Mundarija: Kirish Moliyaviy rentablik tahlili Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning moliyaviy tahlili Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili Loyihaning

$1 Present Value (PV) > $1 Future Value (FV)
Bir xil summadagi pulning turli vaqtda har xil qiymatlarga ega bo‘lishiga bir qancha sabablar mavjud:
–birinchidan, bu holat inflatsiya jarayonlari bilan izohlanadi, yaʼni baholar darajasining ko‘tarilishi oqibatida bugun bir so‘mga olish mumkin bo‘lgan tovami bir yildan so‘ng bir yarim yoki ikki so‘mga sotib olish mumkin bo‘ladi;
–ikkinchidan, har qanday tijorat operatsiyasiga (shu jumladan, bank depozitiga) qo‘yilgan bir so‘m pul uning yordamida olingan daromad hisobiga bir yildan keyin kattaroq miqdordagi pulga aylanadi. Bu holat moliyaviy operatsiyalaming aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini iqtisodiy asoslash va tahlil qilish mexanizmini belgilab beradi. Demak, har bir moliya mutaxassisi yoki investitsiyalami tahlil etayotgan mutaxassisning asosiy shiori quyidagicha bo‘lmog‘i kerak: bugun olinadigan bir so‘m pul kelgusida olinadigan bir so‘m puldan qiymat jihatdan kattadir. Buni juda oddiy misolda ko‘rishimiz mumkin. Аgar siz 100 so‘m pulni 10% stavka bilan bankka qo‘ysangiz, kelgusi yili (uni inglizcha
FV yaʼni future value deb belgilaymiz), sizning omonatingiz:
FV1 =100+100 * 0,1=110 so‘mga teng bo‘ladi.
FV1 = 100+ (100*0.10) = 100+10 = $110
yoki
FV1 = 100*(1+0,1) ^1 = 110
FV2 = 100* (1+0.1) ^2 = 100*121 = $121
FV3 = 100* (1+0.1) ^3 = 100*1.33 = $133
Аgar pulingizni yana bir yil olmaysiz, deb faraz qiladigan bo‘lsak, ikkinchi yilning oxiriga borib sizning omonatingiz:
FV2=[100(1+0,10)]*(1+0,10)]=100(1+0,10)2 =100*1,21 =121
so‘m bo‘ladi.
Jamg‘armalar ko‘payishining bu modeli murakkab foizlar modeli deyiladi va quyidagicha yozilishi mumkin (1-formula):
FVn = PV n ( 1 + k )n
Bu yerda, FV (ing. future value) – bugun investitsiya qilinayotgan summaning kelgusidagi, yaʼni maʼlum davr o‘tgandan so‘nggi – investor ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan qiymati;
PV (ing.present value) – kelajakda daromad olish uchun investitsiya qilinayotgan summaning joriy (bugungi) qiymati;
k – investitsiyalaming daromadlilik darajasi. Bizning misolimizda u jamg‘arma omonatlari bo‘yicha bank foiz stavkasiga, umumiy hollarda esa bir necha muqobil loyihalar bo‘yicha eng yuqori bo‘lgan kutilayotgan sof foyda meʼyoriga teng;
n – investitsiyalar harakatda bo‘lib daromad keltirib turadigan muddat. Bizning misolimizda omonatlami bankda saqlash davri (yil, oy, kun). Аgar omonatlar bo‘yicha yiliga bir marta daromad hisoblansa, n yillaming tartib raqamini, har oyda hisoblansa, bir oylik davrlar tartib raqamini ko‘rsatadi. FVn = PVn* (1+k)^n formulasi bo‘yicha jadval ishlab chiqilgan Аmaliyotda yuqorida keltirilgan formula yordamida kelgusi qiymatlami hisoblashda maxsus hisoblash dasturlaridan, shuningdek, k va n ning turli miqdorlarida investitsiyalar dastlabki miqdorining o‘sib borishi koeffitsiyentlari kiritilgan maxsus jadvallardan foydalaniladi. Bugun investitsiya qilinayotgan mablag‘laming kelgusidagi qiymatini hisoblash jarayoni diskontlash deb yuritiladigan moliyaviy hisob-kitoblaming bir ko‘rinishidir. Diskontlashning ikkinchi turi kelgusi qiymatni hisoblashga teskari jarayon bo‘lib, kelgusida olinadigan summaning joriy davrdagi qiymatini hisoblab topish imkonini beradi.Bunda kelgusida maʼlum summmaga ega bo‘lish uchun bugun qancha miqdorda investitsiya qilish kerakligi hisoblab topiladi. Аlbatta, kelajakda olinadigan summa bugun biz foydali ishga sarflayotgan va biz kutgan miqdorda foyda keltiradigan investitsiya summasidan ko‘p bo‘lishi kerak emas. Diskontlashning bu turi joriy qiymatni hisoblash yoki keltirilgan, diskontlangan qiymatni aniqlash deyiladi. Bunday hisob-kitobni bajarish uchun kelgusi qiymatni
hisoblash formulasiga nisbatan teskari formuladan foydalaniladi
(2-formula):
РVn = FVn / (1+k)n = FVn * 1 / (1+k)n
Bu yerda, PVn – n yildan so‘ng olinadigan summaning keltirilgan, joriy qiymati (diskontlash koeffitsiyenti k ga teng bo‘lganda n yildan so‘ng FVn miqdordagi summani olish uchun bugun qilinishi kerak bo‘lgan investitsiya summasi);
FVn – n yildan so‘ng olinadigan summa.
Аgar k biz mablag‘imizni o‘zimiz uchun qulay bo‘lgan investitsiya loyihasiga sarflaganimizda haqiqatda olishimiz mumkin bo‘lgan daromad darajasini aks ettirsagina, bu formula mazmunga ega bo‘ladi.
