A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

SAVOLLAR
1. Sust immunitetning paydo bo‘lishida o‘simlikning anatomo- 
morfologik tuzilishi va hujayra shirasining kimyoviy tarkibi qanday rol 
o‘ynaydi?
2
. 
0
‘simlik hujayrasi tarkibida maxsus moddalar mavjudligi 
o‘simliklar immunitetida qanday ahamiyatga ega?
3. Faol immunitet omillarining o‘simlik hayotidagi ahamiyati qan­
day?
4. 0 ‘simliklar ferment xususiyatining kuchayishi qanday oqibat- 
larga olib keladi?
5. Oqsil moddalarining parchalanishi o‘simliklarning himoya 
funksiyasini bajarishda qanday ahamiyatga ega?
6
. Fitoaloksinlar o‘simliklar immunitetida qanday ahamiyatga ega?
7. Fagotsitoz hodisasi o‘simlikJar immunitetida qanday ahamiyatga 
ega?
38

---

VI BOB
0 ‘SIMLIKLARNING IMMUNITET
XUSUSIYATLARI VA TASHQI MUHIT
0 ‘simliklarning kasalliklarga im m unitetida tashqi muhit 
omillaming ularning chidamlilik xususiyatining paydo bo‘lishida 
muhim rol o ‘ynaydi. Ilmiy adabiyotlardagi ayrim m a’lumotlarga 
asosan o ‘simliklarning immunitet xususiyati irsiy belgi hisoblanib 
u tashqi muhit ta ’sirida o ‘zgarishlarga uchramaydi degan fikrlar 
mavjud edi. Lekin bu fikrlar N.I.Vavilov tom onidan navlarga 
emas turlaiga oid ekanligi fanda isbotlangan. Masalan bug‘doyning 
Triticum timopheevi T. durum
turlarining kasalliklarga chidam - 
liligi isbotlangan. Aslini olganda o ‘simliklarning navlari va tur- 
larini kasalliklarga chidamliligining namoyon bo‘lishida tashqi 
muhit omillarning roli juda katta. Bu xususiyatlarning namoyon 
bo‘lishida o ‘sim liklarning chidam lilik xususiyatining paydo 
bo‘lishi o ‘zgaruvchan xususiyat hisoblanadi. Turlarning kasal­
liklarga chidamlilik xususiyati tashqi m uhit omillariga sezilarli 
darajada ustunligi bilan xarakterlanadi. Masalan, zang kasalligi 
(Puccinia coronifera)ga
chidamli hisoblangan javdar qurg‘oqchilik 
yillari kuchli darajada kasallanganligi unda parazitlik qiladigan, 
lekin zarar etkazmaydigan turning xususiyatlarini o ‘zgarishi 
o ‘simliklarning chidam lilik xususiyatining o ‘zgarishiga sabab 
bo‘lgan.
Tamaki (
Nicotiana
) o ‘simligi turlarining tamaki mozaikasi 
bilan kasallanganda nekroz hosil qilish nasldan naslga o ‘tuvchi 
irsiy belgi hisoblanadi. Lekin, tashqi muhit omillaming o ‘zgarishi 
o ‘simliklarning chidamlilik xususiyatining o ‘zgarishiga sabab 
bo‘ladi. Masalan, 
Nicotiana glutinosa
o ‘simligini yuqori haro- 
ratli m uhitda (35° C) yetishtirish uning tamaki mozaikasi 
bilan kasallanish xususiyatini o ‘zgartiradi. Ya’ni mahalliy in- 
fektsiya-nekroz um um iy kasallanish bilan almashadi.
0 ‘sim liklar navlarining chidam lilik xususiyati turlarga 
o ‘xshash doim iy belgi hisoblanm asdan ular tashqi m uhit 
omillarning o ‘zgarishi bilan o ‘zgarishi mumkin. Bizga m a’lumki, 
kasallik uchta omillarning: xo‘jayin o ‘simlik, parazit va tashqi
39

---

m uhitning o ‘zaro munosabati natijasida vujudga keladi. Tashqi 
m uhit omillari xo‘jayin o ‘simlik, parazit orasidagi m unosabat- 
larni aniqlovchi asosiy omil hisoblanadi. Tashqi m uhit om il- 
larining o ‘zgarishi natijasida o ‘simlikning chidam li lik xusu­
siyati pasayib, patogenning parazitlik va tajovuzkorlik xususiyati 
ortib ketishi mumkin. Bu xususiyat ayniqsa, fakultativ parazit- 
larda va chala parazitlarda yaqqol namoyon b o ‘ladi.
A.A.Gorchal m a’lumotlariga asosan, tashqi m uhit om illar- 
ning keskin o ‘zgarishi (harorat) o ‘simlikning chidam lilik xu- 
susiyatining pasayishiga sabab b o ‘ladi. M asalan, 1951 -yilda 
U krainada uzoq davom etgan sovuq bahordan keyin kunlarn- 
ing birdan isib ketishi bug‘doyning q o ‘ng‘ir zang kasalligiga 
chidamli navlarini to ‘liq zang bilan kasallanishiga sabab bo‘lgan. 
B unday ho lat respublikam izda Surxondaryo viloyatidagi 
bug‘doyzorlarda 1999-yilda kuzatilib, Yuna navli bug‘doy zang 
kasalligi bilan kuchli darajada kasallangan. Qish faslida 
o ‘simliklarning noqulay sharoitlarda qishlab chiqishi ham usim- 
liklarning kasalliklarga beriluvchanlik xususiyatini orttirib yubo- 
radi. Shuning uchun bunday sharoitda etishtiriladigan navlar 
nafaqat sovuqqa, balki qurg‘oqchilikka chidam li b o ‘lishi kerak.
S h u n in g u ch u n , qishloq x o ‘jaligi ishlab ch iq arish id a 
q o ‘llaniladigan yetishtiriladigan navlami yetishtirishda ularning 
chidamlilik xususiyatining tashqi muhit omillarning ta ’sirida 
o ‘zgarib borishi e ’tiborga olingan bo‘lishi kerak. Yaratilgan har 
bir nav tashqi muhit omillarining ta ’sirida turlicha o‘zgaruvchanlik 
xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik navlar tashqi muhit 
omillarining ta ’siriga chidamlilik xususiyati barqaror bo‘lsa, ayrim 
navlarda bu xususiyatlar beqaror b o ‘ladi. Shuning uchun, 
o ‘simliklar immunitet xususiyati tashqi m uhit omillarining va 
o'sim likni etishtirish muhitining o ‘zgarishiga bogiiqdir.