A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

SAVOLLAR
1
. 0 ‘simliklarning hasharotlarga chidamlilik xususiyatining mohi- 
yati qanday?
2
. 0 ‘simliklarda hasharotlar keltirib chiqaradigan zararlanish turlari 
qanday?
3. Hasharot va o ‘simlik orasidagi munosabatlar mohiyati qanday?
4. 0 ‘simliklarning hasharotlarga bo‘lgan chidamlilik xususiyatlari 
qanday namoyon bo‘ladi?
5. Hasharotlarning tanlovchanlik xususiyatining namoyon bo‘lishi 
o'simlik immunitetida qanday ahamiyatga ega?
6
.0 ‘simliklarning hasharotlarga nisbatan immuniteti to ‘g‘risida 
hozirgi zamon tasavvurlari qanday?
75

---

XII BOB
0 ‘SIMLIKLARNING HASHAROTLARGA
CHIDAMLILIGI - ORGANIZMLARNING
BIOLOGIK XUSUSIYATIDIR
0
‘simliklaming hasharotlarga chidamliligi ularning morfologik 
tuzilishi bilan bogMiq b o ‘lgan biologik xususiyat hisoblanadi. 
0
‘sim liklarning hasharotlarga chidam liligi evolutsion taraqqiyot 
natijasi b o ‘lib, ularning vegetativ va generativ a ’zolarini hash a- 
ro tlard an saqlash y o ‘lidir.
0
‘sim liklarning kasallikka chidam liligi singari, hasharotga 
chidam liligi o ‘sim likning kimyoviy, fizik, fiziologik, m orfologik 
belgisi hisoblanadi. M asalan, kartoshkaning kolorado q o ‘ng‘iziga 
chidam liligi, uning hujayra shirasi tarkibidagi dem issin gluko- 
zidi bilan bo g ‘liq. Lekin tarkibida bu m o dda b o ig a n boshqa 
ayrim o ‘sim liklar ham kolorado q o ‘ng ‘izi bilan zararlanm asligi 
aniqlangan. D em ak, chidam lilik o ‘sim likning fiziologik va b io ­
kim yoviy xususiyati bilan bo g ‘liqdir. H ash aro tlar va o ‘sim lik 
orasidagi m unosabat biologiyaning dolzarb masalasi hisoblan- 
g anligidan, bu q o n u n iy atlarn i bilish o ‘sim liklarning h a sh a ro t­
larga chidam li navlarini yaratishga asos b o ‘ladi.
Rossiya va U kraina sharoitida G essen pashshasiga chidam li 
bu g ‘doy navlarini yaratilganligi tufayli, bu navlarni yetishtirish 
hisobiga h a r yili 
1
m ln. t. dan ortiq hosil yetishtirish im koni 
tug‘ilgan.
M akkajo‘xorining poyasini qirquvchi hasharotlarga chidam li 
qobiqli navlar yaratilgandan keyin h ar ga yerdan 58 s ortiqcha 
hosil olish im koni vujudga kelgan.
H ozirgi vaqtda 60 d an ortiq o ‘sim liklarning hasharotlarga 
c h idam li navlari yaratilgan. A rpaning shved pashshasiga, chang 
qorakuya, gelm intosporioz kasalliklariga chidam li, Xarkov—306, 
b u g ‘doyning G essen pashshasiga chidam li Belotserkov—198, 
M ironov—264, V eselopodolyanskaya—449 navlari yaratilgan. 
G ‘o ‘zaning k o ‘sak qurtiga, bedaning shiraga va kartoshkaning 
n em ato d alarg a ch id am li navlari mavjud.
R .P ay n er (1953) o ‘sim liklarning hasharotlarga chidam lilik 
xususiyatini m uhim biologik xususiyat sifatida o ‘simliklarni himoya
76

