A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

sniam m
T o k sin siz
s h ta m m
3 -ra sm . 
Transduksiya
1 -x o ‘jay in D N K si bilan
2 - x o ‘ja y in D N K si
3 -to k sin li sh ta m m D N K si.
23

---

turli xil moddalam i ajratib, o ‘simliklarning o ‘sish va rivojla- 
nishiga, hosildorligiga ta ’sir qiladi.
O lim lar fikricha, o ‘sim liklarning kasallanishida parazit 
zamburug1 laming fermentlari asosiy o ‘rinni egallab, ular o ‘simlik 
to ‘qimalarida o ‘ziga xos kimyoviy o ‘zgarishlarni yuzaga keltirib, 
oziq moddasiga bo‘lgan kurashda qurol vositasini bajaradi deb 
ko'rsatiladi.
Hozirgi vaqtda «zahar» (toksin) tushunchasining m a’nosi 
juda kengaydi. Z am burug1 zahari deyilganda kimyoviy tarkibi 
har xil b o ‘lgan, lekin, biologik ta ’siri bir xil m oddalar tushu- 
niladi. Zaharli m oddalar qatoriga m ikroorganizm lar m odda 
almashinishi natijasida hosil b o ‘ladigan, o ‘simlik yoki hayvon- 
lar o ‘sish, rivojlanishini chegaralaydigan m oddalar kiritiladi. 
0 ‘simliklarga ta ’sir qiladigan m oddalam i umumiy nom bilan 
fitotoksinlar deyiladi.
Fuzarium zam burug‘ining turlari hosil qilgan fuzariy kislo- 
tasi, likom arazmin, kulm om arazm in, stsirpentiol, ennitianin, 
fuzarin, fuzarubin, yavanitsin, martitsin, izomartitsin m od- 
dalari tuproqning zaharlanishida asosiy o ‘rin egallaydi. Bu 
m oddalar um um iy nom bilan fitotoksinlar deb atalib, ular 
o ‘simliklarning o ‘sish va rivojlanishiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Fusarium
zamburug‘i metabolitlarini o ‘rganish o‘simliklaming 
kasallanish mexanizmining mohiyatini tushunishda va kasallikka 
chidam lilik xususiyatining hosil b o ‘lishi masalasini aniqlashda 
muhim ahamiyatga ega. M etabolitlar tarkibini o ‘rganish zaharli 
m oddalarning aynan, qaysi biri kasallik belgilarini keltirib 
chiqaradi degan masalani hal qilish imkonini beradi. Bunday 
m oddalar kimyoviy tarkibini aniqlagandan keyin uning bio- 
sintez jarayonida hosil bo‘lishining oldini olish yoki uni zarar- 
sizlantirish imkoni vujudga keladi.
Kasallangan o ‘simliklarning so‘lishi yoki bargining qurib 
qolishi murakkab jarayondir. Bunda faqat zam burug4 ferm ent­
lari ishtirok etib qolm asdan uning fitotoksinlari ham m uhim
aham iyatga ega. Kasallikning tashqi va ichki belgilarining n a­
moyon bo‘lishi o ‘simlikning zam burug1 metabolitlaridan zahar- 
lanishi natijasidir.
24

