A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

SAVOLLAR:
1
.Mikroorganizmlarning fermentlari patologik jarayonda qanday 
rol o‘ynaydi?
2
.Toksinlarning kasalliklarning namoyon bo‘lishidagi roli qan­
day?
3.Biologik faol moddalarining kasalliklarning namoyon bo‘lishidagi 
roli qanday?
26

---

IV 
BOB
PATOGENLIK JARAYoNINING
VUJUDGA 
K E L IS H I
Tabiatda patogen va xo‘jayin o ‘simlikiar uchrashganda kasal- 
lanish jarayoni ham isha ham ro ‘y beravermaydi. Chunki, bu 
jarayonning amalga oshishi uchun bir biriga uzviy bog‘langan 
h aro ra t, nam lik, p ato g en n in g tajoVUzkorligi m uhim rol 
o ‘ynaydi. Demak, kasallanish uchun uchta komponent: parazit, 
xo‘jayin o ‘simlik va tashqi m uhitning t a ’siri katta. Infeksiya- 
ning o ‘simlikka kirib kelishiga zarur sharoit dastlab infeksiya- 
ning kirishigacha, kirib kelgan va kasallik belgilarini hosil 
qilgan davrlarni o ‘z ichiga oladi.
Zam burug‘ o ‘simlik to ‘qimasiga kij-jb kelgunga qadar uning 
a ’zolari ustiga kelib tushgandan keyin 0 ‘sish naychasini hosil 
qiladi. 0 ‘sish naychasi bir va ko‘p hujayrali gifalarni yoki 
takom illashgan rizomorflarni hosil etacji.
Sporaning unishi uchun zarur energiya (yog‘ va uglevodlar) 
toza suvli muhitda amalga oshadi. Bu jarayonda chidamsiz nav- 
larning ajratgan m oddalari ham yetakchilik qiladi. Masalan: 
Plasmodiophora brassicae, Fusarium solQni
zamburug‘lari o‘simlik 
ildizi atrofida rivojlanishni hush ko‘radi. Karam changchilari 
Alternaria brassicae
qulupnay changchilari 
Botrytis cinerea
zamburug‘lari sporalarini o ‘sishini tezlaShtiradi. Shunig‘iya urug‘i 
kungaboqar ildizidan ajralgan m oddalarga bogiiq ravishda rivoj- 
lanish hususiyatiga ega.
Patogenning o ‘simlikka kirib kelishi 
3
yo‘lda amalga oshadi: 
1
-o ‘simlikning kutikula va epidermisi orqa|j; 
2
-ustitsa, gidatod- 
lar yoki chechevichkalar orqali; 3 -q 0pi0Vchi to ‘qimalarning 
zararlangan joyidan.
Puccinia graminis
oraliq ho‘javin 
Berberis vulgaris
to ‘qimasiga 
kutikula orqali kirib keladi. Qorakuy^ kasalligi gulning tugun- 
chasiga po sti orqali kiradi. Lavlaginjng serkosporioz kasalligi 
qo‘zg‘atuvchisi 
Cercospora beticola
va iRumning soxta un-shudring 
kasalligi q o ‘zg‘atuvchisi ustitsa o r q a u kirib keladi. Zang 
zam burug‘ining etsidiosporalari, ured^sporaian^ patogen bakte-
27

---

riyalar ochiq xaltachali va peronosporali zamburugMar ham 
ustitsalar orqali kiradi.
Chechevichkalar orqali kartoshka parshasi 
(Streptomyces sca­
bies),
хоЧ chirishni keltirib chiqaruvchi 
(Erwinia corotovora)
bakteriyalar kirib keladi. U stitsalar orqali kirib keluvchi 
zam burug4larga g ‘alla ekinlarida parazitlik qiluvchi 
Puccinia
graminis
zam burug4i hosil qilgan o ‘sish naychalari gifalarga 
aylanib, ustitsalargacha yetib boradi.
Z a ra rla n g an jo y la rd a n kirib keluvchi zam b u ru g ‘larga 
Fusarium moniliforme, Bot/ytis cinerea
va viruslar misol b o ‘ladi.
0 ‘simlik ichiga kirib kelgan patogen uning hujayrasini nobud 
qilish uchun ferm entlar va toksinlar ta ’sirini boshlaydi (4- 
rasni). Bu ta ’sirlar patogenning biotrof yoki nekrotrofligiga 
bog‘liqdir. Hujayraning ichida gifaning rivojlanishidan gaustoriy 
hosil bo‘ladi. Gaustorivdan o ‘simlik hujayrasida hosil b o ‘lgan 
fermentlar va toksinlar ta ’sirida hujayrada ro‘y bergan biokimyo- 
viy jarayonlar uning kasallikka beriluvchanligini orttiradi.
Kasallikka chidam li navlarda, ular hosil qilgan toksinlarni 
parchalaydigan m oddalar patogen va xo‘jayin o ‘simlikning hu- 
susiyatlariga bog‘liq ravishda kasallik belgilarini hosil qilishi yoki 
chidam lilikni nam oyon qiladi. Bunda o'sim lik hosil qilgan an- 
titoksinlar patogennning hayot jarayoniga ta ’sir qilib, uning 
biologik xususiyatlarini to'sib q o ‘yadi.
4 -ra s m .