A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Testlar:
1. Yuqorigi katta oziq tishlar, pastki katta oziq tishlarda
bo‘rtiqlar nechta?
A) 3 ,5
B) 4 ,4
C) 5, 3
D) 4 ,4
2. Burun ko‘rsatkich i...
A) burun enining uzunligiga nisbati
B) burun uzunligining eniga nisbati
C) burun kataklarini o ‘zaro nisbati
D) burun shaklini uzunligiga nisbati
3. L a b q a lin lig i n ech a y o sh g a c h a orta b orad i?
A) 10
B) 18
C) 23
D) 25
4. Lab qaiinligi necha yoshdan kamaya boradi?
A) 30
B) 36
C) 42
D) 50
37

---

II BO‘LIM. ANTROPOGENEZ
Primatlar va «lam in g kelib chiqishi
Asosiy tushunchalar va bilimlar: antropogenez, primatologiya, 
primatlar, primatlaming kelib chiqishi, primatlaming o‘ziga xos 
tornonlari, primatlaming asosiy vakillari, chala maymunlar, yuksak 
maymunlar, prim atlaming kenja turkumlari va oilalari.
Antropogenez - yunoncha “antropos” - odam 
“genesis'’
- paydo bo ‘l.ish, primat - yunoncha maymun, primatologiya 
maymunlar haqidagi fan demakdir.
Primat degan atama fanga birinchi marotaba tabiatshunos 
d im Karl Lixmey tomonidan joriy etilgan bo‘lib, “birinchilardan” 
degan m a’noni anglatadi. Primatlar turkumiga chala maymunlar 
va maymunlar kiradi. Mezazoy erasining bo’r davriga kelib, shu 
paytgacha hukmronlik qilgan bahaybat sudralib yuruvchilarning 
vakillari, xususan dinozavrlar, ixtiozavrlar, pleozavrlar ob-havo- 
ning keskin sovishi oqibatida yoppasiga qirilib ketganlar. Natijada 
shu davrga qadar sudralib yuruvchilar hukmronligida yashab kel­
gan mayda sut emizuvchilar endilikda bo ‘sh bo‘lib qolgan ochiq 
maydonlami to‘ldira boshlaydilar. Har xil ekologik sharoitga mos- 
lanish tufayli ularning fiziologiyasi, xatti-harakatlari va iuzilishi 
bilan o‘zaro farq qiluvchi individlar rivojlanadi. Oqibatda adaptiv 
radiatsiya tufayli, mezozoyning oxiriga kelib, sutemizuvchilaming 
juda ko‘p turkum, oilalari, ajdod va turlari shu qatori primatlar 
turkumining dastlabki vakillari paydo b o lg an .
Dinozavrlarning yoppasiga qirilib ketishini olimlar turlicha tu- 
shuntiradilar. Ulardan bir xillari koinotdan yerga meteorit tushishi 
bilan havo keskin sovigan desalar, boshqalari agar bunday o' zgarish 
sabab b o ‘lganda hozir Yer yuzida kaltakesaklar davri bo ‘lar edi 
deb hisoblaydilar. MaTumki, geolcg olimlar kaynazov erasining 
uchlamchi davrini paleotsen, eotsen, oligotsen, miotsen va pliotsen 
y a ’ni davrlarga ajratadilar. B a’zan 1,2,3 davrlar birgalikda paleogen 
'4—5 davrlar birgalikda neogen deb ham nomlanadi.
Primatlar turkumiga kiradigan dastlabki vakillarining suyak 
qoldiqlari paleogenning bundan, taxminan 55-60 million yil
38

---

oldingi yotqiziqlaridan topilgan. Olimlar dastlabki primatlarni 
hasharotxo'rlardan kelib chiqqan deb taxmin qiladilar. Lekin hali 
bu yaqin turlami bir-biriga bog‘lovchi hay von suyak qoldiqlari 
topilmagan.
Olimlar, xususan L.B.Vishnyatskiy fikricha, primatlarning 
dastlabki vakillari purgautorius boTib. ularning tashqi qiyofasi 
olmaxonlarga o ‘xshash boTsa ham tuzilishining o ‘ziga xosligi bilan 
primatlar deyilgan [6]. Ularning ayrim suyak qoldiqlari Shimoliy 
Amerikaning kechki bo‘r davri yotqiziqlaridan topilgan.
Mazkur turkum vakillari bundan 65—54 mln yillar ilgari, asosan 
Shimoliy Amerika, G ‘arbiy Yevropada yashaganlar. Lekin ularning 
ayrim vakillarining suyak qoldiqlari Janubiy Sharqiy Osiyoda, 
Afrikada kaynazoy erasining paleogen yotqiziqlaridan topilgan.
Dastlabki primatlar eotsen davrchasiga kelib (54-45 mln 
yil ilgari) k o‘p sistematik birliklar oilalar, avlodlar, turlami 
hosil qilgan. Primatlar turkumi chala maymunlar va maymunlar 
kenja turkumiga bo‘linadi. Chala maymunlar lemurlar va uzun 
tovonlilaming ajdodlari bo‘lgan. Bundan taxminan 40 millioncha 
yil muqaddam eotsenning o ‘rtasida yoki boshida Sharqiy Osiyo 
va shimoliy Afrikada topilgan paleontologik suyaklarga qaraganda 
haqiqiy antropoidlar ya’ni maymunlar alohidalashgan.
Taxminlarga ko'ra, Afrika, Sharqiy Osiyo maymunlarning 
dastlabki vatani bo‘lishi mumkin. Dastlabki maymunlar tuban 
primatlarga yaqin, chala maymunlardan bir qancha belgilari bilan 
farqlangan (birinehi navbatda tish sistemasi va ko‘z). Dastlabki 
maymunlar o ‘simliklar, mevalar bilan oziqlangan. U lardako‘zining 
ko‘rish qobiliyati kuchaygan, aksincha hid bilish qobiliyati 
pasaygan. Bu tunda hayot kechirish bilan aloqador. Bu ikki belgi 
bilan ular keng tovonlilarga yaqin turadi. Lekin ulardan farqli 
ravishda bosh miya ancha rivojlangan.
K o'p paleontologlar maymunlar uzun tovonlilar va lemur- 
larga o ‘xshash chala maymunlardan kelib chiqqan, degan fikr- 
ni 
quvvatlaganlar. Dastlabki maymunlar keng va tor burunli 
maymunlarga ajralgan. Keng burunli maymunlar Janubiy Ameri-
39

---

kada, tor burunli maymunlar esa eski dunyoda Afrika, Sharqiy va 
Janubiy Osiyoda tarqalgan (5-rasm).
Keng burunli maymunlarning eng birinchi suyak qoldiqlari 
25 million yilgi yotqiziqlaridan topilgan. Ular dastlab Boliviyada, 
so'ng Shimoliy Afrikada bundan 31-35 mln yilgi yotqiziqlariga 
tegishlidir. Keng burunli maymunlarning Afrikada tarqalganlari 
orollar orqali. tasodifan Janubiy Amerikaga o'tgan b o iish i 
mumkin. Tor burunli maymunlarning suyak qoldiqlari Misrdagi 
Nil daryosining g ‘arbiy tomonida 31-35 mln yilgi yotqiziqlaridan 
topilgan. Bu suyaklar propliopitek va egiptopitek maymunlariga 
tegishli b o iib , ko ‘pchilik paleontologlaming fikricha, ular ho- 
zirgi tor burunli maymunlarning, shuningdek odamsimon may- 
munlaming qadimgi ajdodlari hisoblanadi.
5-rasm . K eng b u ru n li m ay m u n lar: 1-R ozaliya; 2-K oata; 3-S aym ir
40

---