Misol: Аytaylik, investor traktor zavodining aksiyalarini sotib olmoqchi bo‘lsin. Zavodning har bir aksiyasi 10 ming so‘mdan taklif qilinayotgan va 5 yildan keyin aksiyalaming bahosi 2 marta oshishi kutilayotgan bo‘lsa, shuningdek, mablag‘ni bank depozitiga qo‘yganda 10% daromad olish imkoniyati mavjud bo‘lsa, aksiyalami sotib olish maqsadga muvofiqmi yoki yo‘qmi? Demak, aksiyalar bahosi 5 yildan so‘ng ikki martaga oshadi va 20 ming so‘mni tashkil etadi. Joriy qiymatni hisoblash formulasini qo‘llab, quyidagilami topamiz:
РV5 =20000 * 1 / ( 1+0,10 )5 = 20000 * 0,6209=12418 so‘m
Demak, 5 yildan so‘ng har bir aksiyaning qiymati 20000 so‘mni tashkil etsa, uning bugungi qiymati 12418 so‘mga teng bo‘lar ekan. Yaʼni investor har bir aksiyani sotib olish uchun 10000 so‘mdan emas, 12418 so‘mdan sarflaganda ham mablag‘ sarflashning bu varianti bankka mablag‘ qo‘yishdan ko‘ra samaraliroqdir. Аgar foiz stavkasi 15% dan ortiq bo‘lsa, mablag‘ni bank depozitiga qo‘yish samaraliroq bo‘lishini xuddi shu usulda hisoblab topish mumkin.Diskontlash stavkasini tanlashda amaldagi shakllangan yoki kutilayotgan o‘rtacha ssuda foizi darajasiga asoslanish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida u bozor konyunkturasiga, mamlakatning, tarmoqning va firmaning, shuningdek, boshqa mamlakatlaming iqtisodiy rivojlanishi istiqbollariga bog‘liq.Har qanday investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy baholash mazmunini juda sodda savolga, ya’ni kelgusidagi pul tushumlari hozirgi qilingan xarajatlami qoplaydimi yoki yo’qmi, degan savolga javob topish tashkil etadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda investitsiyalami baholashning turli loyihalarga qo’yilgan mablag’laming foydaliligini taqqoslashga asoslangan usullari ko’p qo’llaniladi. Bunda u yoki bu
loyihaga investitsiya qilishning muqobil varianti bo’lib boshqa ob’ektlarga m ablag’ sarflash, shuningdek mablag’ jami ma’lum foiz bilan bankka qo’yish yoki ulami qimmatli qog’ozlarga aylantirish imkoniyatlari hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, investitsiya Ioyihalari samaradorligini baholash uslublari deganda xarajatlaming foydaliligi va qoplanishi nuqtai nazaridan turli ob’ektlarga (loyihalarga, tadbirlarga) investitsiya qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlash usullari tushuniladi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlashda, ulaming ayrim jihatlarinigina xarakterlaydigan alohida ko’rsatkichlardan foydalanish etarli bo’lmaydi. SHu sababli investitsiya Ioyihalari samaradorligini baholash uchun bir necha uslublar va ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Investitsiya loyihalarini baholashda besh asosiy uslubdan keng foydalaniladi. O’z navbatida bu uslublami ikki guruhga aratish mumkin:
1. Diskontlash kontseptsiyasini qo’llashga asoslangan uslublar:
• sof joriy qiymatni aniqlash uslubi;
• investitsiyalaming rentabellik darajasini aniqlash uslubi;
• ichki foyda me’yorini aniqlash uslubi.
2. Diskontlash kontseptsiyasini qo’llashni ko’zda tutmagan uslublar:
• investitsiya loyihalariga sarflangan m ablag’lami qoplash davrini
aniqlash uslubi;
• investitsiyalaming buxgalteriya rentabelliligini aniqlash uslubi.
Ushbu uslublami ko’rib chiqishdan oldin shuni ta’kidlash zarurki, har beshala uslub investitsiyalaming mutlaq samaradorligini aniqlash usuli sifatida ko’rib chiqiladi.
ya’ni har bir investitsiya loyihasini amalga oshirish firmaning boshqa loyihalarga investitsiya sarflash imkoniyatlariga ta ’sir etmaydi, degan shartga amal qilinadi.
Bunday shartning kiritilishiga sabab shuki, amalda ko’pchilik investiya loyihalarining amalga oshirilishi boshqa loyihalami amalga oshirish imkoniyatlarini pasaytiradi yoki mutlaqo yo’qqa chiqaradi. Bunday investitsiya loyihalari o’zaro konfliktli loyihalar deyiladi. O’zaro konfliktli loyihalar jum lasiga shuningdek, firmaning m a’lum bir pirovard maqsadiga erishishning turli yo’llarini ko’zda tutuvchi loyihalar kiradi. Turli loyihalaming konfliktli bo’lishiga sabab korxona m ablag’larining cheklanganligidir. Firmalalar loyihalami nafaqat mutlaq samaradorligi mezoniga ko’ra, balki mablag’ etmay qolganligi sabab boshqa loyihalami amalga oshira olmasligi tufayli o’zi ko’rishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar nuqtai nazaridan kelib chiqib ham tanlaydi. Boshqacha aytganda, firma
investitsiya loyihalarini nisbiy samaradorlik mezoniga ko’ra tanlaydi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlash usullarini o’rganishga kirishishdan oldin biz e ’tiborga olishimiz zarur bo’lgan yana bir shart shundan iboratki, bu jarayonda loyiha bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar va tushumlar pul ko’rinishiga ega deb qaraladi.
