A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

( Sitina
g o ro x d a)
6
.B argning ustki va ostki kutikulasining zararlanishi.
Kem iruvchi hasharotlarning o ‘simliklami zararlashlari poyani
kem irish, o ‘sim lik poyasining k o ‘tarilish oqim i (floem a) ni, 
gullarini qirqish, kurtak, g ‘uncha, changchi va urug‘chilarn i 
zararlash bilan ifodalanadi.
70

---

Sanchib so ‘ruvchi h a sh a ­
ro tlarn in g o ‘sim Iikka t a ’siri 
k em iru v ch i h a sh a ro tla rn ik i- 
d an keskin farq qiladi. Sika- 
d o k , trip s va 
sh ira 
kabi 
hash aro tlar og ‘iz apparatidagi 
s o ‘rg ‘ich lari v o sitasid a h u - 
jay ralararo b o ‘sh liq q a kirib 
kelib, hujayraga z a ra r yet- 
kazm ay, un d an oziqlanadi va 
k o ‘payadi. S o 'ru v c h i h a sh a ­
ro tlar oziqlanish jaray o n id a 
o ‘simlikka o ‘nga xos ferm ent­
lar ishlab c h iq arad i va u b i­
lan m u n o sab atg a kirishadi.
H asharot bilan zararlangan 
o ‘sim likning an ato m ik tuzi- 
lishida o ‘ziga xos o ‘zgarishlar 
yuzaga keladi. Zararlangan barg 
yuzasi kam ayib fotosintez in- 
te n siv lig i p a s a y a d i, ay rim
o ‘s im lik
a ’z o la r i 
n o b u d
b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi (16- 
rasm ).
15-rasm . 
Turli qayrag‘och
barglarining hasharotlar tom o­
nidan zararlanishi.
16-rasm. 
Kungaboqar
kuyasi qurti
bilan zarar­
langan
kungaboqar
savati.
71

---

0
‘sim likning hasharot t a ’siriga javob berib, hash aro tn i bar- 
ta ra f qilish uchun sm ola, sut sharbatini ishlab chiqarishi h ash a­
rotni shikastlaydi. Shuning uchun ko‘pchilik hasharotlar, asosan, 
o ‘sishdan orqada qoigan yoki to iiq yetilmagan o ‘simlik novdala- 
rida rivojlanadi.
Ayrim o ‘simliklar zararlangan joylarida probka qavatini hosil 
qiladi. N atijada, h ash aro tn in g k o ‘payishiga noqulay sharoit 
vujudga keladi. Tutdagi kom stok, g ‘o ‘za bitlarining o ‘sim likni 
so ‘rishi jarayonida so ‘lak vositasida hujayraga tushgan gidrolitik 
ferm en tlar t a ’sirida uglevodlar polisaxaridlar va m onosaxarid- 
larga parchalanib, ularning h ash aro tlar to m o n id a n foydala- 
nishiga im koniyat yaratiladi. Ayrim o ‘simliklarda hasharotlardan 
zararlangan o ‘simlik qism lari o ‘rniga yangisi hosil qilinadi. B a’zi 
hollarda poyaning o ‘zagi kem irilganda, o ‘q ildiz va o ‘sish nuqtasi 
qirqilganda o ‘sim likning rivojlanishi am alga oshm ay qoladi.
0
‘sim likning hasharotlarga chidam lilik xususiyati deganda 
uning hasharot bilan b o ‘lgan m unosabatida ustunlik qilishi t u ­
sh uniladi. Y a’ni, o ‘sim likning h ash aro tlar zararlanishiga qara- 
m asdan sifatli va k o ‘p m iq d o rd a hosil berish qobiliyati tu - 
shuniladi. Chidamlilik xususiyatini quyidagi turlarga bo‘lish m u m ­
kin:
1
. 
0
‘sim liklarning hash aro tlarg a nisbatan t o ‘liq im m uniteti. 
B unday navlarni h a sh a ro tla r u m u m an zararlam aydi.
2. Yuksak chidam lilik — o ‘simlik hasharot bilan qism an zarar- 
lanish xususiyatiga ega b o ‘ladi.
3. Past chidam lilik — o ‘sim liklar h ash a ro tla r bilan kam
m iqdorda zararlangan b o ‘ladi.
4. Zararlanuvchi navlarda — hosildorlik miqdori o ‘rtacha m iq- 
do rd an past b o ‘ladi.
5. Yuqori zararlan u v ch i navga hasharot cheksiz m iqdorda 
zarar keltiradi.
0
‘sim liklarning hash aro tlarg a qarshi im m u n itet xususiyati 
mavjudligi Y er yuzidagi o ‘sim liklar turlarining saqlanib q o - 
lishiga sabab b o ‘lm o q d a. E volutsion ta ra q q iy o t dav o m id a 
o ‘sim liklarda h a sh aro tlar t a ’siriga chidam lilik xususiyati m u - 
kam allashib borgan b o ‘lsa, h a sh aro tlar esa bu chidam lilikni
72

---

yengib borishga harak at qilgan. Bu kurashdagi asosiy vosita 
o ‘sim liklarning yashash uchun kurashi va hasharotlarning ozu- 
qaga b o ‘lgan tabiatidir.
Oziqaga bo'lgan talab xususiyatining mavjudligi tufayli hasha­
rotlar o ‘ziga xos o ‘simliklarga moslasha borgan. Natijada, m a’lum 
turdagi o ‘simlikdan ozuqa uchun foydalanishda hasharot o ‘zining 
rivojlanish fazasini o ‘sim likning rivojlanish fazasiga m oslash- 
tirib borishga harakat qiladi. H ozirgi zam o n tasavvuriga k o ‘ra, 
hasharotlarga nisbatan o ‘sim liklar im m uniteti quyidagi gu ru h - 
larga bo'linadi:
1.Tanlovchanlik — hasharotning oziqlanishi yoki tuxum
q o ‘yishi uch u n zaru r o ‘sim likni tanlashi.
2.A ntibiotik ta ’siri — hasharotning oziqlanishida unga nisba­
ta n salbiy t a ’sir k o ‘rsatilishi.
3.Chidamlilik — hasharot ta ’siriga qaram ay o ‘simlikning hosil- 
dorligini pasaytirm asligi.
Q ishloq x o ‘jalik am aliyotida k o ‘pgina hasharotlarning ekin- 
larga nisbatan tanlovchanlik xususiyati aniqlanadi. T anlovchan- 
lik xususiyati hasharotlarning k o ‘rish, ta ’m bilish va bevosita 
m unosabatda b o ‘lish asosida am alga oshadi. M asalan, kolorado 
q o ‘n g ‘izi kartoshkaga kuchli t a ’sir k o ‘rsatsa-d a, pom idor, 
kalam pirga t a ’sir k o ‘rsatm aydi. H asharotlarning tanlovchanlik 
xususiyatining nam oyon b o ‘lishida o ‘sim likning biokim yoviy 
anatom ik-flziologik va fenologik xususiyatlari asosiy rol o ‘ynaydi.
H ash aro tlarn in g tan lash xususiyatini kolorado q o ‘ng‘izi