A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

SAVOLLAR
1
. 0 ‘simliklarning hasharotlarga chidamligining mohiyati qanday?
2
. 0 ‘simliklarning hasharotlar bilan zararlanishga bardoshliligi- 
ning turlari nimadan iborat?
3. 0 ‘simliklaming hasharotlarga chidamliligini namoyon bo‘lishida 
agrotexnik tadbirlar qanday rol o‘ynaydi?
4. 0 ‘simliklaming hasharotlarga chidamliligini namoyon bo‘lishida 
ularning morfologik tuzilishi qanday ahamiyatga ega?
5. 0 ‘simliklarning hasharotlarga chidamliligini namoyon bo‘lishida 
ekologik sharoit qanday ahamiyatga ega?
80

---

XIII BOB
0 ‘SIMLIKLARNING CHIDAMLI NAVLARINI
YETISHTIRISHDA IMMUNITET
XUSUSIYATLARINING AHAMIYATI
Q ishloq x o ‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda, u lar­
ning kasalliklarga nisbatan chidam liligini t a ’m inlashda agro- 
texnik tadbirlar bilan birga seleksiya fani yutuqlaridan foydalan- 
ish m uhim iqtisodiy sam ara beradi. Seleksiya yo‘li bilan yara- 
tilgan navlardagi im m u n itet xususiyatlar o ‘sim likning genetik 
m exanizm i bilan bog‘langan b o ‘lib, nasldan naslga o ‘tib boradi. 
Shuning u ch u n chatishtirish usullarini to ‘g ‘ri tanlash m uhim
nazariy va am aliy aham iyatga egadir.
0
‘sim liklarning kasalliklarga, hasharotlarga chidam li nav­
larini yetishtirish u chun yalpi tanlash, gibridlash va yakka 
m utagenez usullaridan foydalaniladi.
Yalpi tanlash usuli o ‘sim liklarning chidam li navlarini yara- 
tishda keng q o ila n ila d ig a n usuldir. Bunda o ‘sim likning kasallik 
va hasharotlarga nisbatan chidam lilik xususiyati yakka tartibda 
tan lab olinadi.
M a’lum navdagi o ‘sim liklarning geterozigota populyatsiya- 
lari h ar xil b o ‘ladi. Bir xil sharoitli infeksion fonda o ‘sayotgan 
o ‘sim lik lar ich id a ayrim o ‘sim liklar kasalliklarga nisbatan 
chidam lilikni n am oyon qilsa, ayrim lari esa nisbatan ch id am - 
sizlikni nam oyon qiladi. Eng chidam li xususiyatlarni nam oyon 
qilgan o ‘sim liklar tanlab olib turli kasalliklarga chidam li nav­
lar keltirib chiqarishda foydalaniladi. M asalan, shu usuldan 
foydalanib, kungaboqam ing gullik parazitlardan shum g‘iyaga va 
qorakuya kasalliklariga, zig‘ir o ‘sim ligining fuzarioz kasalligiga 
chidam li navlari yaratilgan.
Yalpi tanlash usuli h ar yili o ‘sim liklar orasidan kasallik­
larga chidam li xususiyatlarga ega b o ‘lganlarini yangidan tanlab 
olib borishni talab qiladi. Bu usuldan foydalanib, infeksion 
fonda o ‘sgan kungaboqaming qorakuya kasalligiga va shum g‘iyaga
81

