Mundarija: Kirish Moliyaviy rentablik tahlili Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili Loyihaning

Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………….3
1. Moliyaviy rentablik tahlili…………………………………………….4
2. Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili……6
3. Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili…………………………………….17
4. Loyihaning moliyaviy samaradorligini foyda balansi yordamida
aniqlashning oddiy usuli………………………………………………..28
5.Xulosa………………………………………………………………...35
6.Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………36


Kirish
Loyihani moliyaviy tahlil qilish bir necha ko‘rinishga ega bo‘lib, loyiha turiga qarab, ikki yoki undan ko‘proq turdagi moliyaviy tahlil amalga oshirilishi mumkin. Moliyaviy tahlil quyidagi turlami o‘z ichiga oladi:
1. Moliyaviy rentabellilik tahlili.
2. Moliyalashtirishga ehtiyoj va uning maqbul variantini tahlili. Buning uchun o‘z mablag‘lari va kredit mablag‘larining salmog‘i va shartlari tahlil qilinadi.
3. Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili.
4. Xarajatlaming qoplanishining tahlili.
5.Loyihaning moliyaviy barqarorligini tahlili.
Moliyaviy tahlilning yuqorida sanab o‘tilgan turlari loyhaning masshtabiga, xarakteriga va maqsadiga bog‘liq holda qo‘llanadi.Shuningdek loyihaningmoliyaviy jihatdan maqsadga muvofiqligi qanday nuqtayi nazardan turib ko‘rib. Loyihani moliyalashtirishda avvalo korxonalar maksimal darajada o‘z mablag‘larini kiritishlari maqsadga muvofiq. Albatta bu qarorga chuqur tahlil asosida kelish lozim.
Moliyalashtirish shakllarining turli-tumanligi o'zgarib turishi mumkin. Biroq ular
tushumlar va asosiy xarajatlaming ta'minlanganligi uchun yetarli bo'lishi kerak. Ko'p hollarda loyihani ishlab chiquvchilar investorlar va kreditorlarga uning jozibadorligini ta'minlash maqsadida loyihaning qiymatini pasaytirishga harakatqiladilar. Investitsion loyihalami moliyalashtirish usullari:
• O’z-o’zini moliyalashtirish
• Aksionerlashtirish
• Kreditlash
• Byudjetdan Moliyalashtirish
• Lizing orqali Moliyalashtirish
• Venchurli Moliyalashtirish
• Loyihaviy Moliyalashtirish
• Qarz mablag’lari orqali
• Jalb qilingan mablag’lar
Moliyaviy rentablik tahlili.
Moliyaviy rentabellilik (PI, ROI) tahlilining maqsadi loyihaning hayot davri davomida investitsiyalardan olinadigan samarani baholashdan iborat. Bu tahlilni ba’zida loyihaning moliyaviy maqsadga muvofiqligi tahlili deb ham yuritiladi. Shu asosga tayanilgan holda rentabellilik ko‘rsatkichlari hisoblab chiqiladi. Bu tahlil avvalo loyihadagi pul tushumlari va chiqimlari oqimiga asoslangan holda o‘tkaziladi va ana shu kelgusi pul oqimlari asosida tahlil qilinadi. Bunda e’tibor loyihani amalga oshiruvchi tashkilotlarga (ulaming moliyaviy holatiga) emas, balki loyihaning o‘ziga qaratiladi. Moliyaviy rentabellilikni tahlili tovarlar va xizmatlar savdosini amalga oshiruvchi loyihalar uchun o‘ta muhim, lekin kommunal xizmat ko‘rsatuvchi va davlatdan qisman dotatsiya olib ishlovchi tashkilotlar uchun uncha ham muhim emas. Loyihaning dastlabki shakllanish bosqichida, investitsiya loyihasining samaradorligini aniqlashda ushbu sodda usuldan ham foydalaniladi. Xalqaro amaliyotda loyiha tahlilchilari kichik loyihalaming moliyaviy kelajagini ko‘rishda tezkor va sodda usul sifatida unga murojaat qiladilar. Bank kreditni qoplanishini asosan ikki ko‘rsatkich yordamida ko‘radi:
1) Kredit foizi, soliq va amortizatsiya ajratmasidan oldingi foyda (EBITDA – Eaming before interest, taxes, depreciation and amortization) orqali va 2 sotilgan mahsulot orqali. Agar bank loyihaga minimum 25% tadbirkoming mablag‘larini kiritilishini talab etadi deylik.
1 variant. EBITDA 45 ga teng. Tadbirkor uchun murakkablik koeffitsiyenti 1 deb belgilangan bo‘lsin. Bank o‘zining kredit siyosatiga muvofiq 45 birlik kredit ajrata oladi (I= EBITDA*1 =45*1 =45). Agar murakkablik koeffitsiyenti tadbirkor uchun 5 deb belgilangan bo‘lsa (I=EBITDA*5 =45*5 =225) bu korxona uchun investor 225 birlik qarz mablag‘lari ajrata oladi. Tadbirkor esa bankda o‘zining kredit tarixi va uning ijobiy tajribalarini oshirish borasida doimo harakatda bo‘ladi. Bank murakkablik koeffitsiyentini belgilashda tarmoqning mamlakat iqtisodiyoti uchun ustuvorliligi, tadbirkor va uning korxonasini ishonchliligi kabi omillardan kelib chiqib belgilaydi. 2 variantda esa murakkablik koeffitsiyenti 10 ga teng bo‘lsa (I= EBITDA*10 =5*10 =50) bu korxona uchun investor 225 birlik qarz mablag‘lari ajrata oladi.
Moliyaviy natija-korxona faoliyatining foyda summasi va rеntabеllik darajasida ifodalanadigan yakunidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming xojalik va moliyaviy faoliyatini bеlgilovchi asosiy mеzon - sof foyda hisoblanadi. Sof foyda miqdorini aniqlash uchun quyidagi oraliq foyda korsatkichlarini aniqlash kеrak
1.Yalpi foyda = Sof tushum – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi.
2.Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan kеlgan foyda = yalpi foyda - davr xarajatlari ± asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromad (xarajat).
3.Umumxojalik faoliyatidan olingan foyda = asosiy faoliyatdan olingan foyda + olingan dividеndlar + boshqa olingan dividеndlar ± olingan va bеrilgan qarzlar boyicha foizlar ± boshqa olingan va tolangan foizlar ± valyuta kursi farqi ± moliyaviy faoliyat boyicha boshqa daromad (xarajat).
4.Soliq tolagunga qadar foyda = umum xojalik faoliyatidan kеlgan foyda ± favquloddagi foyda (zarar).
5.Sof foyda (zarar) = soliq to`lagunga qadar foyda - foydadan soliq boshqa soliqlar va ajratmalar.Rеntabеllik korsatkichi jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir ayrim korxonaning iqtisodiy hamda moliyaviy samaradorligini ifodalovchi korsatkich hisoblanadi. Bu korsatkichda kеngaytirilgan ishlab chiqarishni, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishni, xalqning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlash maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish uchun sarflanadigan jonli va buyumlashgan mеhnat tеjamini pul shaklida ifodalanishini va qoshimcha mahsulotning massasi o`z ifodasini topadi.Moliyaviy tahlil usuli o'quv qollanmasida rеntabеllik korsatkichlarini uchta guruhga umumlashtirishni tavsiya etganlar:
1.Kapital (aktivlar) rеntabеlligi;
2.Mahsulot rеntabеlligi.
3.Pul mablaglari oqimi asosida hisoblangan rеntabеllik ko`rsatkichlar

Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili.
Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotni moliyaviy holati ishonarli va barqaror bo‘lishi kerak. Shuning uchun bu masalaga alohida e’tibor qaratiladi. Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotni moliyaviy tahliliga uchta moliyaviy hisobotni tayyorlash, tahlil etish va prognoz qilish kiradi:

• 
  daromadlar(foyda va zararlar) hisoboti;
  
• 
  pul mablag‘lari tushumlari va chiqimlari hisoboti;
  
• 
  balans hisoboti.
  

Bu hisobotlar loyihaning butun amalda bo‘ladigan davri yoki hech bo‘lmaganda uni ekspluatatsiya qilishning dastlabki bir necha yiliga tuziladi. Moliyaviy holatni baholash uchun qo‘llaniladigan koeffitsiyentlar:

• 
  Joriy likvidlik koeffitsiyenti= JA/JP
  
• 
  Shu muddatdagi likvidlik koeffitsiyenti= LA/JP
  
• 
  Kritik baholash koeffitsiyenti = (NP+DQ)/QMM
  
• 
  Umumiy to‘lov qobiliyati koefitsiyenti = QM/UA
  
• 
  Investitsiyadan foydalanishni baholash koeffitsiyentlar:
  
• 
  Aktivlaming aylanuvchanligi koeffitsiyenti=Sotuvdan tushim/UA
  
• 
  Doimiy kapitalning aylanuvchanlik koeffitsiyenti=Sotuvdan
  
• 
  tushum/DK
  
• 
  Aksiyadorlik kapitali aylanuvchanligi koeffitsiyenti = Sotuvdan
  
• 
  tushum/ AK
  
• 
  Aylanma kapitalning aylanuvchanlik koeffitsiyenti = Sotuvdan
  
• 
  tushum/Aylanma kapital
  
• 
  Rentabellik ko‘rsatkichlari:
  
• 
  Umumiy aktivlar rentabelligi = (SF+F)/UA
  
• 
  Doimiy kapitalning rentabelligi = (SF+F)/DK
  
• 
  Aksiyadorlik kapitalining rentabelligi = SF/AK
  
• 
  Sotish rentabelligi= SF/Sotishdan tushum
  
• 
  O‘z kapitali rentabelligi = SF/(AK+TF)
  
• 
  Kapitalning daromadligi = (SF+F)/O‘z kapitalining uzoq muddatli
  
• 
  qarzlari. Bu yerda
  
• 
  A-yuqori likvidli aktivlar;
  
• 
  JP-joriy passivlar;
  
• 
  JA-joriy aktivlar;
  
• 
  TF-taqsimlanmagan foyda;
  
• 
  LA-likvidli aktivlar;
  
• 
  F- kredit(qarz) uchun foiz;
  
• 
  UA-umumiy aktivlar;
  
• 
  NP-naqd pullar;
  
• 
  DQ-debitorlik qarzlari;
  
• 
  QMM-qisqa muddatli majburiyatlar;
  
• 
  DK-doimiy kapital;
  
• 
  AK -aksiyadorlik kapitali;
  
• 
  SF- sof foyda;
  
• 
  M-qarz majburiyatlar.
  

Tijorat banklari investitsion kreditlarining asosiy qismi investitsion loyihalami kreditIash (yoki moliyaviy kreditlash) asosida amalga oshiriladi. Loyihalami kreditlashning bu shakli kelajakda tashkil etilayotgan yoki qayta qurilayotgan korxonalar olishi mumkin bo'igan daromad hisobiga investitsion loyihalami moliyalashtirish hisoblanadi. Ushbu daromadlar hisobiga banklar tomonidan tashkil
etilgan investitsiyalami moliyalash va qaytarishlilik ta'minlanadi. Jahon tajribasida banklar faoliyatining ushbu yo'nalishi yoqilg'ienergetika majmuasi, qazib oluvchi va qayta ishlovchi hamda kapitalga muhtoj bo'igan sanoat tarmoqlari, ish lab chiqarish
quvvatlarini kengaytirish va zamonaviylashtirish uchun zarur bo'igan davlatlar va hududlar uchun juda dolzarb hisoblanadi. Loyihaviy kreditlash mexanizmi rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam ko'rsatishda lahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan muvaffiqiyatli amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning yangi usuli sindikatlashtirilgan kreditlash (sindikatga uyushgan bir necha kreditorlaming kreditlari majmuyi) paydo bo'ldi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu so'zning aniq atamasi yo'qligi sababli, ko'pchilik
hollarda moliyalashtirishning bu turini sindikatlashtirilgan kredit deb ham ataladi. Sindikatlashmoq, sindikat tuzib birlashmoq ma'nosinini bildirib, investitsiyalamimoliyalashtirish tizimida yirik investitsiya loyihalarini birgalikda moliyalashtirishni tashkil etish usullaridan birini anglatadi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda sindikatlashtirilgan kreditning asosiy xususiyati shun dan iboratki, bunda bir necha kreditorlaming mavjudligi, moliyalashtirish uchun berilgan kredit summasi va u bilan bog'liq risklaming ishtiroki kreditor (bank)lar o'rtasida taqsimlanishidadir. Investitsiya loyihalami moliyalashtirishda sindikatlashtirilishi mumkin bo'igan kreditlarga loyihaviy moliyalashtirish ham kiradi. Loyihaviy moliyalashtirishda kreditni qaytarishning manbayi bo'lib, loyihani amalga oshirish natijasida olingan foyda hisoblanadi. Jahondagi ko'pgina banklar faoliyatida o'z zimmasiga qanday risk darajasini olishiga qarab, loyihaviy moliyalashtirish quyidagi uch turga ajratilgan:
1. Regress huquqisiz kreditlash
2. To'liq regress huquqi bilan kreditlash
3. Cheklangan regress huquqi bilan kreditlash
Qarz oluvchiga nisbatan hech qanday regressiz bo'igan loyihaviy moliyalashtirishda kreditor o'z zimmasiga loyihani amalga oshirish bilan bog'liq barcha siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, savdo-sotiq risklarini oladi. Bunda kreditor faqatgina loyiha, kredit va foiz to'lovlari uchun bo'igan pul oqimlarini nazarda tutadi. Loyihaviy moliyalashtirishning bu ko'rinishi qarz oluvchi uchun juda narxi baland hisoblanadi, chunki kreditor bunday risk darajasini o'ziga olar ekan, unga teng keluvchi kompensatsiyaga ham haqli bo'ladi. Qarz oluvchiga nisbatan to'liq regressli loyihaviy moliyalashtirish jahon amaliyotida ko'proq tarqalgan. Bu tuming afzallik tomonlari shundan iboratki, qarz oluvchi loyihani moliyalashtirish uchun pul vositalarini nisbatan tezroq olish imkoniyatiga ega bo'ladi. Moliyalashtirishning boshqa turlaridan pul mablag'larini jalb qilishning narxi arzon bo'lishi bilan farqlanib turadi. Qarz oluvchiga nisbatan to'liq regressli loyihaviy moliyalashtirish quyidagi hollarda ishlatilishi mumkin:
• respublika yoki hududiy ahamiyatga ega, infrastrukturani shakllantirish bo'yicha daromadsiz bo'igan, past rentabelli loyihalami moliyalashtirish uchun pul mablag'lari kerak bo'lganda;
• eksport kredit shaklida pul mablag'larini taqdim etishda, chunki eksport kreditlami berish bo'yicha maxsus tashkilotlarqo'shimcha uchinchi taraf garovsiz loyiha risklarini o'z zimmasiga olish huquqiga egadirlar va kreditni faqatgina shunday shaklda berishga tayyorlar;
• loyiha bo'yicha kafolatlaming yetarli bo'imaganida;
• investitsion xarajatlarining ko'payishiga katta ta'sirchanligi bo'igan kichik loyihalarga pul mablag'lari taqdim etilganda, Qarz oluvchiga nisbatan cheklangan regressli loyihaviy moliyalashtirish loyihani amalga oshirish bilan bog'liq bo'igan barcha loyihalami nazarda tutadi, loyiha risklari loyiha ishtirokchilari orasida shunday taqsimlangan bo'ladiki, ularga bog'liq bo'lgan risklami o'zlari qabul qilishga tayyor bo'ladilar. lahon amaliyotida loyihaviy moliyalashtirishning bir qancha turlari mavjud.Loyihaviy loyihalashtirishning ko'lami bo'yicha ham turlarga bo'lish mumkin:
- bank loyihaviy moliyalashtirish;
- korporativ loyihaviy moliyalashtirish,
asosan banklar amalga oshiradi, shu sababli ular asosiy qarz beruvchilar bo'lib hisoblanadi, Ikkinchi ko'rinishda esa, loyihani mavjud korporatsiyalar amalga oshiradi, Bunda yetakchi o'rinni banklar emas, balki korporatsiyalar egallaydi.
