A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

IX 
BOB
0 ‘SIMLIK VA KASALLIK
QO‘ZG‘ATUVCHILAR ORASIDAGI G‘ZARO
MUNOSABATLAR GENETIKASI
0
‘sim liklardagi b arch a h ay o tiy ja ra y o n la r va irsiy belgi- 
lar, ju m la d a n , kasalliklarga ch id am lilik xususiyati g e n la r 
vositasida n azo rat q ilin ad i. Bu t o ‘g ‘ridagi fikrlarni 1917 yil 
Bifferen b irin ch i b o ‘lib aytgan edi. Bu davrga kelib A m erika 
fito p ato lo g i S tek m en to m o n id a n z a m b u ru g ‘ning tu rli p o p u - 
latsiyalarining g'alla ekinlarining turlarida va riavlarida parazitlik 
qilish xususiyati a n iq la n g an . S h u n d a n keyin yangi rassalar- 
ning hosil b o ‘lishi bilan o ‘sim lik c h id am lilig in i y o ‘qolish 
q o n u n i a n iq la n d i. S h u n in g u c h u n , o 'sim lik la rn in g im m u ­
nitet h u su siy atlarin i g en etik o 'rg a n ish la rsiz an iq lash m u m ­
kin em asligi ayon b o ‘ldi.
0
‘simlik va kasallik q o 'z g ‘atuvchisi orasidagi m unosabatning 
nam oyon b o ‘lishida, kasallikka chidam lilik va kasalliklarga be- 
riluvchanlik xususiyatida patogen bilan o ‘simlik orasida vujudga 
keladigan m unosabatlar bilan birga ekologik sharoit ham asosiy 
rol o ‘ynaydi. Bu borada evolutsion jaray o n d a vujudga kelgan 
m unosabatlarni aniqlay bilish m uhim dir.
0
‘sim likshunoslikda seleksiya ishini am alga osh irish d a se- 
lek sio n er o lim la r yuksak o ‘sim lik lar bilan p ato g en m ik ro o r­
g a n izm larn in g p a to g en lik xususiyatlari evolutsiyasini ham
n a za rd a tu tish i zarur. T u p ro q d ag i m ik ro o rg an izm la r p o p u i- 
yatsiyasini tark ib to p ish id a , ularn in g biologik va fiziologik 
x u su siy atlari ham m u h im d ir,
Bir xil taksonom ik birlikka m ansub o ‘sim likning m orfologik 
xususiyatlariga qarab, bir turga birlashtirilsa-da, ular biologik 
xususiyatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Bu farqlar so f 
liniyalarni hosil etadi. M asalan, 1894 yilda Erikson m orfologik 
bir xil b o ‘lgan zang zam b u ru g ‘i 
(Pucciniaceae)
bu g ‘do y va 
arpaga n isb atan 6 ta shakl form a hosil qilishini aniqlagan. Bu 
maxsus shakllar o ‘z navbatida fiziologik rassalarni hosil qiladi, 
R assalar esa so f liniyalarni vujudga keltiradi. S o f liniyalar 
yuksak va tu b an o ‘sim liklarning barchasida m avjuddir.
60

---

M ikroorganizm larda so f liniyalar m onosporali kulturalar 
olish y o ‘li bilan hosil qilinadi. M ikroorganizm larda esa bir 
hujayrali kulturalarga bio tip lar deyiladi. H ar qanday biotipda 
bitta hujayradan yoki bitta sporadan hosil b o ‘lgan m ikroorga­
nizm lar guruhi tushuniladi. Tabiatda o ‘simlik biotiplari m ikroor- 
ganizm biotiplari bilan birga hayot kechiradi.
Seleksioner o lim lar to z a b io tip o ‘simlik bilan ishlasa-da, 
to zab io tip m ikroorganizm bilan ishlash imkoni b o ‘lavermaydi. 
Ayrim haqiqiy parazitlar su n ’iy ozuqa muhitida o ‘smaganligidan, 
ularning fiziologik rassalari pustulalardagi sporalardan olinib, 
genetik bir xil deb tushuniladi.
0
‘simlik va kasallik q o ‘zg‘atuvchisining turlar orasidagi m u- 
nosabatlarining evolutsion takom illashishi