining baynalmilallashuv jarayoni
bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar o’rtasidagi kapital oqimi hajmining ortib
borishi bilan ajralib turadi.
Xalqaro kapitallar oqimi
- bu ishlab chiqarish
omillaridan birining harakatidir. Bunda alohida tovar va xizmatlar boshqa
mamlakatlardagi ishlab chiqarishning iqtisodiy afzalligi tufayli o’sha tomonga oqib
o’tadi. Bu haqda bevosita va portfel investitsiyalar hajmining umumiy o’sishi, qisqa
va uzoq muddatli kreditlar hajmining ortishi, evrovalyuta bozorlaridagi operatsiyalar
miqyosining oshib borishi va boshqalar darak beradi.
Xalqaro kapitallar migratsiyasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda etakchi
o’rinlardan birini egallar ekan, u o’z navbatida jahon xo’jaligi rivojiga sezilarli ta’sir
o’tkazadi. Bu ta’sir, avvalombor, kapitallar migratsiyasining jahon iqtisodiyotini
o’sish sur’atlarida o’z aksini topadi. Kapital ishlab chiqarishning kulay investitsiya
muhiti mavjud sohalarni izlab, chegaralarni kesib o’tadi. Xalqaro investitsiyalar
ko’pchilik mamlakatlar uchun ishlab chiqarishdagi kapital etishmasligi muammosini
hal etish, investitsiya salohiyatini oshirish va iqtisodiy o’sish sur’atlarini tezlatish
imkonini beradi. Kapitalning chetga chiqishi xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashuvi va rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Mamlakatlararo kapitallar harakati ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar va hamkorlikni
mustahkamlaydi, ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvini
chuqurlashtiradi.
Xalqaro kapitallar migratsiyasi jahon savdosi rivojini rag’batlantirar ekan, u
mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro tovar ayirboshlash hajmini oshiradi, jumladan,
xalqaro korporatsiyalar filiallari o’rtasidagi oraliq mahsulotlar ayirboshlanishini
tezlashtiradi. Moliyaviy bozorlarning o’zaro integratsiyalashuv va baynalminallashuv
sharoitida kapitalning xalqaro takroriy ishlab chiqarilishi ta’minlanadi hamda xalqaro
iqtisodiy aloqalar mexanizmining samaradorligi oshadi. Boshqa tomondan esa
nazorat qilinmaydigan kapitallar oqimi mamlakat to’lov balansi muvozanatining
buzilishiga va valyuta kursining sezilarli darajada tebranishiga olib keladi.
Deyarli barcha mamlakatlar amalda investitsiyalarni ham eksport, ham import
44

---

qiladi (chunki, BXIlar asosan TMK orqali amalga oshiriladi) yoki investitsiyalarni
etkazib beruvchi (qaerda TMK bosh boshqaruv bo’limi joylashgan bo’lsa) hamda
qabul qiluvchi (TMK o’z shaxobchalari, bo’limlariga ega bo’lsa, ular BXIlar asosida
harakat qilishadi) sifatida ishtirok etishadi.
Xalqaro kapitallar migratsiyasi bilan bog’liq oqibatlar mamlakatning siyosiy va
ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarini amalga oshirishga bevosita ta’sir o’tkazadi. Tabiiyki,
ulardan kutiladigan salbiy va ijobiy oqibatlar rivojlangan va rivojlanayotgan
mamlakatlar, shuningdek, o’tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlar uchun
turlichadir. Ammo har qanday sharoitda ham salbiy oqibatlarni chetlab o’tgan holda
faqatgina ijobiy omillardan foydalanish mumkin emas. Xorijiy kapitalni jalb qilish
bilan bog’liq o’ta murakkab va ziddiyatli jarayon bo’yicha olib borilayotgan davlat
siyosatida bu borada ystuvor yunalishlarni belgilab olish lozim bo’ladi.
Hozirgi kunda kapitallarni jalb qilish va chetga chiqarish borasidagi salbiy
oqibatlarga qaramasdan kapitalni chetga olib chiqish tendentsiyasi tobora
kuchaymoqda. Chetga kapital olib chiqishni faollashtiruvchi omillardan biri milliy
iqtisodiyotlar o’rtasidagi o’sib borayotgan o’zaro bog’liqlik hisoblanadi. Ishlab
chiqarishning baynalminallashuvi kapitallar xalqaro migratsiyasiga katta ta’sir
o’tkazadi va uning harakatini tezlashtiradi. Kapital eksporti ayniqsa, bevosita
investitsiyalar shaklida chetga olib chiqilishi ishlab chiqarishning xalqaro tus olishiga
va xalqaro mahsulot deb atalmish mahsulotlarning yaratilishida asosiy omil
hisoblanadi. Xalqaro kapitallar migratsiyasi jahon xo’jaligining rivojlanishida
rag’batlantiruvchi omil sifatida yuzaga chiqishi bilan birgalikda xorijiy kapitalni jalb
qiluvchi va eksport qiluvchi mamlakatlar uchun turli oqibatlarga olib keluvchi ta’sir
o’tkazadi.
Kapitalni eksport kiluvchi mamlakatlar uchun kapitallar migratsiyasi
quyidagicha salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin:
-chetga chiqarilayotgan kapital o’rnini qoplovchi xorijiy investitsiyalarni jalb
qilmaslik chetga kapital chiqaruvchi mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atlarini
sekinlashtirishi mumkin;
-kapitalni eksport qiluvchi mamlakatlar uchun kapitalni chetga chiqarish ularda
bandlik darajasining pasayishiga olib keladi;
-chetga kapital chiqarish mamlakat to’lov balansiga salbiy ta’sir kiladi.
Kapitalni qabul qiluvchi mamlakatlar uchun esa quyidagi ijobiy tomonlar xos:
-boshqariladigan kapital importi mamlakat iqtisodiy o’sishiga yordam beradi;
-jalb qilingan kapital qo’shimcha ish o’rinlarini yaratadi;
-xorijiy kapital yangi texnologiyalarni olib keladi, samarali menejment esa
mamlakatda ilmiy-texnika taraqqiyoti (ITT)ni tezlashtiradi;
-kapitalning kirib kelishi retsipient mamlakat to’lov balansining yaxshilanishiga
olib keladi.
O’z navbatida kapitalni jalb qilishning salbiy oqibatlari ham mavjud:
-xorijiy kapital milliy kapitalning o’rnini egallab, uni foyda normasi yuqori
tarmoqlardan siqib chiqaradi, natijada ma’lum sharoitlar ta’sirida mamlakat
iqtisodiyotining bir tomonlama rivojlanishi va uning iqtisodiy holati xavf ostida
qolishi mumkin;
-kapital importi ko’pincha retsipient mamlakat bozorlarida o’z hayotiy tsiklini
45