Loyiha O’zbekiston milliy iqtisodiyotining ustuvor yo’nalishlariga, iqtisodiy manfaatlariga va xavfsizligiga javob berishi kerak. SHuning uchun iqtisodiy tahlil investitsiya loyihasini umumjamiyat manfaati nuqtai nazaridan o’rganadi. Iqtisodiy tahlil loyihalarga kengroq yondashib, daromad va xarajatlami baholashda moliyaviy tahlildan farq qiladi. Umuman, bu tahlilda daromadlar-xarajatlar oqimini baholashda moliyaviy tahlilga qaraganda ikki katta o’zgarishga yo’l qo’yiladi.
Birinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqaruvchilar olgan subsidiyalar soliq to’lovchilaming to’lovlari bilan qoplanib ketadi. Ikkinchidan, bir loyihani amalga oshirish ikkinchi bir loyiha uchun resurslar miqdori kamayishiga olib kelishi mumkin. Misol uchun, Samarqand viloyatida 15000 tonna pomidor etishtiriladi. Evropa texnologiyasida qayta ishlangan pamidor tomat pastasi, agar 110 kg lik asseptek qoplarga qadoqlansa va Evropaning ISO-
9001 sertifikati bilan kafolatlansa, loyiha valyuta keltiruvchi loyihaga aylanadi.
Agar shunday zavod mavjud bo’lsayu, uning talabi 12000 tonna pomidomi qayta ishlashga m o’ljallangan bo’lsa, demak, keyingi loyihaga faqat 3000 tonna pomidor qolyapti. Qo’shimcha zahiralar bilan yana 5000 tonna pamidor etishtirilsa ham ikkinchi turdosh korxonaning loyihasiga xom ashyo taqchil bo’ladi. Bu holda ikkinchi loyiha o’zi bilan bir xil bo’lgan birinchi loyihaga ziddiyatli loyiha deb baholanishi mumkin. Bundan xulosa shuki, birinchi loyihaning amalga oshirilishi ikkinchi loyihani moliyalashtirishni samarasiz qilib qo’yadi. Buning asosiy sababi har ikki loyha xom ashyo etishmovchiligidan raqobatdosh mahsulot ishlab chiqara olmay qolishlari mumkin. Bu holda umumjamiyat nuqtai nazaridan iqtisodiy daromad moliyaviy daromaddan past bo’ladi va buni loyiha bo’yicha ish boshiashdan oldin hisobga olish zarur. Moliyaviy tahlilda foydali deb baholangan loyiha o’zining salbiyekologik yoki ijtimoiy oqibatlari tufayli iqtisodiy tahlilda foydasiz deb baholanishi mumkin. Loyihaning ekoligik jihatlari bilan bog’liq iqtisodiy xarajatlar hisobga olinganda ko’p hollarda u samarasiz bo’lib qolishi mumkin. Loyihaning ekologiyaga salbiy ta’sirini oldini olish uchun tozalash inshootlari qurishga to’g’ri keladi. Bu holda investitsiya xarajatlari ko’payadi va loyihaning samaradorligi pasayadi. Natijada loyiha samarasiz deb hisoblanishi mumkin. Moliyaviy tahlil va iqtisodiy tahlil o’rtasidagi farqlami quyidagicha keltirish mumkin:
1. Moliyaviy tahlilda kapital xarajatlar loyiha xizmat muddatiga taqsimlab chiqiladi (amortizatsiya). Iqtisodiy tahlilda esa kapital xarajatlar foydalanish (ishlatilish) yilidagi bir marotabalik xarajat summasi sifatida hisobga olinadi.
2. Moliyaviy tahlilda soliqlar va turli guruhlar o’rtasidagi boshqa bir tomonlama to’lovlar hisobga olinadi. Iqtisodiy tahlilda esa bu to’lovlar va soliqlar jam iyat ichidagi transfert to’lovlari bo’lgani uchun hisobga olinmaydilar.
3. Moliyaviy tahlilda diskontning xususiy stavkasi qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlilda loyihalar bo’yicha daromadlar va xarajatlar oqimlarini daromad darajalariga ko’ra guruhlar bo’yicha o’rganiladi.
Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili.
Loyihaning moliyalashtirishga ehtiyojini aniqlashda milliy iqtisod manfaatlariga mos kelishini albatta hisobga olinishi shart. Loyihani moliyalashtirish ikki manba hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
1. O`z mablag‘lari.
2. Qarzga olingan mablag‘lar.
Eng avval o‘z mablag‘lari hisobiga loyihani moliyalashtirish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Bunda investitsiyalashga ketgan mablag‘lar aylanma kapitalni kamayishiga va shu bilan bog‘liq muammolarga olib kelmasligi kerak. Xalqaro amaliyotda aylanma mablag‘lar ham loyiha budjetiga kiritilishi mumkin. Buning uchun yangi korxonalaming yangi loyihalari bo‘lishi lozim. Misol uchun Jahon banki va O‘zbekiston Hukumat o‘rtasida amalga oshirilgan “O‘zbekistonda paxtachilik
industriyasini takomillashtirish” (2021-2022- yillar) loyihasida tashkil etilgan yangi qo‘shma korxonalaming aylanma mablag‘lariga ham imtiyozli kredit ajratilgan va loyiha budjetining bir komponenti sifatida qaralgan. Moliyalashtirishga ehtiyoj tahlili loyihani investitsiyalash va uni ekspluatatsiya qilish uchun kerak bo‘lgan barcha moliyaviy ehtiyojlami prognoz qilishni o‘z ichiga oladi1. Moliyaviy tahlilda daromad va xarajatlarga nisbatan alohida bozor baholari qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlilda muqobil ijtimoiy qiymatlar (daromadlar va xarajatlarga nisbatan yashirin baholar, ekologik daromad va xarajatlar, foydalinilmayotgan yoki to’la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish omillari) qo’llaniladi.
Umuman olganda, iqtisodiy tahlil loyihaning homiylariga ham, boshqalarga ham ta’sirini o’rgangan holda u jam iyat uchun qanchalik foydali ekanligini, uni amalga oshirish uchun jamiyat nuqtai nazaridan resurs ajratish qanchalik maqsadga muvofiqligini tekshiradi. Daromadlar va xarajatlami iqtisodiy tahlil qilish resurslardan samaraliroq foydalanish maqsadida iqtisodiy tanlash muammosini qulay va tushunarli izohlash usulidir. Har bir mamlakat u yoki bu mahsulotni ko’p ishlab chiqara oladi. Lekin bir yo’la hamma mahsulotni ko’p ishlabchiqarib bo’lmaydi. Shu sababli resurslardan foydalanishning turli variantlaridan birini tanlashga to’g’ri keladi. Minimal xarajatlar bilan maksimal natijalarga erishishni ta’minlaydigan qilib investitsiyalashga erishgan mamlakatgina o’z resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlay oladi. Iqtisodiy tahlil maqsadi loyiha bilan bog’liq barcha samaralami ko’rib chiqish uchun umumiy asos yaratishdir. Bunga:
1. Bozor bitimlaridan o’z aksini topadigan iqtisodiy o’zgaruvchilami aniqlash (masalan, uy bahosi u joylashgan xudud sifatini-transport, maktab kabilaming yaqinligini, uy-joy arxitekturasining urf bo’lgan turini, xonalar sonini aks ettiradi);
2. Loyihaning turli belgilarini baholashga aholi munosabatini aniqlash uchun loyihaning foydali tomonlarini xarakterlovchi ko’rsatkichlarga pulda ifodalanmaydigan qiymatlami kiritish;
3. Loyihalami bevosita o’lchanadigan boshqa xarajatlari hamda natijalarini taqqoslash imkonini beruvchi chizmalami ishlab chiqish yo’li bilan erishiladi. Bular asosida loyihadan olinadigan manfaat unga sarflangan xarajatdan oshish-oshmasligi to’g’risida murakkab qarorga kelinadi. Bunda manfaat (daromad) va xarajatlar yagona o’lchov birligida ifodalanadi. Loyihani qabul qilish, loyiha bo’yicha iste’mol qilinadigan resurslardan foydalanish borasidagi muqobil variantlardan hech biri mamlakat oldida turgan vazifalar nuqtai nazaridan bundan yuqoriroq natija bermasligini anglatadi. Iqtisodiy tahlil ya’ni daromadlar va xarajatlami tahlil qilish usullari aks ettirilgan. Bunda NPV, PI, IRR, CC, PP, ROI kabi ko’rsatkichlari hisoblanadi. Sof joriy qiymat — NPN Sof joriy qiymat ko’rsatkichi loyiha amalga oshirilishi na-tijasida firma boyligi kanchaga ko’payganini xarakterlaydi. Sof joriy qiymatga asoslangan holda investitsiyalami tahlil kilish usuli quyidagi ikkita shartdan kelib chikadi:
• har qanday korxona yoki firma o’z boyliklarini oshirishga harakat qiladi;
• har xil vaqtda sarflangan mablag’lar bir xil qiymatgaega bo’lmaydi.
Sof joriy qiymat bu diskontlangan pul tushumlari bilan (albatta investitsiya natijalarida vujudga kelgan) diskontlangan xarajatlaming farkidir. Agar boshlang’ich investitsiya mablag’larini , 1-davr oxiridagi pul tushumlarini SG’ deb belgilasak, u holda sof joriy qiymatni aniqlash formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi formula:
NPN = CF1/(1+k)1
+CF2/(1+k)2 + ...+CFn/(1+k)n-I0 =∑ CF1/(1+k)1-I
Agar sof joriy qiymat (^RU) musbat miqdorga ega bo’lsa bu loyiha uchun qilinadigan investitsiya samaralidir. Misol: Firma 500 mln. So’mga universal do’kon uchun joy, bino sotib oldi. Bu do’kondan 10 yil davomida har yili 100 mln.so’mdan pul tushumlari bo’ladi. O’sha davrda muqobil foyda me‘yori 10% bo’lsa, shu do’konni sotib olish kerakmi, degan savol tugaladi. Hisob-kitoblar shuni korsatdiki, firma 10 yil ichida o’z kapitalini 114,6 mln. so’mga ko’paytiradi. Loyiha samaralidir. Ayrim hollarda «uzoq» muddatli investitsiya sarf etilib, uzoq muddat ichida pul tushumlari vujudga keladi. Ya‘ni pul oqimi birdaniga emas, bir necha yilga cho’ziladi. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
NPV = ∑ CFt /(1+k)t - ∑ It /(1+k)t tq1 tq1
Loyihalaming hayot davri cheklanmagan holatlarda MRUni hisoblashda Gorden formulasidan foydalaniladi
KRU=SG’,/ (Q-d) -10
Bu erda: pul tushumlari; d-pul tushumlarining doimiy o’sish sur‘atlari.
Misol: Firma yangi «Modellar uyi»ni 510 mln. so’mga sotib olmoqchi SHu davrda muqobil foyda me‘yori 15%. Har yili bu korxona 70 mln.so’m pul tushumlarini vujudga keltiradi. Korxonani sotib olish to’g’ri bo’ladimi?
NPV = 70/(0.15-0)-510 = 466.7 -510 = -43.3
Bundan ko’rib turibmizki, korxonani sotib olish firma uchun ziyon keltiradi: Faraz qilaylik, pul tushumlari yiliga 4% ga oshsin va yil oxirida 70 mln. So’m pul tushumiga ega bo’linsin, bunda f holatda korxonani sotib olish foydali bo’ladi.