---

qiluvchi asosiy usul boMib, uni takom illashtirib borish h ash a­
ro tlar zararini kam ayishida, tarqalishini chegaralashda asosiy 
vosita deb k o ‘rsatadi.
0
‘s im lik la rn in g h a s h a r o tla r g a b a rd o s h lilig i d e g a n d a
o ‘sim !ikning ch id am lilik xususiyati tu sh u n ilm a sd a n , balki, 
hasharot bilan zararlangan a ’zolarining qayta tiklanish xususi­
yati tushuniladi. M asalan, Odessa-3 navli bug‘doy poyasi Gessen 
pashshasi bilan zararlan sa-d a, kech kuzda qay tad an yangi 
poyalam i hosil qiladi. Bu navlarda to ‘liq gul va urug‘lar, boshoq- 
lar hosil b o ‘ladi. N atijada, ularning hosildorligi pasaym aydi, 
hash aro tn in g zarari sezilmaydi.
B unday bardoshlilik xususiyati kartoshkaning ayrim navla- 
rida ham kuzatiladi. M akkajo‘xorining ayrim navlari bitta ildiz 
hosil qilib kem iruvchi hasharotlar to m o n id an kuchli zararlan - 
sa, boshqa navlari bir necha yon ildiz hosil qilib u bilan 
zararlangan ildizlar o ‘rniga yangisini hosil qiladi. Ayrim h ash a­
rotlarga bardoshli uzum navlari hasharotlar ta ’siriga chidam lilik 
qilib, 10-12 yil hayot kechirsa, bardoshsiz navlar 4-5 yilda 
halok b o ‘ladi.
0
‘sim liklarning bardoshliligi ayrim o m illar t a ’sirida ku ch a- 
yishi m um kin. M asalan, og ‘ir vaznli urug‘larni o ‘z m uddatida 
qulay tuproq sharoitiga, norm al chuqurlikka ekish o ‘sim lik bar- 
doshliligini oshishiga sabab b o ‘ladi. Shuningdek, o ‘sim likning 
oziqlanishi va suv bilan t a ’m inlanishini yaxshilash, o ‘sim liklar 
orasidagi m asofani t o ‘g ‘ri joylashtirish, ularning h ash aro tlar 
bilan zararlanish darajasiga salbiy ta ’sir ko ‘rsatadi. 
0
‘sim likning 
o ‘sish va rivojlanishi uch u n zarur sharoitning qulay b o ‘lishi 
bardoshlilikning oshishiga sabab b o ‘ladi.
0
‘sim liklarni ko ‘pgina kem iruvchi hasharotlarning t a ’siridan 
saqlashning asosiy y o ‘li — o ‘sim liklarning o ‘zini qayta tiklash 
xususiyatini takom illashtirish hisoblanadi. 
0
‘sim liklarning qayta 
tiklash uchun esa o ‘simlikda auksin, suberin va kallus hujayralarini 
hosil qilish xususiyatlarini takom illashtirish m uhim dir.
Bardoshlilik xususiyatining nam oyon b o ‘lishida o ‘simliklarni 
hasharo tn in g zaharli m oddasini zararsizlantirish xususiyatini 
n am o y o n qilishi ham m uhim dir. B unday xususiyatga ega 
o ‘sim liklar hujayra p o ‘sti qalinlashib, zararli m o d d alam i boshqa 
hujayralarga o ‘tkazm ay q o ‘yadi.
Tashqi m u h it hasharotlari o ‘sim liklarni zararlashda asosiy
77

