A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

S h 47
S h eraliyev A .S h .
0 ‘simliklar immuniteti: 
0 ‘q u v q o ‘l . / A .S h .S h eraliy ev , U .X .R ah im o v . —Т.: 
0 ‘z b e k isto n fay la su flari m illiy ja m iy a ti n a s h riy o ti, 2 0 0 7 ,— 144 b.
I. R a h im o v U .X .
Б Б К 4 4 я7 3
IS B N 9 7 8 - 9 9 4 3 -3 1 9 -1 6 -5
© O 'z b c k is to n R esp u b lik asi q ish lo q va suv x o 'jalig i v azirligi, 2007. 
© « 0 ‘z b ek isto n faylasuflari m illiy ja m iy a ti n a sh riy o ti» , 2007.

---

KIRISH
Qishloq xo‘jalik ekinlari qator kasalliklar va zararkunan- 
dalar bilan kasallanib, o ‘sish va rivojlanishdan orqada qolgan- 
ligidan hosilning m iqdori va sifati keskin darajada kamayadi. 
K o‘pchilik ekinlarning hosildorligi kasalliklar keng tarqalgan 
yillari 20—25 %, ayrim hollarda esa 50 % gacha kamayib ketadi.
Ekinlar hosilining nobud bo‘lishini kamaytirishda kasallik­
lar va zararkunandalarga karshi kurashda, ularning chidam li- 
lik—immunitet xususiyati asosiy o ‘rin tutadi. «Immunitet» yunon- 
cha so‘zdan olingan b o ‘lib, «organizmni yot narsalardan holi 
b o ‘lish, ozod b o ‘lish» degan m a ’noni b ild irad i, y a ’ni, 
o ‘simLliklarning o ‘ziga kasallik yuqtirmaslik xususiyati tushunila- 
di. 0 ‘simliklarning im m unitet xususiyati deyilganda, uning 
mikroorganizmlar va hasharotlar bilan munosabatda boiganda, 
qulay ekologik sharoit bo‘lsa-da ular bilan kasallanmaslik yoki 
zararlanmasligiga aytiladi.
M adaniy o ‘sim liklarning im m unitet xususiyati ularning 
anatom ik-m orfologik tuzilishlari va fiziologik xususiyati bilan 
uzviy bog‘liq b o ‘ladi.
0 ‘simliklaming im m unitet xususiyati deganda ularning tana- 
siga kirgan va tarqalgan kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitning zarar- 
li ta ’siriga qarshi kurashishi va shu tariqa hosildorligini pasaytir- 
maslik xususiyati tushuniladi. 0 ‘simliklarning kasalliklarga 
chidamliligi, ko‘pincha hujayra shirasi osmotik bosimining yu- 
qori bo‘lishiga, ayrim hollarda ularning biokimyoviy hususiyat- 
lariga bog‘liq bo‘ladi. 0 ‘simliklaming chidamlilik xususiyati o‘sish 
sharoitiga qarab o ‘zgarsa-da, aslida u irsiy xususiyat b o ‘lib, 
nasldan naslga m uayyan qonuniyat bilan beriladi.
Hozirgi vaqtda bug‘doyning q o ‘ng‘ir, sariq va poya zangi 
kasalliklari tabiatda keng tarqalgan. Natijada qo‘ng‘ir zang kasal- 
ligining 90 dan, sariq zang kasalligining 30 dan, poya zangi- 
ning 150 dan ortiq irqlari mavjudligi aniqlangan. Zang kasal- 
ligiga chidam li navlar yaratish masalasi juda murakkab bo‘lib, 
parazitlarning yangi irqlari paydo bo‘lishi tufayli ular chidamli 
navlarga tez moslashib oladi va navlaming chidamlilik xususiyati 
tezda yo‘qolib, kasallikka beriluvchan b o ‘lib qoladi.
3

---

0 ‘simliklaming kasallik va hasharotlardan holi bo‘!ishi, uning 
tabiiy xususiyatlari kasalliklarga qarshilik ko‘rsata olishi, chidarn- 
liligi asosida kasallikning tarkalishiga imkoniyat bermasligi yoki 
uning rivojlanishini to'sishi natijasida ro‘y beradi.
0 ‘simliklaming kasalliklarga chidamliligi nisbiy xarakterga 
ega bo‘lib, im m unitet xususiyati tufayli iim um an kasallanmas- 
ligi yoki qisman kasallanishi b a’zan, juda kuchli kasallanishi 
mumkin. U m um an kasallanmaydigan 
0
‘simliklar hujayra va 
to ‘qimalariga har qanday sharoitda patogen mikroorganizmlar 
um um an kirib kelish xususiyatiga ega b o ‘lmasa, kuchli kasal- 
lanuvchi o ‘simliklarga kasallik qo‘zg‘atuvchilari har qanday 
sharoitda kirib keladi, unda rivojlanib hech qanday qarshiliksiz 
ko‘payib nasi qoldiradi. Y a’ni, o ‘simlikning kasallanish dara- 
jasi uning ichki imkoniyatlari bilan birga, tashki ekologik omillar 
bilan ham bogiikdir.
Mazkur fan fitopatologiya va entomologiya fanlarining tarkibiy 
qismi b o ‘lib, o ‘simlikni kasallik q o ‘zg‘atuvchi m ikroorganizm ­
lar ham da hasharot-zararkunandalar o ‘rtasidagi o ‘zaro evo- 
lutsion munosabat qonunlarini tahlil kiladi.
0 ‘sim liklar im m uniteti (fitoim m unologiya) ni o ‘rganish 
b o ‘lajak mutaxassislarga o ‘simliklardagi im m unologik xususi- 
yatlarni aniqlay bilish, ularni rivojlantirish asosida chidam li 
navlarini yaratish, ishlab chiqarishga keng ko‘lamda joriy etish 
va o ‘simliklarni chidam liligini orttiruvchi agrotexnik, biologik 
va boshqa kurash choralarini ilmiy asosda muvaffaqiyatli 
q o ‘llash, natijada hosilning nobud b o ‘lishini oldini olish 
im konini beradi.
4

---