---

o’tab bo’lgan tovarlarni o’tkazish bilan bog’liq, shuningdek, ishlab chiqarishdan
sifatsizligi aniqlanganligi bois olib tashlangan tovarlar bilan bog’liq bo’ladi;
-ssuda kapitali importi mamlakat tashqi qarzining ko’payishiga olib keladi;
-moliyaviy inqirozlar natijasida va fond bozorlaridan kapitalning oqib ketishi
mamlakat valyutasining barqarorligiga va umumiy moliyaviy-iqtisodiy holatga jiddiy
zarar etkazadi. Misol uchun 1997 yilda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuz
bergan moliyaviy inqiroz va uning jahon iqtisodiyotiga ta’sirini keltirish mumkin.
TMKlarning ko’plab filiallari orqali kapital qo’yish ishlab chiqarishning xalqaro
kooperatsiyalashuviga olib keladi. Turli mamlakatlarning mustaqil yuridik
kompaniyalari bir xalqaro korporatsiya doirasida tarmoqli, texnologik, detalli
ixtisoslashuv orqali yaqin aloqada bo’lishadi. Kapital eksporti esa bu aloqalarni
mustahkamlaydi.
Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy o’sishni ta’minlash, sanoatning etakchi
tarmoqlarini rivojlantirish, bandlilikni oshirish uchun salmoqli hajmdagi xorijiy
kapitalni jalb etish bilan bog’liq iqtisodiy siyosatlari ham kapitallar migratsiyasini
ragbatlantiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar esa
investitsiya muhitini erkinlashtirish orqali xorijiy kapitalni jalb etish va bu orqali
iqtisodiy rivojlanishga turtki berishga harakat qilishadi. Kapitallarning xalqaro
harakatini rag’batlantiruvchi omillardan yana biri xalqaro moliyaviy tashkilotlar
faoliyati bo’lib, ular kapitallar oqimini tartibga solib turishadi.
Mamlakatlar o’rtasida tuzilgan daromadlar va kapitallarni ikki karra soliqqa
tortishning oldini olish maqsadidagi xalqaro kelishuvlar o’z navbatida mamlakatlar
o’rtasidagi savdo, ilmiy-texnik hamda investitsiyalarni jalb qilish borasidagi
aloqalarni mustahkamlaydi.
Amalda dunyodagi barcha mamlakatlar BXIlarni faol qo’llab-quvvatlashmoqda.
Ularning erkin harakati uchun qulay muhit yaratishga intilmoqda, mavjud
cheklanishlar bekor qilinmoqda, amaldagi bozor raqobati uchun keng imkoniyatlar
yaratib berilmoqda.
Hozirgi sharoitda O’zbekiston kapitalni import qiluvchi mamlakat sifatida jahon
maydoniga chiqmoqda. Bu borada bir qator milliy manfaatlar hisobga olinadi. Kirib
kelayotgan xorijiy investitsiyalar hozircha etishmayotgan milliy resurslarni
to’ldirishi, zamonaviy texnologiyalar, uskunalar, «nou xau»ni olib kirishi, xorijiy
mutaxassislar, ekspert va konsultantlarni jalb qilish tufayli mahsulot sifati va ishchi
kuchi malakasini oshirishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, xorijiy investitsiyalar
ishlab chiqarishni rag’batlantiradi, qo’shimcha ish joylari yaratadi, ishlab chiqarish va
ilmiy-texnikaviy kooperatsiya tufayli mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga
integratsiyalashuviga yordam beradi.