A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

1
Cx 
p-glukozidaza
I 
I
glukoza 
gl ukoza
I 
- c h i z m a .
S ellu lozan in g glukozagacha parchalanish sxem asi.
0 ‘simlik hujayrasi tarkibidagi organik birikmalar qatoriga 
pektin moddasi ham kiradi. U xujayralararo bo‘shliq!arni to ‘ldirib 
ularni bir-biriga bog‘lab turish vazifasini bajaradi. ZamburugMar 
metabolitlari tarkibiga kiigan pektinaza fermenti o‘simlik to‘qimasi 
tarkibidagi pektin m oddasini yumshatish va hujayralarni bir 
biridan ajratish vazifasini bajaradi. Pektinaza fermentlari bir 
necha xil bo‘lib, ular o ‘ziga xos ta ’sir etish xususiyatiga ega. 
Masalan, protopektinaza fermenti erimaydigan protopektinni 
eriydigan pektinga aylantirsa, pektinesteraza uni metaksil mole- 
kulalarni parchalab, poligalakturon kislota va metil spirtiga 
parchalaydi. Poligalakturonaza pektin kislotasini erkin holdagi 
X-galakturon kislotasiga parchalaydi.
Ksilan-hujayra p o ‘sti tarkibiga kirgan asosiy gemitselluloza 
b o ‘lib, o ‘zaro В -1,4 va 1,3 bog‘lar bilan bog‘langan, D-ksiloza 
qoldig‘idan tashkil topgan birikmadir. Ksilanaza-ksilanni mono- 
saxaridlarga (ksiloza) parchalovchi kompleks fermentdir.
Keltirilgan m a’lum otlardan ko‘rinib turibdiki, zam burug‘lar
Selluloza
1
C,
21

---

metabolitlarida hujayra tarkibiga kirgan barcha m oddalam i par- 
chalovchi ferm entlar mavjud. Bu ferm entlar zam burug‘lam ing 
organik moddalami parchalashida va ularning oziqlanishida muhim 
ahamiyatga ega. Zamburug‘lar fermentlarini o ‘rganish fanda ikki 
yo'nalish asosida olib borilmoqda. Birinchi yo‘naUsh — ko‘pgina 
qishloq xo‘jalik o ‘simliklarining zam burug‘lar bilan kasalla­
nishida fermentlarning qanday ahamiyatga ega ekanligini aniq- 
lashdir.
Fitopatogen zam burug1 lar hosil qilgan zaharli m oddalar 
nafaqat inson va hayvonlarga, balki o ‘simliklarga ham salbiy 
ta ’sir ko‘rsatadi. Ular laboratoriya sharoitida o ‘stirilganda ozuqa 
m uhiti tarkibida ham hosil b o ‘ladi. Zam burug‘lar hosil qilgan 
fitotoksinlami aniqlash uchun laboratoriya sharoitida ozuqa muhiti 
tarkibida hosil qilingan zaharga o ‘simlik urug‘larini 24 soat 
davomida ivitish usulidan foydalanib amalga oshiriladi. 0 ‘simlik 
bargi yoki poyasiga zaharlaming ta ’sirini o ‘rganish uchun o ‘simlik 
novdasini zam burug‘ o ‘sgan ozuqa m uhitiga 24 soat davomida 
botirib q o ‘yiladi.
T o ‘qim alardan foydalanish usulida fitotoksinlarning hu- 
jayralarni o ‘sishi yoki ildiz hosil qilish xususiyatlariga ta ’siri 
e ’tiborga olinadi. Fitotoksinlarning o ‘simlikka ta ’sirini o‘rganishda 
suvo‘tlaming hujayrasi 
( Chlorella vulgaris
z.) yoki ryaska 
(Zemna
minor z-)
dan ham foydalaniladi. Fitotoksin eritmasi ta ’sir 
etilgan xlorella hujayrasida ro‘y bergan o ‘zgarishlar mikroskop- 
da kuzatilib, fitotoksinlarning faollik darajasi baholanadi.
Fitotoksinlar ta’sirida hujayra membranasining o ‘tkazuvchanlik 
xususiyati, sitoplazmaning harakat tezligi, hujayraning bo‘linish 
tezligi, hujayra po‘stining shaklida o ‘ziga xos o ‘zgarishlar am al­
ga oshadi.
Fitotoksinlar to ‘g‘risidagi ko‘pchilik m a’lumotlar 
F.oxysporum
f.lycopersici
turiga oid b o iib , ular hosil qilgan m oddalar liko- 
marazmin va fuzariy kislotasi hisoblanadi. Bu moddalar o ‘simlik 
to ‘qimalarining nekroz paydo qilishiga, bargdagi to ‘qimalaming 
nobud bo‘lishiga, sarg‘ayishiga sabab bo‘ladi.
Ko‘pchilik zam burugiar hayot faoliyati davomida hosil qilgan 
m etabolitlari orasida zaharli m oddalar asosiy o ‘rinni egallaydi.
22

---

Bunday m oddalar qatoriga kislotalar, sterollar, arom atik birik- 
malar kiradi. Zaharli m oddalar tirik organizmlar hujayrasiga 
turli yo‘llar bilan ta ’sir qiladi. Zaharli m oddalar 
C/aviceps
purpurea, Cl. pas pa
//- к I a vi t se psto к s i ко z , 
Stachybotrys altern-
<2/7s-staxibotriotoksikoz, 
Dendrodochium toxicum-
dendrodoxi- 
otoksikoz, 
Fusarium graminearum—
fuzariograminearotoksikoz, 
F. sporotrichiella-
alim entar toksinli aleykiya, 
F.nivale-
fuzari- 
onivaletoksikoz 
Helminthosporium- victoriae
kabi turlar to m o ­
nidan ko‘rsatilgan nom larda zaharlar hosil qilinadi (3-rasm). 
Zaharli moddalarning hosil b o iish i natijasida oziq-ovqat m ah- 
sulotlari va yem -xashaklar zararlanib, iste’mol uchun yaroqsiz 
bo‘lib qoladi yoki ular zaharlilik xususiyatiga ega b o ‘ladi. 
Zam burug‘lar hosil qiladigan zaharli m oddalar dastlab qalpoq- 
chali zam burug‘larda aniqlangan. Zam burug‘larni iste’mol qi­
lish oqibatida odam larning zaharlanishi ularning turlar tarki- 
bini o ‘rganishga asos bo‘lgan. XVII asrga kelib donli ekinlaming 
kasallanishi va ularni iste’mol qilgan odamlarning zaharlanishi 
to ‘g ‘risida dastlabki m a’lum otlar paydo bo‘lgan.
Barcha yuksak o ‘simliklar hayoti jarayonida tuproqda har xil 
organik m oddalarni hosil qiladi va tuproqdagi m ineral m od- 
dalarni suv bilan shimib oladi. 0 ‘simlik ildizi atrofida hayot 
kechiruvchi m ikroorganizm lar ular bilan munosabatga kirishib
fag