A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

Dothidiella ulie
zam b u ru g ‘i 
bilan kam kasallangan, A m erikadagi m adaniy ekinzorlarda esa 
doim iy ekilgan dalalarda kasallik barcha o ‘sim liklarni to ‘liq 
kasallantirgan.
Y aponiyada ximel o ‘sim ligida 1901 yilda soxta un-sh u d rin g
14-rasm. 
Alternaria solani
 zamburug‘ining
morfologik xususiyatlarining o ‘zgarishi. 
D
62

---

kasalligi an iqlangan. Bu kasallik 1920 yilda Y aponiyadan 
Angliyaga olib kelingan. U n d an Y evropa va M D H davlatlariga 
tarqalib ketgan soxta u n -sh u d rin g kasalligining iqtisodiy zarari 
yildan yilga ortib borm oqda.
U zum da uchraydigan un-shudring kasalligini q o ‘zg‘atuvchisi 
zam burug‘ 1845 yilda Shim oliy A m erikadan Angliyaga k o ‘chat 
bilan kelib, keyinchalik b u tu n ekinlarni un-shudring kasalligi 
tufayli qurib qolishiga sabab b o ‘lgan.
Respublikamiz sharoitida g ‘o ‘zada uchraydigan fuzarioz kasal­
ligi tu t, mevali daraxtlar, poliz ekinlari, rezavor m evalar va 
boshqa o ‘sim liklam i kasallantirm oqda.
N .I. V avilovning fikricha, o ‘sim liklam ing kelib chiqish 
m arkazlarida uchraydigan kasalliklar ularni keltirib chiqaruv- 
ch i parazitlam ing h am kelib chiqish m arkazlari hisoblanadi. 
M asalan, b ug‘doyda uchraydigan poyaning q o ‘ng‘ir va sariq 
zang kasalligiga bug‘doyning 
Triticum dicocum
turiga chidam li 
b o ‘lganligini yangi nav yaratishda, ulardan seleksiya ishlarida 
foydalanish m aqsadga m uvofiqdir.
K artoshkada uchraydigan fitoftorioz 
( Phytophthora infestans)
kasalligi Meksika va G vatem alada oospora hosil qilish tufayli bu 
joylarda jinsiy jaray o n orqali keng tarqalishiga sabab b o ‘lgan. 
Meksikada yowoyi kartoshka bilan kasallik q o ‘zg‘atuvchi parazit - 
lar orasida tabiiy m uvozanat tashkil topgan, shuning uch u n bu 
navlardan seleksiya ishida foydalanish m aqsadga muvofiqdir.
0
‘simliklardagi bunday xususiyatlarni o ‘rganish asosida res- 
publikamizda meva navlarini yaratishda yow oyi navlarni madaniy 
navlar bilan chatishtirib, yangi navlar hosil qilishda e ’tiborga 
olish m uhim ilm iy va am aliy aham iyatga ega.
T abiatda uchraydigan m ikroorganizm lar b io tip larid a ta jo ­
vuzkor va virulentlik xususiyati bilan keskin farq qiladigan 
tu rla r mavjud. H a r hil turdagi o ‘sim liklarni chatishtirish ja ra - 
yonida ona o ‘simlik xususiyatlari yangi navga o ‘tish imkoniga ega 
b o ‘ladi. M asalan, bug‘doy va suli chatishtirilganda tajovuzkor 
tu rn in g xususiyati chidam li navda ustunlik qilsa, virulentlik 
xususiyati u n d a sustlikni keltirib chiqaradi.
V irulentlik xususiyati zam burug‘ning m oslanish xususiyatiga 
sabab b o ‘ladi. U q an ch a m iqdorda navni kasallantirishni bilish
63

---

xususiyatini nam o y o n q ilad i. Bu xususiyat zam burug
1
geni — 
yadro elem enti bilan b o g ‘liq b o ‘lib, o ‘simlik chidam liligi va 
patogen virulentligiga b o g ‘liq hisoblanadi.
H ar qanday o ‘sim lik n in g kasallikka chidam liligi kasallik 
q o ‘zg‘atuvchi z a m b u ru g 4larning virulentlik darajasiga uzviy 
bog‘liqdir. Bu b o g ‘liqlik asosida o ‘sim likning kasallanish ja ra ­
yoni sodir b o ‘ladi.
A m erika fitopatologi F lo r (1962) gen-genga gipotezasini 
olg‘a surgan. U kan o p o ‘sim ligida zang kasalligining kelib ch i- 
qishini o ‘rganishga b ag‘ishlangan b o ‘lib, kuzatishlar natijasida 
zang zam burug'ining 48 ta zam b u ru g
4
rassasi ajratilgan.
F lor kashfiyoti asosida bitta gen chidam lilikka bitta gen vi- 
rulentlikka, 
2
ta gen chidam lilikka javobgar b o ‘lsa, 
2
ta gen 
virulentlikka xizm at qilishi zarurligi aniqlangan. Flor nazariyasi 
asosida k o m p lim en tar g en lar mavjudligi isbotlandi. Ju m lad an , 
bunday genlar k artoshkaning fitoftorioz, pom idorning kles- 
tosporioz, olm aning parsha, bu g ‘doy, arpaning un-sh u d rin g va 
qorakuya kasalligida yaqqol nam oyon b o ‘ladi.
0
‘sim liklarning kasallanish darajasida hujayra m em branasi 
m uhim rol o ‘ynaydi. H ujayraning tashqi m em branasi vositasida 
hujayra tashqi m uhit bilan bog'lansa, ichki m em brana vositasida 
to ‘qim alardagi asosiy biokim yoviy, fiziologik jarayonlar am alga 
oshadi.
Hujayra m em branasining o ‘tkazuvchanlik xususiyatidan foy- 
dalanib, m ikroorganizm larning kasallanish jarayonida o ‘simlik 
va parazit orasidagi m unosabatlarning am alga oshishida hujayra 
oziqlanish jaray o n i m u h im aham iyatga ega. O ziqlanish ja ra y o ­
nida hosil b o ‘lgan zam b u ru g ‘ning zaharli m oddalari hujayraga 
ta ’sir qilib, uning chidam lilik xususiyatini pasayishiga sabab 
b o ‘ladi. H ujayra m em branasidagi patogen organizm lar hujayra 
bilan m unosabatda b o ‘lgan birinchi bosqichdir. Barcha qolgan 
jarayonlar zararlangan hujayrada ro ‘y beradi.
0
‘simlik va zam burug
4
orasidagi m unosabatlarning am alga 
oshishida mavjud ferm entlar ham m uhim dir. F erm en t hosil 
qilish xususiyatiga ega b o ‘lm agan zam b u ru g ‘lar hujayraga kira 
olmaydi.
0
‘simliklaming im m unitet xususiyati hosil b o ‘lishida o ‘simlik
64

---

va patogen m ikrorganizm ni vujudga keltiradigan oqsil m o d- 
dalari ham asosiy rol o ‘ynaydi. Shuning uchun, zam burug' 
hosil qilgan antigenlar o ‘simlik antigeniga to ‘g ‘ri kelsa, o ‘simlikka 
tezda kirib keladi, t o ‘g ‘ri kelm asa to ‘siqqa uchraydi. Bunday 
hodisa