Sanchib so ‘ruvchi h a sh a
ro tlarn in g o ‘sim Iikka t a ’siri
k em iru v ch i
h a sh a ro tla rn ik i-
d an keskin farq qiladi. Sika-
d o k , trip s va
sh ira
kabi
hash aro tlar og ‘iz apparatidagi
s o ‘rg ‘ich lari v o sitasid a h u -
jay ralararo b o ‘sh liq q a kirib
kelib,
hujayraga z a ra r yet-
kazm ay, un d an oziqlanadi va
k o ‘payadi. S o 'ru v c h i h a sh a
ro tlar oziqlanish jaray o n id a
o ‘simlikka o ‘nga xos ferm ent
lar ishlab c h iq arad i va u b i
lan m u n o sab atg a kirishadi.
H asharot bilan zararlangan
o ‘sim likning an ato m ik tuzi-
lishida o ‘ziga xos o ‘zgarishlar
yuzaga keladi. Zararlangan barg
yuzasi
kam ayib fotosintez in-
te n siv lig i p a s a y a d i, ay rim
o ‘s im lik
a ’z o la r i
n o b u d
b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi (16-
rasm ).
15-rasm .
Turli qayrag‘och
barglarining hasharotlar tom o
nidan zararlanishi.
16-rasm.
Kungaboqar
kuyasi qurti
bilan zarar
langan
kungaboqar
savati.
71
0
‘sim likning hasharot t a ’siriga javob berib, hash aro tn i bar-
ta ra f qilish uchun sm ola, sut sharbatini ishlab chiqarishi h ash a
rotni shikastlaydi. Shuning uchun ko‘pchilik hasharotlar, asosan,
o ‘sishdan orqada qoigan yoki to iiq yetilmagan o ‘simlik novdala-
rida rivojlanadi.
Ayrim o ‘simliklar zararlangan joylarida
probka qavatini hosil
qiladi. N atijada, h ash aro tn in g k o ‘payishiga noqulay sharoit
vujudga keladi. Tutdagi kom stok, g ‘o ‘za bitlarining o ‘sim likni
so ‘rishi jarayonida so ‘lak vositasida hujayraga tushgan gidrolitik
ferm en tlar t a ’sirida uglevodlar polisaxaridlar va m onosaxarid-
larga
parchalanib, ularning h ash aro tlar to m o n id a n foydala-
nishiga im koniyat yaratiladi. Ayrim o ‘simliklarda hasharotlardan
zararlangan o ‘simlik qism lari o ‘rniga yangisi hosil qilinadi. B a’zi
hollarda poyaning o ‘zagi kem irilganda, o ‘q ildiz va o ‘sish nuqtasi
qirqilganda o ‘sim likning rivojlanishi am alga oshm ay qoladi.
0
‘sim likning hasharotlarga chidam lilik xususiyati deganda
uning hasharot bilan b o ‘lgan m unosabatida ustunlik qilishi t u
sh uniladi. Y a’ni, o ‘sim likning h ash aro tlar
zararlanishiga qara-
m asdan sifatli va k o ‘p m iq d o rd a hosil berish qobiliyati tu -
shuniladi. Chidamlilik xususiyatini quyidagi turlarga bo‘lish m u m
kin:
1
.
0
‘sim liklarning hash aro tlarg a nisbatan t o ‘liq im m uniteti.
B unday navlarni h a sh a ro tla r u m u m an zararlam aydi.
2. Yuksak chidam lilik — o ‘simlik hasharot bilan qism an zarar-
lanish xususiyatiga ega b o ‘ladi.
3. Past chidam lilik — o ‘sim liklar h ash a ro tla r bilan kam
m iqdorda zararlangan b o ‘ladi.
4. Zararlanuvchi navlarda — hosildorlik miqdori o ‘rtacha m iq-
do rd an past b o ‘ladi.
5. Yuqori zararlan u v ch i navga hasharot cheksiz m iqdorda
zarar keltiradi.
0
‘sim liklarning hash aro tlarg a qarshi
im m u n itet xususiyati
mavjudligi Y er yuzidagi o ‘sim liklar turlarining saqlanib q o -
lishiga sabab b o ‘lm o q d a. E volutsion ta ra q q iy o t dav o m id a
o ‘sim liklarda h a sh aro tlar t a ’siriga chidam lilik xususiyati m u -
kam allashib borgan b o ‘lsa, h a sh aro tlar esa bu chidam lilikni
72
yengib borishga harak at qilgan. Bu kurashdagi asosiy vosita
o ‘sim liklarning yashash uchun kurashi
va hasharotlarning ozu-
qaga b o ‘lgan tabiatidir.
Oziqaga bo'lgan talab xususiyatining mavjudligi tufayli hasha
rotlar o ‘ziga xos o ‘simliklarga moslasha borgan. Natijada, m a’lum
turdagi o ‘simlikdan ozuqa uchun foydalanishda hasharot o ‘zining
rivojlanish fazasini o ‘sim likning rivojlanish fazasiga m oslash-
tirib borishga harakat qiladi. H ozirgi zam o n tasavvuriga k o ‘ra,
hasharotlarga nisbatan o ‘sim liklar im m uniteti quyidagi gu ru h -
larga bo'linadi:
1.Tanlovchanlik — hasharotning oziqlanishi yoki tuxum
q o ‘yishi uch u n zaru r o ‘sim likni tanlashi.
2.A ntibiotik ta ’siri — hasharotning oziqlanishida unga nisba
ta n salbiy t a ’sir k o ‘rsatilishi.
3.Chidamlilik — hasharot ta ’siriga qaram ay o ‘simlikning hosil-
dorligini pasaytirm asligi.
Q ishloq x o ‘jalik am aliyotida k o ‘pgina
hasharotlarning ekin-
larga nisbatan tanlovchanlik xususiyati aniqlanadi. T anlovchan-
lik xususiyati hasharotlarning k o ‘rish, ta ’m bilish va bevosita
m unosabatda b o ‘lish asosida am alga oshadi. M asalan, kolorado
q o ‘n g ‘izi kartoshkaga kuchli t a ’sir k o ‘rsatsa-d a, pom idor,
kalam pirga t a ’sir k o ‘rsatm aydi. H asharotlarning
tanlovchanlik
xususiyatining nam oyon b o ‘lishida o ‘sim likning biokim yoviy
anatom ik-flziologik va fenologik xususiyatlari asosiy rol o ‘ynaydi.
H ash aro tlarn in g tan lash xususiyatini kolorado q o ‘ng‘izi
Dostları ilə paylaş: