A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Tcstlar:
1. 
Q aysi m ay m u n larn in g kalla suyagida 
qo‘ng‘irador
su y ak ch alar b o r?
A) gorilla va. orangutan
B) shimpanze, gorilla
C) lemur, oranguton
57

---

D) gibbon, shimpanze
2. 
Haqiqiy gibbonlar o iia si
... 
o‘z ichiga oladi.
A) 3 ta tur, 16 ta kenja tum i
B) 5ta tur, lOta kenja tum i
C) 6 ta tur, 18 ta kenja tum i
D) 6 ta tur, 15 ta kenja turni
3. Orangutanning erk agi..., ba’zilarida..... Urg‘ochisining
v a z n i... atrofida bo‘Iadi.
A) 59kg, 60-70kg, 91kg
B )
70kg, 80-90kg, 
81 kg
C) 159kg, 200-250kg, 81kg
D )100kg, 100-150kg, 51kg
4. Ekvatorial Afrikadagi tropik yom g‘irli o‘rmon!arda,
tog‘ o‘rmonlarida 3000 m dengiz sathidan balandlikda qaysi
maymunlar avlodi uchraydi?
A) shimpanze
B) gorilla
C) orangutan
D) gibbon
5. Qaysi maymunning voyaga yetgan erkaklari yelkasida
kumushsimon yo ‘li bo4lib, yuz qismida qisqa soqoli bor.
A) shimpanze
B) gorilla
C) orangutan
D) gibbon
Gominidlar ikki oyoqlab yiirishinmg aham iyati
ta‘g ‘ris/dagi
fikr va mulohazalar tahlili
Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
ikki oyoqlab yurislming 
ijobiy va salbiy tomonlari haqida antropologlarning fikrlari.
Barcha gominidlar ikki oyoqlab yurishadi. Odamning paydo 
b o iis h masalasi u bilan aloqador b o iishiga qaramay, ikki oyoqda 
yurish paleoantropologiyada ko‘p jihatdan tushunarsiz jumboq b o ‘- 
lib qolmoqda. Ajdodlarimiz evolyutsiyasida ikki oyoqlab yurisbga
58

---

o ‘tish katta ahamiyatga ega bo‘lsa-da, lekin u nima sababdan ro ‘y 
berganligi bali o 'z yechlmini topgancha y o ‘q.
M azkur masala bilan m ashg‘ul muailiflaming ko‘pchiligi 
gominidlarni ikki oyoqlab yurishga o'tishi ular uchun foydali 
b o ig a n , aks holda tarixiy jarayonda bu o ‘zgarish amalga oshinagan 
bo ‘lardi degan fikrdalar. Bu fikrlar mantiqan to‘g‘ri, biroq ikki 
oyoqda yurishni afzaliigi nimada ekanligini tushintiruvchi taxmin- 
larning birortasi ham ishonchli ernas,
Keng tarqalgan farazga muvofiq ikki oyoqda yurish gomi­
nidlarni o ‘rmon ya’ni serdaraxt yashasb muhitdan savannaga 
o ‘tishida nihoyatda foydali boMgan.
Mayrnunlarning ikki oyoqda yurish;ni XIX asrda yashagan 
dastlabki evolyutsion ta ’limotning asoschisi mashhur fransuz 
tabiatsb.unosi J .B.Lamark, ingliz labiatshunosi Alfred Uolles hamda 
evolyutsion talim oining asoschisi Charlz Darvin o ‘rmondan 
ochiq yerga o ‘tish bilan bogTaydilar. Biroq paleogeografiya 
sohasidagi mutaxassislar gominidlar yashagan tabiiy sharoitni 
qayta tiklagaolarida ya'ni rekonstruksiya qilganlarida gominidlar 
savanna] arda emas, balki o ‘rmonda hayot keehirganliklari ayon 
bo'ldi. Demak gotninidiarni ikki oyoqlab yurishga o‘tishi ochiq 
yerda emas, aksincha o ‘rmonlarda ro ‘y bergan. Modomiki 
slnmday b o lsa, u holda ikki oyoqlab yurishga o ‘tish gominidlar 
uchun zarur bo‘lganmi degan savoi tugdladi. Gominidlarni ikki 
oyoqlab yurishga o lishini ulaming kelgusi rivojlanishi uchun 
naqadar foydali ekanligini Ch. Darvin, so‘ng F. Engels mehnat 
quroilan yasash bilan tusiumtiradilar. Ch. Darvin izohlashieha ilk 
odamlar ikki oyoqlab yurishga obishi bilan qodlar yordamida har 
xil quvollar yasaganiar va qodlar o‘z egasining istagan xohishini 
amalga oshirishda nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Agar q o ila r tayancb vazifasidan ozod bodmaganida edi, ertangi 
gominidlar qnroi yasay olmagan va nayzaiami toshlarni m odjalga 
otmagao bodardi deydi oSim. Ammo Darvindan 100 yillar o ‘tgach
59