NPV=70/(0.15-0.04)-510=70/0.11-510=636.4-510 = 126.4 mln so’m
Investitsiyalar samaradorligini NPV asosida aniqlash usuli keng tarqalganiga sabab bu ko’rsatkichning dastlabki shart-sharoitlar turli kombinatsiyalarida barkaror o’zgarmay turishidir. NPV investitsiyalashning ushbu varianti firma boyli-gi o’sishiga olib keladimi, degan savolga javob bersada, bunday o’sishning nisbiy o’lchamlari haqida hech qanday ma‘lumot bermaydi. Bunday ma‘lumot esa investor uchun juda zarur. Bu kamchilikni to’ldirish uchun boshqa bir ko’rsatkich investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiya rentabelligi PI — qilingan har bir so’m invesgitsiyaga qanday darajada foyda olinganligini yoki investor boyliga qanchaga ko’payganini ifodalaydi-gan ko’rsatkichdir. Ko’pincha, foyda me‘yori, deyiladigan bu ko’rsat-kichni quyidaga formula bilan aniqlash mumkin
PI = [∑CFt /(1+k)t ] / I0 n tq1
Bunda: 10 - dastlabki investitsiya summasi; SG’ - pul tushumlari; I - davr. Agar «uzoq muddatli xarajatlar — uzoq muddatli tushumlar» holati bo’lsa, bunda formula quyidagi shaklga ega bo’ladi PI =∑ CF t /(1+k)t / ∑ I t /(1+k)t tq1 tq1Oldingi misolga (modalar uyi) qaytib, loyihaning rentabellik darajasini aniqlaymiz;
PI = 100*6.1446/500 = 1.23 = 123% ya‘ni loyiha uchun sarf etilgan har bir so’m 0,23 so’m sof joriy daromad olib kelmoqda. formuladan ko’rinib turibdiki, unda sof joriy qiymatning ikki tomoni — daromad va investitsiya tomoni o’zaro taqqoslanadi. Agar diskontning qandaydir darajasida loyihaning rentabelligi birga teng bo’lsa, u holda keltirilgan investitsiya Xarajatlari keltirilgan daromadlarga teng va loyihaning sof keltirilgan diskontlangan daromadi nolga teng bo’ladi. Agar NPV musbat bo’lsa, PI albatta 1 dan katta bo’ladi. Demak, PI 1 dan katta bo’lsa, investitsiyalar samarali hisoblana-di. SHuni ta‘kidlash joizki, PI investitsiyalarming mutlaq samaradorligi ko’rsatkichi bo’lishi bilan birga investitsiya loyi-halarini yana ikki jihatdan turib baholash imkonini beradi. Birinchidan, bu ko’rsatkich yordamida loyihaning barqaror’ligi darajasini tekshirib ko’rish mumkin. Ya‘ni PI qancha katta bo’lsa, loyihaning mustahkamligi (barqarorligi darajasi) shunda katta bo’ladi. Bunday loyiha sharoitlar o’zgarishi ta‘sirida darhol foyda keltirmaydigan loyihaga aylanib kirlmaydi. Ikkinchidan, R1 mutaxassislarga turli investitsiyalami ulaming samaraliligi nuqtai nazaridan taqkrslash imkonini beradi.Ichki foyda me‘yori IRR daromadlilikning shunday me‘yoriki, unda pul tushushgarining diskontlangan qiymati pul chikimlarining diskontlangan qiymatiga teqg bo’ladi. Boshqacha qilib
aytganda, SHK loyiha bo’yicha investitsiyalashdan olingan sof tushumlaming diskontlangan kiymati investitsiyalaming diskontlangan qiymatiga teng bo’lishini ta‘minlovchi koeffitsientdir. Uni hisoblash uchun sof joriy qiymatni hisoblashda qo’llaniladigan formulalar qo’llaniladi. Ammo bunda berilgan minimal foiz me‘yorida (diskont stavkasida) pul oqimlarini diskontlash o’miga foiz me‘yori (diskont)ning NPV ni nolga teng bo’lishini ta‘minlovchi miqdori topiladi. SHunday qilib, IRR - diskont koeffitsientining shunday mikdoriki, bunda NPV 0 ga teng bo’ladi. Buni grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin: Yuqoridagi grafikdan kurinib turibdiki, IRR diskontlash koeffitsientining shunday mikdoriki, unda NPV gorizontal o’qni kesib o’tadi, ya‘ni nolga teng bo’ladi. Iqtisodiy adabiyotda ichki foyda me‘yorini ichki daromad me‘yori, qoplash koeffitsienti yoki samarasi, bazida esa kapital qo’yilmalar samarasi, deb ham ataladi. IRR ni hisoblash usuli NPV ni hisoblash usuli singari diskontlash konsepsiyasiga asoslanadi. IRR miqdorini ikki usulda topish mumkin: Birinchi usulda sof joriy qiymatni hisoblash formula-sida NPV miqdori nolga tenglashtirib olinib, diskonlash ko-effitsienti hisoblab topiladi. Ya‘ni quyidagi formulalardagi kimiqdori topiladi ( formula).
O = ∑ CF t /(1+k)t - ∑ I t /(1+k)t
Bu formulalar yordamida aniq javob olish qiyin. Olingan natijalar ma‘lum darajada taqribiy bo’ladi. Ichki foyda me‘yorini topish uchun «sinov va xato» usulidan foydalaniladi, ya‘ni formulaga diskontning ancha katta va kichik miqdorlari berilib olingan natija solishtiriladi. Agar olingan natijalardan biri nolga yaqinroq bo’lsa, bunga sabab bo’lgan diskont stavkasiga yaqin miqdorlar berilib, formula, natija toki nolga maksimal darajada yaqinlashmaguncha yechiladi. Ikkinchi usulda IRR miqdorini topish uchun keltirish koeffitsientlari jadvallaridan foydalaniladi. Misol: Aytaylik, transport firmasi 40 mln. so’mga yuk tashish mashinasini sotib olmoqchi. Uni ekspluatatsiya qilish 20 yil davomida yiliga 3,2 mln. sum pul tushumlarini keltirishi kutilmoqsa. Pul tushumlari yil oxirida bo’ladi deb hisoblasak, annuitet holatiga duch kelamiz:
PVAn =PMT1 * PVA1n, k 40 = 3.2 * PVA1n, k PVA1n, k = 40/3.2 = 12.5
Annuitetning joriy qiymatini hisoblash koeffitsient-lari jadvalidan 20-qatorda (20 yillik muddat) olyngan na-tijaga eng yaqin mikdor 12,462 bo’ladi. Bu miqdor 5% lik diskont stavkasiga mos keladi. Ayni shu diskont stavkasida kelgusida mashinani ekspluatatsiya qilishdan olingan pul tushumlarining diskontlangan joriy qiymati uni sotib olish uchun qilingan hozirgi investitsiyalarga teng bo’ladi, ya‘ni NPV 0 ga teng bo’ladi. Demak, mazkur loyihada IRR 0,05 ga teng. IRR ba‘zida tekshiruv diskonti deb ham ataladi, chunki u diskontlash koeffitsientining loyihalarini samarali va samarasiz turlarga ajratish imkonini beruvchi darajasidir. Buning uchun IRR firmaga standart sifatida kabul qilingan mablag’laming qoplanish darajasi bilan solishtiriladi. Bunday qo’yilmalar rentabelligining standart darajasi barer koeffitsienti HR deb ham ataladi agar IRR > HR- bo’lsa loyiha ma‘qul; agar IRR < HR- bo’lsa loyiha ma‘qul emas; agar IRR q HR- bo’lsa loyiha har kanday qaror qabulqilish mumkin. IRR > HR bo’lgan holatda NPV musbat, investitsiyalar rentabelligi esa birdan yuqori. IRR < HRbo’lsa, MRU manfiy, R1 esa birdan kichik bo’ladi. SHunday qilib, NPV ma‘qul bo’lmagan loyihalami ajratib oluvchi tur vazifasini o’taydi. Bundan tashqari bu ko’rsatkich loyiha bo’yicha tavakkal xavfi darajasi indikatori hisoblanadi. IRR koeffisientidan qanchalik katta bo’lsa, loyihaning mustahkamligi zahirasi shuncha katta bo’ladi. Bu esa kelgusidagi pul tushumla-rini baholashda yo’l qo’yiladigan xatolar natijasida ko’riladigan zarar xavfi kam bo’lishini ta‘minlaydi. Investitsiya loyihalarini baholashning sodda uslublari. Endi investitsiya loyihalarini baholashning sodda(sta-tik) usullarini ko’rib chiqamiz. Bu uslublar diskontlash kon-sepsiyasi paydo bo’lmasdan oldin ham keng qo’llanilgan bo’lib, ular yordamida, asosan pul kirimlari va chiqimlarini taqqoslash orqali loyihalaming maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. Investitsiyalaming qoplanish davri bu shunday davrki, btvda dastlabki qilingan investisiyalar miqsori tiklanadi.
PP = I0/CF∑t Bunda: 10-dastlabki investitsiya mikdori; CF∑t - loyihani amalga oshirish natijasida bir yilda tushadigan mablag’. Bunda CF∑t darajasidagi summa belgisiga e‘tibor berish kerak. Bu belgi CF∑t summasini ikki usulda (tomon-lama) aniqlash mumkinligini ko’rsatadi. Birinchi usul qachonki, pul tushumlari yil davomida bir xil bo’lsa qo’llaniladi. Aytaylik, biz 600 mln. So’m investitsiya sarf qildik va 8 yil ichida har yili 150 mln.so’mdan daromad olishni kutayapmiz. Unda 600/150q4 yil ichida sarflangan investitsiya krplanadi va krlgan 4 yil davomida investor sof foyda oladi. Ikkinchi usul investitsiya qilingandan keyin, pul tushumlari bir xil bo’lmasa yoki o’sib boruvchi miqdomi tashkil etsa qo’llaniladi. Masalan, yuqorida keltirilgan misolimizda pul tushumlari yillar bo’yicha bir xil bo’lmasdan ortib borsin:
1-yil 50 mln. So’m;
2-yil 100 mln. So’m;
3-yil 200 mln. so’m;
4-yil 250 mln. So’m;
5-yil 300 mln. So’m.
Bunda 3 yil ichidagi pul tushumlari investitsiya summasidan kam, 4 yil ichidagisi esa ko’p. Bunday holatlarda investisiyalami qoplash davrini aniq belgilab olish uchun kuyidagi ishlami bajarish lozim:
• qaysi yillar orasida investitsiya summasi kamayishini topish zarur. Bizning misolda 3-4 yillar orasida;
• ko’paygan summa miqdorini aniqlash kerak, bizning misolda bu 150 mln. so’mni (600- (100Q 150Q20));
• aniklangan qoplanmagan summani 4-yilgi pul tushumlari miqdoriga bo’lish kerak, ya‘ni 150/300q 0,5. Ko’rinib turibdiki qoplanmagan summa 4-yilning yarmida qoplanadi. Demak, bunda investitsiyalami qoplash davri 3,5 yilni tashkilkiladi.