---

chidam li navlari (L .A .Jdanova), kanopning fuzariozga c h id am ­
li navlari yaratilgan.
C hatishtirish (gibridlash) usulidan foydalanib o ‘sim liklarni 
tu r ichida, tu rlararo va oilalararo chatishtiriladi. C hatishtirish 
jarayonida chidam lilikning xo ‘jalik aham iyatiga ega b o ‘lgan xu ­
susiyatlarini bir navda nam oyon qilishga to ‘g ‘ri keladi, y a ’ni, 
hosildorlik, m ahsulot sifati, kasallikka chidam lilik xususiyati 
nazarda tutiladi.
M adaniy o ‘sim liklar orasida kasallik va hasharotlarga nisba­
tan ch id am li navlarni uchratish qiyin, lekin y o w o y i turdagi 
o ‘simliklarda chidam lilik xususiyatlari yorqin ifodalangan b o ‘ladi. 
M asalan, yow oyi g‘o ‘zada viltga chidam lilik xususiyati, begona 
o ‘tlarda hasharotlarga chidam lilik yorqin ifodalangan b o ‘ladi.
Tabiiy genofonda o ‘sadigan m adaniy o ‘sim liklarning foydali 
xususiyatlarini takom illashtirish uchun ularni chatishtirib, yangi 
navlar yaratish m aqsadga m uvofiqdir. Bu xususiyatlardan foy­
dalanib, y o w o y i g ‘o ‘zani m adaniy g ‘o ‘za bilan chatishtirilib 
viltga chidam li navlari yaratilgan. M eksikada o ‘suvchi y o w o y i 
kartoshkani m adaniy kartoshka bilan chatishtirib, fitoftorioz 
kasalligiga ch id am li navlari yaratilgan.
Bu boradagi tad q iq o tlar N .I. Vavilov to m o n id an o ‘tkazilgan 
ta d q iq o tla r d a e k o lo g ik -g e o g ra fik p rin s ip
a so sid a a m alg a
o sh ish in i o ‘sim liklarning kelib chiq ish in in g O siyo, M arkaziy 
Osiyo va Y evropa m ark azlari m isolida tushuntirilgan.
S eleksiyadagi s u n ’iy m u tag en ez usuli c h id a m li n a v lar y a ­
ratishda yangi y o ‘nalish hisoblanadi. Bunda o ‘simlik hujayrasid- 
agi x ro m o s o m a la rn i o ‘z g a rtiris h d a ra d io a k tiv n u rla n is h , 
n e y tro n la r, kim yoviy m o d d a la r va fizik -k im y o v iy o m illa r 
t a ’sirid a n fo y d alan ilad i. Bu o m illa r o ‘sim lik larn in g ta b ia td a
y o ‘q m utatsiyalarini olish im konini beradi. M asalan, qorakuya 
kasalligiga c h id am li b u g ‘do y navlari g a m m a n u rla ri t a ’sirida 
hosil qilingan.
T urlararo va oilalararo farq qiladigan o ‘sim liklarni c h atish ­
tirish jaray o n id a ularning gullarning gullash davridagi tafovut 
yoki gul tuzilishidagi tafovutlar mavjudligi u c h u n u lar ch atish -
82

---

m ay qoladi, u ru g ‘ hosil qilm aydi va steril qoladi. Bu usuldan 
foydalanish b ug‘doy va bug‘doyiqlarni chatishtirish im konini 
berib, zang kasalligiga chidam li b o ig a n bu g ‘doy navlarini 
yaratish im konini bergan.
Vegetativ usulda k o ‘payuvchi o ‘sim liklardan kartoshka, tok, 
mevali va rezavor o ‘sim liklarda ko ‘payish to ‘xtam aydi. Bunday 
o ‘sim liklarda uzoq form alarni chatishtirish usulidan foydala­
nish ahamiyatga ega. Lekin, urug‘ uchun o ‘stirilgan o ‘simliklarda 
avlodlarning chatishtirish jarayonida kam uru g ‘ hosil qilish 
xususiyatining yuzaga kelish yechim ini topish lozim b o ‘lgan 
m asala hisoblanadi.
Maxsus kimyoviy usullarni q o ‘llash natijacida xrom osom a- 
la r sonini orttirish usuli ishlab chiqilgan. M asalan, Kolxitsin 
m oddasi ta ’sirida xrom osom alar soni 
2
m arta o rttiriladi, lekin 
hujayra b o ‘linishi saqlanib qolinadi. N atijada, poliplod xrom o- 
som aga ega b o ‘lgan hujayralar hosil b o ‘ladi. S u n ’iy hosil qil- 
ingan poliplod avlodlarda turlarning chatishm aslik xususiyatini 
y o ‘qotadi. M asalan, kartoshkaning yovvoiy turi