A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

I 
J C H 5
Fazeolin 
H 
5
Orxinol
8 -ra sm . 
Fitoaloksinlarn ing struktura form ulalari.
unda antibiotik m oddalarning sintez qilinishi zam burug4lam ing 
kirib kelishiga to ‘siq b o ‘lib xizmat qiladi.
Barcha o ‘simliklarning kasalliklardan himoyalanish jarayoni 
o ‘simlik va patogen orasidagi modda almashinishi bilan bog‘liqdir. 
Jum ladan, o ‘simlik to ‘qim asida hosil bo‘ladigan nuklein kislo- 
talari, oqsillar va fermentlar kasallikka beriluvchan o ‘simliklarda 
patogen hosil qilgan m oddalar va ferm entlar o ‘simlik hosil 
qilgan moddalarga o ‘xshash boiadi. Kasallikka chidamli o ‘simlik 
va patogen orasida ferm entlardagi tafovut patogenni halok 
bo'lishiga sabab boiadi.K asallikka chidam li o ‘simliklarning 
(o'qim asiga patogenlar ta ’sir qilishi natijasida oqsil tuzilishida 
licch qanday o'zgarish amalga oshmaydi. Mavjud oqsillar 
n'sim likda litoim m unitet xususiyatining hosil bo‘lishida asosiy 
rol o'ynaydi.
litoaloksinlar 
0
‘simlik to ‘qimasida hosil bo‘ladigan patogen 
mikroorgani/.mlarga ta ’sir qiladigan antibiotik m odda hisobla- 
nadi. iin m oddalar K.O. M yuller (1939) A.N. Metlitskiy,
I I.O/.crctskovskaya (1973) tom onidan o ‘rganilgan.
lia r bir o ’simlik hayot faoliyati davom ida o ‘zining hujayra-
36

---

9 -ra sm . 
Rhizoctonia repens
zamburugMning orxidey o ‘sim!igi
hujayrasidagi fagotsitozi.
si tarkibida m a’lum xususiyatlarga ega bo‘lgan fitoaloksinlar 
hosil qilish xususiyatiga ega. Masalan: kartoshkada rishiten, 
lyubimin; moshda-pizatin; loviyada-fazeolin; bedada trifolirizin 
fitoaloksinlari hosil qilinadi. Fitoaloksin hosil qilish xususiyati 
m a’lum tur yoki navdagi o ‘simliklar uchun xos bo‘lib, muayyan 
im m unitetni keltirib chiqaradi.
Ayrim zam burug‘lar o ‘simlik hayot faoliyatida hosil bo‘lgan 
fitoaloksinlarni parchalab, uning chidam lilik xususiyatini 
p a sa y tira d i: M a sala n , 
F.solani
suyuq o zu q a m u h itid a
o ‘stirilganda, o ‘sim likda hosil b o ‘ladigan pizatin fitoaloksinni 
p a rc h a la b , m oshning fuzarioz kasalligiga ch id am lilig in i 
p a s a y tirib y u b o ra d i. F ito a lo k s in la rn in g h o sil b o ‘lishi 
o ‘sim liklarning kasallikka nisbatan im m unitetlik xususiyatini 
nam oyon b o ‘lishidir (8-rasm ).
Fagotsitoz-hujayraga kirib qolgan yot m oddalarni qamrab 
olish va parchalab tashlash demakdir. Bu nazariya 1.1. M echni- 
kov tom onidan ochilgan. Fagotsitoz hodisasi dastlab hayvon- 
larda o ‘rganilgan bo‘lib, infeksiyadan saqlanish va bartaraf qilish 
uchun ular ikki xil yo‘l tutishi ko‘rsatilgan. Birinchi yo‘l —
37

---

qon tarkibida himoya vazifasini o ‘tovchi aglutin, lizin kabi 
m oddalam i hosil qilib organizmni himoyalaydi. Ikkinchi yo‘l — 
maxsus hujayralar hosil qilib, uning yordamida infeksiyani 
qamrab oladi va uni ferm entlar ta ’sirida parchalab tashlaydi. Bu 
jarayon fagotsitoz hodisasi deb nom lanib, uni amalga oshi- 
ruvchi hujayralar fagotsitlar deb nomlangan.
0 ‘simliklarda fagotsitoz hodisasini patogen mikroorganizmi 
o ‘simlik hujayraga kirib kelib, ferm ent yordam ida parchalab, 
yo‘q qilganligidan uni faol im m unitetga kiritish m um kin 
(9-rasm).
Fagotsitoz hodisasi o ‘simliklar ildizida mikoriza hosil qiluv- 
chi zamburug1 turlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, g‘alla 
ekinlarida so‘lish kasalligini keltirib chiqaruvchi 
F. oxusporum
zam burug‘i ildizidagi en d o tro f mikoriza tufayli zam burug1 m it- 
seliysi halok qilinadi.