A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

Fusarium, Verticillium
zamburugM arida aniq kuzatilgan. 
Z am b u ru g ‘lar hosil qilgan sellulaz, pektinaz, ksilanaz fer- 
m entlari h ar q an d ay o ‘sim lik to ^ im a la rin i parchalash xususi­
yatiga ega b o ‘lganligidan, ular 400 dan ortiq turdagi o ‘simliklami 
zararlash xususiyatiga ega b o ‘ladi.
SAVOLLAR
1. Kasallikka chidamlilikni genlar vositasida nazorat qilina- 
yotganining mohiyati va ilniiy asoslarini izohlang?
2. Turlar orasidagi munosabatlar mexanizmi nima?
3. 0 ‘simlik va kasallik qo‘zgatuvchilarning evolutsiyasi qanday?
4. Patogenlik genetikasi nima?
5. Gen vagen gipotezasining mohiyati nima?
6
. 0 ‘simlik va parazitlaming o ‘zaro munosabati qanday amalga 
oshadi?
65

---

X BOB
0 ‘SIMLIKLARNING KASALLIKLARGA
CHIDAMLILIK SELEKSIYASI
Yer sharida fanga m a ’lum b o ‘lgan 286000 turdagi yopiq 
urug‘Ii o ‘sim liklarning 1500 turi qishloq x o ‘jalik ekinlari sifa- 
tida, Respublikam izda 400 ta turi yetishtiriladi. Insoniyat to m o ­
n id an bu o ‘sim liklarni bir-biri bilan chatishtirib, bu g ‘doyning 
3000, kartoshkaning 2000, atirgulning 5000, uzum ning 5000 
navlari yaratilgan
0
‘sim liklarning kasallik va hasharotlarga chidam lilik selek- 
siyasi eng m urakkab ilmiy m asala hisoblanadi. Inson qishloq 
x o ‘jalik ekinlarining navlarini yaratish jaray o n id a o ‘simlik evo- 
lutsiyasini h ash aro t va kasallik q o ‘zg‘atuvchisining seleksiyasi 
jarayoni bilan b og‘lab olib borishi lozim . Y aratiladigan yangi 
navlarni, kasallikka va hasharotlarga chidam lilik darajasiga qa- 
rab, 3 guruhga b o ‘lish m um kin:
1
,
0
‘sim likning kasallikka chidam liligi, y a ’ni, parazitlarning 
rivojlanishini t o ‘xtatish xususiyati. B unda parazitlar rivojla­
nishining sekinlashishi, hayot jaray o n in in g t o ‘xtashi yoki ular 
sonining m a ’lum m iqdorga pasayishi nazarda tutiladi. B unda 
o ‘sim likning im m u n itet xususiyati asosiy rol o ‘ynaydi.
2
.
0
‘sim likn in g p arazitg a bardoshliligi d eg an d a kasallik 
q o ‘zg‘atuvchi o ‘sim likda m e ’yorida rivojlansa-da, o ‘sim lik qo - 
niqarli m iqdorda hosil berishi tushuniladi.
3 .P arazitd an ch etlab o 'tish . Kasallik q o ‘zg‘atuvchisi va 
o ‘sim likni rivojlanish fazalaridagi h ar xil m udd atn in g vujudga 
kelishi. K o‘pchilik o ‘simliklar qisqa m uddat ichida pishib yetish- 
ganligidan kasallik yoki h ash aro tlar o ‘z rivojlanishini tezd a 
tugallab ulgurm aydi. M asalan, k o ‘pgina g ‘alla ekinlari zang 
zam b u ru g
1
idan sh u n d ay qilib saqlanib qoladi. K artoshkaning 
erta ckiladigan navlarini yetishtirish fitoftoriozning tarqalishiga 
im kon berm aydi.
Yuksak o ‘sim liklarning kasalliklarga chidam liligi gen vosita­
sida nazorat qilinadi. BifFen (1905) bug‘doyning zang zaniburug‘iga
66

---

chidam liligi M endel qonuniga am al qiladi deb k o ‘rsatgan. Ha- 
qiqatan ham h ar qanday o ^im lik navini yaratilishida fitopa- 
tologlar va genetiklarning ham korligi m uhim aham iyatga ega.
H ar qanday o ‘sim likning kasalliklarga chidam liligi bir necha 
genlar asosida amalga oshadi. Ko‘p genga ega bo‘lgan o ‘simliklarda 
k o ‘p kasalliklarga chidam lilik hosil b o ‘ladi. B unda kasallik 
q o ‘zg‘atuvchilam ing fiziologik rassalari asosiy rol o ‘ynaydi. H ar 
bir rassa m ustaqil parazit hisoblanib, o ‘sim likda unga ch id am - 
lilikning m a ’lum bir fiziologik yoki biokim yoviy xususiyatlari 
paydo b o ‘ladi. M asalan, g ‘o ‘zaning vilt kasalligiga chidam li 
navlarni yaratish jarayonida tuproqdagi m ikroorganizm lar ham
seleksiya qilib boriladi. Vaqt o ‘tishi bilan hosil b o ‘lgan rassalar 
yangi navni ham zararlash xususiyatiga ega b o ‘ladi.
K asallikning keng tarqalishi, asosan, qulay ekologik sharoit 
va infeksiya manbaining ko‘payib ketishiga sabab bo ‘ladi. M a’lum 
bir paytda bir xil navdagi o ‘sim likni surunkasiga yetishtirish 
kasallikning keng tarqalishiga olib keladi. M asalan, kartoshkada 
fitoftorioz, g ‘alla ekinlarida zang, uzum ning m ildyu kasalligi, 
g‘o ‘zada vilt kasalliklari keng tarqalgandan u lar orasida kasal­
liklarga chidam li o ‘sim liklarni ajratib olish, seleksiya ishlaridagi 
dastlabki bosqich hisoblanadi.
S hu n d ay usulda tan lab olingan o ‘sim liklarda m avjud nav- 
lardan tanlab olingan chidam li navlar bilan o ‘zaro ch atish - 
tirish jarayoni boshlanadi. M asalan, zang kasalligiga chidam li 
kungaboqarni Z elenka navi, fitoftoriozga chidam li kartoshka- 
ning C h em p io n , fuzariozga chidam li kanopning Bizon navlari 
tanlab olingan o ‘sim liklarni chatishtirish asosida hosil qilingan. 
Bu navlarni yetishtirish jaray o n id a, u lar ham m a ’lum m ud- 
d atd an keyin yana kasalliklarga chidam liligini y o ‘qotib, turli 
miqdorda kasallana boshlaydi. Kasallikning keng tarqalishini oldini 
olish m aqsadida seleksiya, u ru g ‘chilik, navlarni rayonlashtirish 
ishlari amalga oshirila boshlaydi. Bu ishlami muvaffaqiyatli rivoj- 
lanishi u ch u n konvergent, k o ‘p liniyali va poligen chidam li 
navlarni yaratish ishlari m uhim aham iyatga ega.