---

to ‘plangan bu sohadagi m a’lumotlar yuqoridagi ikki oyoqlab 
yurishni tushuntirishga oid olimlar mulohazasining yetarli darajada 
asoslanmaganligini isbotladi.
Birinchidan arxeologik m aium otlam ing guvohlik berishicha 
toshdan qurol yasash ertangi gominidlar paydo bo ‘lgandan ikki 
hatto to ‘rt million yillar o‘tgandan keyin boshlangan, ikkinchidan 
qurollami yasash va ulardan foydalanish, chamasi gominidlar tik 
turgan holatda emas, balki o ‘tirgan vaziyatda amalga oshirgan 
b o iis h i kerak. Chunki odamsimon maymunlar yong‘oqlarni tosh 
bilan chaqishni o ‘tirgan holda bajaradilar. Uchinchidan q o in i 
tayanch vazifasidan ozod bo iish in i ovqatni yoki bolalarini tashish, 
yirtqich hayvonlam i qo‘rqitish, ularga tosh otish, sheriklariga xabar 
berish uchun zarurligi bilan tushuntirish mumkin. Lekin shunga 
o‘xshash taxminlar ahyon-ahyonda bajariladigan harakatlar b o iib , 
ulami hozirgi zamonda yashayotgan odamsimon maymunlar 
h a ra k a tla n ish h o latin i o ‘zg a rtirm a g a n
holatda 
b ajarish larm i q ayd 
etish lozim. Demak yuqoridagi farazlar yordamida gominidlarni 
ikki oyoqlab yurish sababini tushuntirib boim aydi.
Quyoshli kunlarda to ‘rt oyoqda yurishga nisbatan ikki 
oyoqda yurish foydali ekanligini asoslashga oid yana bir faraz 
termoregulyatsiya deb ataladi. Mazkur farazga ko‘ra savannalarda 
ikki oyoqda harakatlanganda tanaga quyosh nurlari to ‘rt oyoqda 
yurganga nisbatan kamroq tushadi, natijada tana qizib ketmaydi. 
Ammo hozir m a iu m b o iish ich a ikki oyoqda yurishga o‘tgan 
dastlabki maymunlar savannalarda emas, balki o iib b o im a s 
changalzorlarda hayot kechirganini eiib o rg a olinsa u holda 
termoregulyatsiya farazi ham ikki oyoqda yurish foydaliligini 
asoslash uchun yetarli emasligini k o ‘ramiz.
Gominidlarni ikki oyoqda yurishi maymunlar uchun nihoyatda 
foydali ekanligini asoslashga oid yana bir mulahaza bu akvatik 
faraz deb ataladi.
Mazkur faraz tarafdorlarining uqtirishicha, gominidlar tana­
sining tik b o iis h i daryo, k o i dengizlar ya’ni suvli muhitda foydali 
b o ig an . Lekin gominidlarning suv muhitida shakllanganligini
60

---

isbotlovchi na bilvosita na bevosita dalillar fanda yo ‘q. Demak, bu 
faraz unchalik baqiqatga yaqin emas.
Yuqorida yoritilgan farazlaming muvaffaqiyat qozonma- 
ganligi, ularning hammasi gominidlarda ikki oyoqlab yurish 
foydali ekanligini asoslashga qaratilganligidadir. Vaxolanki, tirik 
organizmlar hamma vaqt foydali belgi va xossalarga ega bo'la- 
vermaydi. Ularda foydali belgi-xossalar bilan birgalikda unchalik 
foydali bo'lm agan belgi-xossalar ham taraqqiy qiladi. Tog‘ 
g ‘ozlari bannoqiarining orasida pardalar yoki odam icnagida 
chuvalcbangsimon o'simta-appendiksning borligi bunga yorqin 
misoldir. Slumday faktlami e’tiborga olib gominidlaming ikki 
oyoqda yurishi unchalik foydali bo 1 mag an deyish mumkinku.
XX asrning 60-yillarida amerika antropologi Dj .Neypir hozirgi 
odamlarga nisbatan gominidlaming ikki oyoqlab yurishi fiziologik 
va energetik jihatdan samarasiz bo'lgan. Chunki ular tizzalari va 
gavdalari bukilgan holatda qisqa sakrash bilan harakatlanganlar 
devdi. Gominidlarda ikki oyoqlab yurisbning mukammal emasligi 
haqida rus antropologi M.I. Urisan quyidagicha ta’kidlaydi: 
biologik nuqtai-nazardan qaraganda yirtqich hayvon turlari ko‘p 
bo'lgan ochiq yerlarda mahsus ixtisoslashgan organlari bo ‘lmagan 
primatlarda gavdaning tik holatda ekanligi yashash uchun kurashda 
katta qiyinchilik tug‘dirgan va ularning qirilib ketishiga olib kelgan 
[23]. Keyinchalik shunga o ‘xshash fikrlar boshqa tadqiqotchilar 
tomonidan ham aytilgan.
Bundan tashqari XXI asrning boshlarida Afrikaning Janu­
biy, Sharqiy hududlaridagi yangi antropologik materiallar gomi­
nidlaming ikki oyoqlab harakatlanishini unchalik mukammal 
emasligi bilan bir qatorda Homo habilis dan oldin yashagan 
gominidlar skeletida daraxtlarda yashash bilan bog‘liq xossalar 
borligi aniqlandi. Chainasi avstralopiteklar va ularning yaqin 
ajdodlari haqiqatdan ham k o 'p vaqtini daraxtlarda o ‘tkazgani 
va unda ovqat topish bilan bir vaqtda yirtqich hayvonlardan 
himoyalanganligi hamda turmi xavf-xatarsiz o ‘tkazganligi m a’lum 
bo'ladi. Hozirgi davrda bahaybat gavdali gorillaning urg‘ochisi
61

---

va bolalari kechani yerda emas, daraxtda o ’tkazishi bunga asos 
bo‘Iishi mumkin. Kichik gavdali ertangi gominidlar har holda 
ehtiyotkor bo‘lganlar. G 'arbiy Afrikada yashaydigan shimpanze 
populyatsiyasi ustida o ‘tkazilgan besh yillik kuzatish ularning 39 
foizi leopardlar tomonidan qirilishi aniqlangan [6].
Qayd etilganlarning hammasi dastlabki vaqtda ikki oyoqlab 
yurish ertangi gominidlarni yerda yurisbiga salbiy ta’sir ko ‘rsatgan 
va ularning yerda to ‘rt oyoqlab yuruvchi yaqin qardoshlari 
(pavianlar) bilan b o iad ig an raqobatda noqulaylikka olib kelgan deb 
aytish mumkin. Modomiki ikki oyoqlab yurish ertangi gominidlar 
uchun o ‘ta noqulaylik tug'dirgan ekan, u holda nima sababdan 
tabiiy tanlanish uni saqlab va takomillashtirib borgan, degan savol 
kelib chiqadi. Bu savolga javob lariqasida shuni aytish mumkinki 
har qanday tirik mavjudotlar faqat muhit talabiga muvofiq ravishda 
kelib chiqmay, balki bu jarayorida ajdodlar gavda tuzilishi ham o ‘z 
ta’sir ini ko'rsatadi. C-hamasi gominidlarning yerdagi harakatlanish 
usuli ularning ajdodlaridan nasliy o ‘tgan bo‘lishi kerak. Har holda 
yerda qo‘llarsiz ikki oyoqlab yurishga moslashish maymunlarning 
daraxtlarda yashayotgan davrlardayoq paydo b o ig a n deyish 
mumkin. Bunday fikr dastlab ingliz olimi A.Kize tomonidan 
aytilgan, keyin 15-20 yil lar orasida uni boshqa tadqiqotchilar 
quvvatlagan. Nihoyat miotsen va pliotsen davrlarida yashagaa 
gominidlarni oyoqlar tuzulishiga oid yangi dalillar e'lo n qilinishi 
bilan ko‘pchilik antropologlar guruhi mazkur fikrni rivojiantirdilar. 
Daraxtlarda harakatlanishning dastlabki tipi bu daraxtdan--daraxtga 
q o ilarg a osilgan holda harakatlanish - braxiatsiya yoki oyoqlar 
shox-shabbaga tayangan holda qoilai- yordamida kuchishdir (9- 
rasm).
Gibbonlar daraxtdan-daraxtga, ayniqsa vertikal holatda hara- 
katlanganda oyoqlarga tushadigan yuk vem ing tekis joyiaridagi 
harakatlangandagiga nisbatan ko‘p ekanligi hisoblab cbiqilgan. 
Daraxtlardagi hayot mobaynida maymunlardagi shunday hara- 
katlanishicha ixtisoslanishi shunchalik kuchayi b ketganki oqibatda 
gominidlarni vertikal holatda ikki oy oqlab yurishi nomukammal
62

---

bo'lsa-da, nasi orqali y a n g i shai'oitda ham irsiylangan. Boshqacha 
aytganda tanani tik h o la td a tutishiga moslanish gominidlarda 
daraxtlarda hayot k e c h irg a n davrda shakllangan.