Investitsiyalaming qoplanish muddati ko’rsatkichidan kuyidagi shartlar bajarilgandagina foydalanish yaxshi natija berishini e‘tiborda tutish kerak:
1) bu ko’rsatkich yordamida taqqoslanayotgan barcha loyihalar bir xil hayot davriga ega bo’lishi kerak;
2) barcha loyihalar boshlangich investitsiyalaming birmartalik sarflanishini ko’zda tutadi;
3) mablag’ sarflanib bo’lingandan so’ng barcha investorlar loyiha hayot davrining oxirigacha bir xil pul tushumlari-ga ega bo’ladilar. Bu ko’rsatkich hisoblab topish osonligi, tushunish uchun soddaligi bilan birga loyihaning tavakkal xavfi darajasi haqida ma‘lumot berishi tufayli ham qadrlidir. Investitsiyalaming qoplanish muddati qanchalik katta bo’lsa, dastlabki hisoblangan natijalarga salbiy ta‘sir ko’rsatuvchi shart-sharoitlarning yuzaga kelishi xavfi shuncha yuqori bo’ladi. Shu bilan birga bu ko’rsatkich jiddiy kamchiliklarga ham ega. Ya‘ni u ikki muhim holatni inkor qiladi:
1) turli muddatlarda pulning qiymati turlicha bo’lishini;
2) qoplanish muddati tugagandan so’ng ham pul tushumlarining davom etishini.
Shu sababli ham RR ko’rsatkichini investitsiyalar eamaradorligini baholashda asosiy usul sifatida qo’llab bo’lmaydi. Shuni ta‘kidlash joizki investitsiyalaming qoplanish muddatini hisoblashdagi ko’rsatilgan birinchi kamchilikni tuzatish mumkin. Bu uchun pul oqimlari diskontlab olinadi, xolos. Investitsiyalaming buxgalteriya rentabelligi ROI ko’rsatkichi loyihalarini baholashning ikkinchi soda (statik) ko’rsatkichi bo’lib, adabiyotlarda investitsiyaga o’rtacha foyda me‘yori (ARR), hisoblangan foyda me‘yori (ARR ), deb ham yuritiladi. Bu ko’rsatkich vositasida investitsiyalarga pul tushumlari asosida emas, balki buxgalteriya ko’rsatkichi bo’lgan firma daromadi miqdoriga asoslanib, baho beriladi. Ko’rsatkichning nomidan xulosa qilish mumkinki, u buxgalteriya hisoboti bo’yicha firma daromadi o’rtacha miqdorini investitsiyalaming o’rtacha miqdoriga nisbatini ifodalaydi. Bu ko’rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
ROI = EBIT (1-C).
Bu erda: EBIT -firmaning foiz va soliqlar tolovlarini amalga oshirgunga qadar yoki soliq to’lovlarydan keyingi, lekin foiz to’lovlarigacha bo’lgan foydasi miqdory;
S - soliq stavkasi( koeffitsientda beriladi); KO ko’rsatkichining qo’llanishi uning hisoblangan darajasini tashkilot uchun standart bo’lgan rentabellilik darajalari bilan solishtirishga asoslangan. Agar bu ko’rsatkich tashkilot tomonidan standart deb qabul qilingan ko’rsatkichdan katta bo’lsa, loyiha ma‘qul deb hisoblanadi. Bu ko’rsatkich hozirgacha dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida keng qo’llanib kelinishiga quyidagilar sabab: Birichidan, uni hisoblash oson va diskontlash kabi murakkab hisob-kitoblami talab etmaydi. Davlatning investitsiya faoliyati, davlatni o'zining funksiyalarini bajarish jarayonida vujudga keladi, ya'ni, iqtisodiy, mudofa,
huquqni himoya qilish, islohotchilik, ekologik, ijtimoiy va boshqalar. Investitsiya faoliyati orqali davlat iqtisodiyotining tarkibiy qayta qurilishiga real ta'sir ko'rsatadi, xalq xo'jaligisamaradorligining o'sishini, alohida tarmoq va hududlami rivojlantirishdagi to'siqlami yo'q qilishni, yagona liqtisodiy hududni saqlab qolishni ta'minlaydi. Davlat budjeti mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan davlatning markazlashtirilgan kapital qo'yilmalari faqat quyidagilarga ajratiladi:
- respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari bo'yicha investitsiya loyihalarini davlat maqsadli dasturlami va davlatlararo bitimlami amalga oshirishga;
- egasining nomi ko'rsatilgan uy-joy obligatsiyalari bo'yicha uy-joy qurilishiga;
- aholi yashaydigan joylar, birinchi navbatda, yakka tartibda qurilgan uy-joy mavzelarining muhandislik infratuzilmasini rivojlantirishga;
- yangi yerJami o'zlashtirish va sug'oriladigan yerJami tiklashga, suv xo'jaligiqurilishi va kichik gidro energetikani rivojlantirishga;
- maorif, sog'Jiqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy infratuzilmasining boshqatarmoqlari obyektlari qurilishiga;
- davlat boshqaruvi organlari, huquqning muhofaza qilish organlari, davlat ilmiy muassasalarining moddiy texnika bazasini rivojlantirishga va muS'tahkamlashga;
- umumdavlat tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga va tabiiy ofatardan himoya qilish inshootlarini qurishga.
Davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriladigan markazlashtirilgan kapital qo'yilmalar limitlari quyidagilar hisobiga belgilana davlat budjeti va davlat budjetidan tashqari fondlar mablag'lari belgilangan tartibda O'zbekiston Respublikasi davlat budjetini shakllantirish chog'ida va yig'ma budjet tarkibida tasdiqlanadi. Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy investitsiyalar va kreditlar esa, alohida ustuvor investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo'yicha Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida tasdiqlanadi. Budjet orqali moliyalashtirishning bir qator tamoyillari mavjud: eng kam xarajat qilib, eng yuqori iqtisodiy va ijtimoiy samara olish;
- budjet resurslaridan maqsadli foydalanish;
- budjet manbalarini qurilish va pudrat tashkilotlariga rejani
bajarish chegarasi va ilgari berilgan assignatsiyalami hisobga olgan holda berish. Demak, budjet mablag'larini mos loyiha yuqori natijani ta'minlasagina berilishi mumkin. Davlat budjeti hisobidan moliyalashtirilayotgan har qanday investitsion loyihani iqtisodiy samaradorligini kompleks baholash, barcha ishtirokchilarining manfaatlarini ifodalovchi turli xil mezonlar va kO'rsatkichlar tizimi asosida bajariladi. Davlat uchun bu mezonlar sifatida makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan foydalaniladi: YAIM, SIM va MDning o'sism; korxona uchun foydaning o'sishi;
aholi uchun kvartira boshqa ijtimoiy xarakterdagi xizmatlamingnarxini pasayishidir. Agar investitsion loyihani amalga oshirish yuqorida ko'rsatilgan makroiqtisodiy ko'rsatkichlar o'sishini ta'minlasa, davlat uni amalga oshirishdan to'g'ridan-to'g'ri manfaatdor bo'ladi. Faqatgina siyosiy, mudofaa. ekologik. ijtimoiy va boshqa imtiyozlami ta'minlasagina ya'ni afzalliklami) bunday tadbimi moliyalashtirishga sabab bo'lishi ham mumkin. Obyektlar va qurilish kapital qo'yilmalami moliyalashtirish bir yoki bir necha manba hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Umuman barcha moliyalashtirish manbalari quyidagi ikkita guruhga ajratish qabul qilingan:markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan. Markazlashtirilgan mablag'larga odatda respublika budjeti, mahalliy budjet mablag'lari taalluqlidir. Markazlashmagan mablag'larga korxonava tashkilotlaming o'z mablag'lari. aholi
mablag'lari, individual. quruvchilar mablag'lari, bank kreditlari va xorijiy investitsiyalar kiradi (agar davlat kafolati ostida bo'lmasa). Respublikamiz investitsiya siyosatining amaliy xususiyat tadbirkorlik tuzilmalarini moliyalashtirish ulushida budjet mablag'larini kamaytirish hamda korxonaning o'zini moliya bozori institutlari va instrumentlari hisobiga bo'ladigan investitsiya resurslarini jalb qilishga undash va ulami bu bo'yicha faollashtirishdir. Investitsion jarayonlaming rivojlanishiga davlat ta'sirining kamayishi va ishlab chiqaruvchiJariga soliq yukini qisqartirishga yo' naltirilgan soliq budjet siyosatini takomillashtirish bo'yicha
davlat tomonidan qo'lIaniJayotgan chora tadbirlar va korxonalar moliyaviy barqarorligining ortishi natijasida markazlashtirilgan mablag'lar hajmining qisqarishiga olib keldi. Davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriladigan kapital qo'yilmalar limitlari belgilangan tartibda O'zbekiston Respublikasi Davlat budjetini shakllantirishda hamda konsodlidatsiyalashgan budjet tarkibida tasdiqlanadi. Davlat budjeti umumdavlat pul mablag'lari fondining iqtisodiy tashkil (opishining asosi bo'lib, u jamiyatning umumiy pul mablag'lari fondlari tizimida asosiy o'rinni egallaydi. Bundan tashqari, u ishlab chiqarishning maqsadi va vazifalaridan kelib
chiqib, uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab chiqarish rivojlanishidagi zaruriy tangliklarini va ijtimoiy ehtiyoj Jami ta'minlashga zamin yaratadi. Davlat budjeti mablag'larini faqat iqtisodiyotda tuzilmaviy o'zgarishlami belgilaydigan Yo'nalisblarda safarbar etish maqsadga muvofiq bo'lar edi. Ulami sindikatlashtirilgan kreditlash usulida ishlatish o'z samarasini berardi. Bir loyihani amalga oshirishga yo'naltirilgan moliyalashtirishning barqaror turi (sindikatga uyushgan bir necha kreditorlaming kreditlari majmui) sindikatlashtirilgan kredit deb ataladi. Bu kredit turi loyihani bir kreditor tomonidan moliyalashtirish uchun talab qilinadigan resurslar hajmini ta'minlashning iloji bo'lmaganda yoki kreditor uchun ehtimoli bo'lgan risk darajasi, qabul qilinishi mumkin bo'lganidan bir necha marta ortib ketadigan bo'lsa, qo'llaniladi. Sindikatlashtirilgan kreditlar berish korporativ
ishtirok doirasini kengaytiradi, bu esa investitsiyalar samaradorligiga baho berish darajasini ko'tarishga olib keladi, chunki ulami kreditlashda moliyala,shtirish ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanadigan jami risklar hisob-kitob qilinadi. Biroq bugungi kunda respublikamizda investitsiyalaming asosiy qismi davlat budjetidan moliyalanishi kuzatilmoqda. Bu holat asosan infratarkibni yaxshilash ya'ni transport, aloqa va ta'lim tizimini isloh qilish jarayonlarida ko'proq kuzatilmoqda. Budjetdan moliyalash amalga oshirilayotganda ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy va ekologik nuqtayi nazardan asoslangan, milliy iqtisodiyot talablariga to'la mos keladigan, davlat strategik ahamiyatiga ega bo'lgan, import mahsulotlari o'mini bosa oladigan, mahalliy xomashyo hisobiga eksportbop raqobatbardosh tovarlar yarata oladigan, qo'shimcha ishchi o'rinlarini vujudga keltirish imkonini beruvchi ishlab chiqarish jarayonlari alohida e'tiborga olinadi. Albatta, budjet hisobiga moliyalashda loyihaning o'zini-o'zi qoplashi va qaytimi, umrboqiyligi mamlakat ish lab chiqarish
iqtisodiy samaradorligini oshishi kabi tamoyillar qo'llaniladi.Jahon amaliyotida budjetdan moliyalashtirish, asosan, quyidagi shakllarda am alga oshiriladi:
• budjet investitsiyasi yoki budjetdan beriladigan bevosita mablag'lar;
• budjet krediti;