---

kuch hisoblanadi. Tashqi m uhit om illari o ‘sim lik m orfologik 
holatiga va hasharotning biologik faoliyatiga ham ta ’sir ko ‘rsatadi. 
M asalan, qulay agrotexnik tad b irlar b u g ‘doy o ‘sim ligining 
shved pashshasiga chidam liligini orttiradi.
Q ulay sharoitda o ‘sgan bug‘doy o ‘simligi yangidan tu p la- 
nish hosil qilsa, kartoshka o ‘sim ligining yangi poyani hosil 
qilishiga olib keladi.
M ineral o ‘g ‘itlar m e ’yorida q o ‘llanganda karam o ‘simligi 
kem iruvchi kapalaklar bilan 2% ga, q o ‘llan m ag an d a 40% ga 
zararlanganligi aniqlangan.
Tashqi m u h it sharoitining o ‘zgarishi ayrim h asharotlarning 
hayotiy fazalarining buzilishiga olib keladi. N atijada o ‘simlikning 
vegetativ a ’zolaridagi qoplovchi to ‘q im alar zararlanish x u ­
susiyati kam ayib, h ash aro t salbiy t a ’sir k o ‘rsata olm ay qoladi.
T u p ro q d an qabul qilinayotgan suv va oziq m o d d alar m iq ­
dori o ‘sim lik o ‘sishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatsa, o ‘sim likda oziqla- 
nayotgan h ash aro tlar h am ozuqa m iqdoriga b o g iiq ravishda 
uning m iqdori k o ‘payishi yoki kam ayishi m um kin. Tuproqdagi 
nam lik m iqdori h am h ash aro tlar biologik xususiyatiga t a ’sir 
k o ‘rsatadi. N atijad a, h ash aro tlar m iqdori, zarari h am o ‘zgarib 
boradi. Y orug‘lik om ili ham h ash aro tlar m iqdoriga, ularning 
rivojlanishiga ta ’sir ko‘rsatadi. Karam shirasi hasharotining yorug‘ 
joyda q o ro n g ‘iga nisbatan 5 m arta tez tarqalish im koniga ega 
b o ‘ladi. H avo harorati ham hasharotlar rivojlanishida asosiy rol 
o ‘ynaydi. H ash aro tn in g zarari yuqori h aro ratd a ortib borishi 
aniqlangan.
0
‘sim liklarning z am b u ru g ‘lar va viruslar bilan kasallangan- 
lik darajasi ham hasharotlar ta ’sirining kuchayishiga sabab b o ‘ladi. 
Ekologik sh aro itn in g o ‘sim likka ta ’sirini t o ‘g ‘ri belgilash ular 
zararini kam aytirishda m u h im aham iyatga ega. S huning uch u n
h ar bir h ash aro tn in g biologik va ekologik xususiyatlarini t o ‘g ‘ri 
bilish m uhim dir.
C h id am li navlar bilan chidam siz navlar orasidagi tafovut- 
lar olingan hosil m iqdori va sifati bilan o ‘lchanadi. C hidam li 
navlar qishloq x o ‘jalik ekinlarini h ash aro d ard an him oya qiluv- 
chi asosiy vosita hisoblanib, ular hash aro tlar soni va m iqdoriga 
hani ta ’sir k o ‘rsatadi.
C h id a m li n av lar m avjud jo y lard a h a sh a ro tla rn in g nasi 
qoldirish xususiyati ham chegaralanadi. C h id am siz bu g ‘doy
78