---

Ko‘pchilik olimlar fikricha, zamburug1 toksinlari o ‘simliklarni 
kimyoviy tarkibiga, modda almashinishiga ta ’sir qilib, fiziologik 
jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Zamburug‘ toksinlari qishloq 
xo‘jalik o ‘simliklarining kasallanishida asosiy rol o ‘ynaydi. Ular­
ning ozuqa uchun kurashida qurol vazifasini bajarib, parazit 
hayot kechirishida muhim ahamiyatga ega.
Fusarium
turkumiga mansub zam burug‘larning patogen tur- 
lari qatoriga 
F. oxysporum
va 
F. moniliforme
turlari kirib, ular 
kasallangan o ‘simliklarda va sun’iy ozuqa muhitida o ‘stirilganda 
lokomarazmin va fuzariy kislotasini hosil qiladi. Fuzariy kislo- 
tasi ko‘pgina o ‘simliklar uchun g‘oyat zaharli bo‘lib, uning 
ta ’sirida hujayra membranasining o ‘tkazuvchanlik qobiliyati 
pasayadi, hujayradagi suv muvozanati buzilib o ‘simlikning suv 
bilan ta ’minlanishi yomonlashadi.
Sporotrichiella
seksiyasiga mansub zamburug‘lar epoksitriko- 
totsen guruhiga mansub — T-2 va N T-2 zahar moddasini sin- 
tez qiladi. Bu zaharli moddaga turli akvarium baliqlari, oq 
kalamush, sichqon va quyonlar sezgir b o ‘ladi .
F.sporotrichiella
turidan fuzarin degan zaharli modda olin- 
gan bo‘lib, u o ‘simlik hujayrasiga nisbatan salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Fuzarin toksiniga suli o ‘simligi tez beriluvchanlik qilsa, mosh, 
loviya esa chidamlilik xususiyatini nam oyon qiladi. Bu toksin 
o'sim liklar urug‘ining unish qobiliyatini pasaytirib, yer osti va 
yer usti a ’zolarining o ‘sishini chegaralab q o ‘yadi.
Fuzariy kislotasini hosil qilish 
F. heterosporum
, 
F. oxysporum
f. lysopersicum
, 
F. oxysporum f. orthoceras, F. monil-iforme
turlari uchun xosdir. 
F. avenaceum, F. scirpi
va 
F. lateritium
turlaridan ko‘pchilik o ‘simliklar uchun zaharli bo‘lgan modda- 
ennitianin, 
F. culmorum
turidan kulmomarazmin, 
F.eguiseti
turidan diatsetoksissiфenol vastsiprpentiol ajratib olingan.
Martiella
seksiyasi vakillari naftazarin, yavanitsin, m ar- 
titsin va izomartitsin kabi zaharli m oddalariga turdosh b o ‘lgan 
z a h a rli m o d d a n i s u n ’iy ta y y o rla n g a n o zu q a m u h itid a
o ‘stirilganda hosil qiladi. Bu seksiya vakillarining patogenlik 
xususiyati darajasi, ularning fitotoksin hosil qilish xususiyati 
bilan bog‘liqligi aniqlangan.
25

---

Z am burugiarning inetabolitlarini har tom onlam a o ‘rganish 
kasallikning kelib chiqish sabablarini to ‘g ‘ri belgilash, belgi- 
larning hosil b o ‘lishi qanday m odda bilan bogMiqligini aniq- 
lash im konini beradi. Laboratoriya sharoitida ajratib olingan 
m o d d a la r n in g x u s u s iy a tla rin i o ‘rg a n ish , u n in g h o sil 
b o ‘lishining oldini olish yoki uni zararsizlantirish y o ‘llarini 
ko‘rsatadi.
Fitopatogen zam b u ru g ‘lar keltirib chiqaradigan kasallik- 
larini nam oyon b o ‘lishi, ularni b io tro f yoki nekrotroflar 
guruhiga m ansub boMishiga bogMiqdir. Biotroflar tirik o ‘simlik 
hujayrasidagi oziq m oddalar, n ek ro tro flar-o ‘lik hujayralar 
hisobiga hayot kechiradigan organizm lardir. Biroq, keyingi 
yillardagi ilm iy izlanishlar natijasiga k o ‘ra, k o ‘pchilik kasal­
lik q o ‘zg‘atuvchi zam burug‘lar dastlab bio tro flar tariqasida 
hayot kechirib, keyinchalik nekrotrof usulda oziqlanadi. Bun- 
day zam burug‘lar gem ibiotroflar deb nom lanadi.
M ikroorganizm larning biologik faol m oddalari kelib chi- 
qishiga ko‘ra turlicha tarkibga ega b o ig a n kimyoviy m oddalar 
hisoblanadi. M ikroorganizm lar hayoti faoliyatida hosil b o ‘lgan 
birlamchi va ikkilamchi birikmalar past konsentratsiyada yuksak 
biologik faollik ko‘rsatadigan, organizmlaming biotik va abiotik 
faoliyatida m uhim rol o ‘ynaydi. Bu m oddalar hujayra faoliyati 
bilan uzviy bog‘langan boisa-da, ozuqa m uhitida o ‘sish davrida 
ko‘p m iqdorda ajralib chiqadi. M ikroorganizm lar hosil qilgan 
biologik faol m oddalar sanoatda tibbiyotda, qishloq xo‘jaligining 
turli tarm oqlarida keng qoMlaniladi.