Korporativ loyihaviy moliyalashtirish - investitsion loyihaning moliya manbai kompaniyaning o'z mablag'lari hisobiga amalga oshiriladi. birinchi o'rinda amortizatsiya fondiari va taqsimianmagan daromad (foyda) hisoblanadi. Bank loyihaviy moliyalashtirish - investitsion loyihaning moIiya manbai asosan yoki qisman bank kreditlari hisobiga amalga oshiriladi. Bank kreditlari aniq shartlar asosida beriladi. Loyihaviy mol iyalashtirishni jahon amaliyoti tajribasidan kelib chiqqan hoida moIiyalashtirish tartibiga (arxitekturasi bo'yicha) qarab ikki turga
bo'lish mumkin: - parallel moliyalashtirish; - bosqichma-bosqich moIiyalashtirish.
Birinchi tur moIiyalashtirish, odatda, hamkorlikdagi moIiyalashtirish deb ham ataladi, ya'ni bir nechta kredit muassasalari investitsiya loyihasining amaliyotga tatbiqi uchun qarz mablag'larini ajratadi. Bu, bir tomondan, banklarga beradigan kredit summalarining me'yoriy chegarasiga rioya qilishiga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan, o'z kredit risklarini kamaytiradi.
Amaliyotda hamkorlikdagi moliyalashtirishning ikki shakli qo'llaniladi:
1) mustaqil parallel moliyalashtirish, ya'ni har bir bank qarzdor bilan kredit shartnomasini tuzadi va investitsiya loyihasining o'ziga tegishli qismini moliyalashtiradi;
2) hamkorlikdagi moliyalashtirish, ya'ni kreditorlar yagona sindikat (konsorsium)ga birIashadi; yagona kredit shartnomasi tuziladi; sindikat (konsorsium)ni shakllantirishni, kredit shartnomasini imzolashni menedjer-bank amalga oshiradi; kelgusida kredit shartnomasining amalga oshirilishi ustidan nazorat va zarur hisobkitob operatsiyalarini sindikat (konsorsium) tarkibiga kiruvchi maxsus agro-bank amalga oshiradi va buning evaziga komission haq oladi. Bugungi kunda loyihaviy moliyalashtirishning ikkinchi turi keng tarqalgandir. Loyihaviy moliyalashtirishning bosqichma-bosqich moliyalashtirish turi yirik nufuzli bank ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday nufuzli birinchi toifali tijorat banklari investitsiiya loyihalarini ekspertizasi bo'yicha tajribali mutaxassislaming mavjudligi, kreditlash imkoniyatining yuqoritigi sababli loyihalami kreditIash uchun katta miqdorda arizalar olinadi. Lekin bu yirik tijorat banklari har doim ham barchaloyihalami moliyalashtirish imkoniyatiga ega bo'imaydi yoki bu holat ulaming balansiga salbiy ta'sir etishi mumkin. Shuning uchun ham ko'p hollarda bunday banklar loyiha Jami kreditlash jarayonining tashabbuskori vazifasini bajaradi. Korxonaga qarz berilgandan so’ng tashabbuskor - bank konsessiya shartnomasi bo'yicha qarzdorga nisbatan O’z talablarini boshqa kreditorga uzatadi. Investitsiya loyihasini baholagani, kredit shartnomasini ishlab chiqqani va qarz bergani uchun tashabbuskor-bank kommission haq oladi. Bu qayd qilingan loyihaviy moliyalashtirish turlarida asosiy rol tashabbuskor-bank sifatida ishtirok etuvchi yirik tijorat banki va xalqaro moliyaviy institutlar zimmasiga to’g’ri keladi. Har qanday turkumdagi loyihalami baholashda loyihadan olinadan naf aniqlanadi. Ular pul va pul bo`lmagan manfaatdorlik bo‘lishi mumkin. Аvvalo pul ko‘rinishidagi manfaatlami hisoblash uslublarini ko‘rib o‘taylik. Buning uchun investitsiya loyihalariga murojaat etamiz. Real aktivlarga mablag‘sarf qilishning maqbul variantlarini tanlash va asoslab berish jarayonida investitsiya loyihalarini iqtisodiy - moliyaviy baholashning ahamiyati juda katta. Boshqa barcha jihatlari ijobiy bo‘lgani holda ham quyidagi shartlami taʼminlamagan loyiha amalga oshirish uchun qabul qilinmaydi:
1.tovarlaming realizatsiya qilinishidan kelgan daromadlar sarf etilgan xarajatlami qoplamasa;
2. loyihani mablag‘ bilan taʼminlaydigan investor o‘rtacha foyda meʼyoridan kam bo‘lmagan rentabelikka erishmasa;
3.investor uchun maʼqul keladigan davr ichida xarajatlar qoplanmasa.
Mana shu shartlaming bajarilishi real ekanligini aniqlash investitsiya loyihalarini moliyaviy - iqtisodiy baholashning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni o‘tkazish bir qancha sabablarga ko‘ra, ancha qiyin. Bu sabablar quyidagilardir:
• birinchidan, investitsiya xarajatlari bir marta qilinishi yoki uzoq muddat ichida bir necha marta takrorlanishi mumkin;
• ikkinchidan, investitsiya loyihalarini amalga oshirishdan natija olish jarayoni ham uzoq davom etishi mumkin;
• uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalami amalga oshirish investitsiya loyihalarining barcha jihatlarini baholashda noaniqlik darajasi oshishiga, turli xatoliklarga yo‘l qo‘yilishiga olib keladi.
Аynan ana shu omillaming mavjudligi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus, xatolik darajasi minimal bo‘lgan, yetarlicha asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradigan uslublarini vujudga keltirishni taqozo etdi. Diskontlash – bu iqtisodiyotda XX asrning ikkinchi yarmidan jahon moliyaviy iqtisodiyotiga keng ko‘lamda kirib kelgan yangi nazariya va uslubdir. Investitsiya loyihalarini baholashning maxsus uslublari vujudga kelishiga sabab, pul mablag‘lari qiymatining vaqt davomida o‘zgarib turishidir.
Yaʼni bugungi bir so‘m qiymati bir yil keyin olinadigan bir so‘m qiymati bilan bir xil emas.