---

navlarida hayot kechirayotgan bug‘doy burgasi chidam li nav- 
larga nisbatan 18 m arta k o ‘p tuxum q o ‘yishi aniqlangan. D e- 
m ak, chidam siz navlarning ekilishi hasharotning keng tarq a- 
lishi va qishloq x o ‘jaligiga kuchli salbiy ta ’sir etishiga im kon 
yaratib beradi.
C hidam li navlar yaratilishi biologik kurash chorasi sifatida 
ishlatiladi. C h id am li navlarda zararli hasharotlarning k u sh an - 
dalari tarqalib, ulardan biologik kurash vositasi sifatida foy- 
dalanish yaxshi sam ara beradi. Respublikamizda g‘o ‘zaning ko‘sak 
qurti, o ‘rgim chakkana kabi hasharotlariga qarshi o ltin k o ‘z, 
xabrabrakon, xonqizini q o ‘llash borasida olib borilayotgan ish- 
lar paxtachilikda yaxshi sam ara berm oqda.
C hidam li navlarni yaratish natijasida zararli hasharotlarning 
tarqalishi, biologik va m orfologik xususiyatlarining o ‘zgarishida 
m uhim bosqich b o ‘ladi. Yangi nav hasharotlarda yangi xususi- 
yatlarni hosil qilishi, ularning evolutsiyasini tezlashtirishi yoki 
aksincha sekinlashtirishi m um kin.
H asharotlarga qarshi biologik kurash choralarini ishlab ch i- 
qishda ekinzordagi chidam li va chidam siz navlarning zararla- 
nish darajasi alohida e'tiborda boMishi kerak. Shuningdek, ularga 
qarshi kim yoviy kurash choralarini ishlab chiqishda navlar 
chidam liligi va p rep aratlar sam aradorligiga ham e ’tib o r beri- 
lishi lozim.
Hasharotlarga chidam li navlar yaratish borasida olim lar oldida 
turgan vazifalardan biri — o ‘simlik, m ikroorganizm va hasharot 
evolutsiyasi to ‘g ‘risida tushunchaga ega boMishi kerak. Shuning 
u ch u n seleksioner olim lar bir q an ch a genetik tizim bilan ish- 
lashi zarur. Y a’ni hasharotlarga chidam li navlar yaratishda se­
leksioner, fitopatolog, en to m o lo g lar ham korligi m uhim shart 
hisoblanadi.
0
‘sim liklarni him oyalanish va chidam lilik darajasiga qarab 
quyidagi guruhlarga b o ‘lish m um kin.
1.Zararli h ash aro t va zam burug4larga chidam li navlar. B un­
day navlar parazit va hasharotlarni m a’lum m uddatlarga ta ’sirini 
k am ay tirib tu ra d i. K asallik q o ‘z g ‘atu v ch ilarn in g
zararin i 
t o ‘xtatish, susaytirish yoki nasi qoldirish m uddatlarini c h o ‘zish, 
ular populyatsiyalari sonini kam aytirish hisobiga epifitotiya yoki 
epizootiya h olatini kam aytiradi.
79

---

2
.Parazitga bardoshlilik xususiyati tufayli o ‘sim likka kasallik 
va hasharot t a ’sir q ilsa-d a m e’yorida hosil beradi.
3 .P a ra z itd a n c h e tla b o ‘tish k a sa llik q o ‘z g ‘a tu v c h i z a m - 
b u r u g ‘ 
y o k i 
h a s h a r o t n i n g
r i v o j l a n i s h
b o s q i c h l a r i
o ‘s im lik n in g riv o jla n ish b o s q ic h ig a m os k elm aslig i a m a lg a
o sh a d i. M a s a la n , b u g ‘d o y n in g e r ta p is h a r n a v la rin i y e tis h ­
tiris h , u n in g z an g k asallig i k e ch ta rq a la d ig a n jo y la rd a
z a ra rin i k a m a y tira d i.
0
‘sim Iiklardagi ch id am lilik xususiyatlarining kelib c h iq i­
shida ulardagi fiziologik va sitom orfologik xususiyatlarning ta - 
k om illashtirilishi m u h im d ir. B unda p ato g en yoki h a sh a ro t 
o ‘sim lik a ’zo larid a h ay o t k ech irsa -d a , u lar norm al rivojlana 
olm aydi.
C hidam li navlar yaratishda patogen va hasharot t o ‘g ‘risida 
m ukam m al m a ’lum otlarga: uning tarqalishi, ekologik x usu­
siyati, kasallantiradigan o ‘sim lik turlari, infeksiya m anbai va 
rassalari, rivojlanish bosqichlari to ‘g ‘risida m a ’lum tushunchaga 
ega b o ‘lish kerak.
Eng m uhim i o ‘sim likning ichki chidam lilik im koniyatlari 
tur, oila, tu rk u m doirasida qandayligini bilish kerak. Buning 
u ch u n tabiiy sh aro itd a tu rlarn i s u n ’iy usulda zararlash usuli 
q o ‘llaniladi. T o ‘plangan m a ’lum otlar asosida yaratiladigan nav- 
lam ing seleksiyani am alga oshirish taktikasi, seleksionerlar, 
fitopatologlar, e n to m o lo g lar bilan xam korlikda navlarni y ara­
tish rejasi tuzib chiqiladi.