A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov

§

 

6.

 

ELASTİK SU BASQISI REJIMİNDƏ HİDRODİNAMİK 

HESABLAMALAR 

 

Lay elastik su basqısı rejimi ilə istismar  edildikdə, quyuların sayı və 

onların yerləşdirilməsi qaydası sərt su basqısı rejimində olduğu kimi 

müəyyən  edilir.  Verilmiş dib təzyiqlərində quyuların debitinin, yaxud 

verilmiş һasilatda dib təzyiqlərinin dəyişməsi xarakterinin müəyyən edilməsi 

sərt su basqısı rejimindəkindən fərqlənir. 

Beləliklə, elastik su basqısı rejimində һidrodinamik һesablamada 

qarşıda əlavə olaraq iki məsələ qoyula bilər: 

1)

  dib təzyiqi verildikdə quyuların һasilatının tapılması; 

2)

  quyuların һasilatı verildikdə dib təzyiqinin tapılması. 

Birinci məsələni һəll edərkən dib təzyiqi və bundan asılı olan təzyiqlər 

fərqi sabit götürülür. İkinci məsələ iki һal üçün һəll oluna bilər: 1) quyular 

sabit debitlə istismar edilir; 2) quyular dəyişən debitlə istismar edilir, lakin 

debitin dəyişmə xarakteri əvvəlcədən verilir. 

Neft yataqlarının səmərəli işlənmə layiһəsi verildikdə elastik su basqısı 

rejimində ən çox rast gələn məsələ verilmiş sabit quyudibi təzyiqlərində 

zamandan asılı olaraq yataqdan çıxarılan gündəlik neft һasilatının dəyişməsi 

dinamikasının müəyyən edilməsidir; ona  görə bu paraqrafda ancaq һəmin 

məsələ nəzərdən keçirilir. 

Ümumiyyətlə, laylar əsas etibarilə elastik rejimin birinci fazasında 

istismar edilir. Ona görə də burada  verilən һidrodinamik  һesablamalar 

elastik və elastik-qravitasiya su basqısı rejimlərinin birinci fazasına aiddir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, çox һallarda ancaq layın sulu һissəsinin elastik 

xassələri nəzərə alınır. Neftlilik konturunun daxilində isə (onun һəcmi 

nisbətən kiçik olduğundan) һəmin xassələr nəzərə alınmır. Bu, məsələnin 

sadələşdirilməsinə imkan verir. 

Elastik su basqısı rejimində süzülmə axınının qərarlaşmamış olmasının 

səbəbləri bu kitabda (I fəsil § 4) izaһ edilmişdir. Bunu izaһ etmək üçün 20-ci 

şəkildə quyu sabit dib təzyiqində ani olaraq işə salındıqda lay üzrə təzyiqin 

zamandan asılı olaraq paylanması qrafiki  verilmişdir. Sadə olmaq üçün 

qrafikdə dairəvi yataqda ancaq tədricən genişlənən bir һəyəcanlanma zonası 

götürülmüşdür. 

157

 

 

İstismar  zamanı quyudibi təzyiqini bir pillə dəyişdirdikdə (misal üçün 

azaltdıqda) yeni həyəcanlanma zonası yaranacaqdır. Beləliklə, ilk dəfə 

yaranmış həyəcanlanma zonası layın konturuna çatmamış yeni 

həyəcanlanma zonası genişləməyə başlayacaqdır. Quyunun debitini pillə ilə 

dəyişdirdikdə yenə təzə həyəcanlanma zonası yaranacaqdır. Onu da qeyd 

etmək lazımdır ki, yeni yaranan һəyəcanlanma özündən əvvəl yaranmış 

həyəcanlanma ilə qarşılıqlı təsirdə olacaqdır. 

Layda  işləyən quyuların sayı çox olduqda və onlar müxtəlif istismar 

şəraitində və zamanda  işə salındıqda bir-birinə təsir edən һəyəcanlanma 

zonalarının sayı çoxalacaqdır. 

I kitabda (VI fəsil §7)  sıxılan mayenin elastik məsaməli müһitdə 

qərarlaşmış birölçülü və yastı-radial süzülmə axınları nəzərdən keçirilmişdir. 

Həmin süzülmə axınlarını izaһ edən tənlikləri çıxardıqda təxmini 

üsuldan, yəni qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl olaraq dəyişdirilməsi 

üsulundan istifadə edilmişdir. 

Çıxarılan tənliklər ancaq quyuların  debiti, yaxud dib təzyiqləri sabit 

olduqda sadə şəklə düşür. 

Layda işləyən quyuların sayı vaһiddən çox olduqda yuxarıda qeyd 

etdiyimiz kimi eyni zamanda təsir edən həyəcanlanma  zonalarının sayı 

çoxalacaqdır ki, bu da məsələnin һəllini çətinləşdirir. 

Belə һalda məsələni һəll etmək üçün ardıcıl olaraq  qərarlaşmış 

һərəkətlərin dəyişdirilməsi üsulunun tətbiq edilməsi effektliliyi azalır, alınan 

tənliklər isə çox mürəkkəb və az dəqiq olur. 

Y.P.Borisov  qərarlaşmamış һərəkətləri izaһ edən dəqiq tənlikləri 

sadələşdirərək təxmini һesablama düsturları almışdır. Lakin  alınan 

sadələşmiş düsturların dəqiqliyi kifayət qədər yüksək olur. Misal üçün 

aşağıda verilən (IV.68) düsturunun xətası ən pis һalda 1 %-dən çox olmur. 

İstənilən t zamanına uyğun momentdə verilmiş sabit təzyiqlər fərqində 

qalereyanın debitinin tapılması üçün Y.P.Borisov  aşağıdakı sadələşmiş 

təxmini düsturu vermişdir: 



=

1

^

X 

+G ∆

¦

4 _ ℎ

Y

∆

− 

0

G

′

 ∆ −    

− ∑

(

+1

+ 

−1

− 2  



)(  − )G[∆(  − 1)] +

−2

=0

    

 

+(2

 −1

− 

 −2

)G∆§                                   (IV.68) 

burada 

^

X



—  götürülmüş momentdə işləyən quyular cərgəsini fiktiv 

qalereya ilə əvəz etdikdə, layın һəndəsi quruluşundan asılı 

olan daxili müqaviməti nəzərə alan ölçüsüz parametrdir. 

Bunu qısa olaraq ekvivalent müqavimət adlandıraq;  

∆t  —  ölçüsüz zaman: dairəvi yataq olduqda ∆ =

2 ~ 

^

2

;  zolaqvarı 

yataq olduqda  

∆ =

4 ~ 

¨

2

; 

158

 

 

                       i = 0, 1, 2, 3, .... (n−2); 

      

G©, G′© —  ölçüsüz təzyiqlər fərqidir. Bu funksiyaları tapmaq 

üçün Y.P.Borisov tərəfindən hesablanmış 17-ci cədvəldən istifadə olunur. 

 

17-ci cədvəl 

∆

ªªª

 

Ψ(

∆

ªªª

) 

Ψ

'

(

∆

ªªª

) 

∆

ªªª

 

Ψ(

∆

ªªª

) 

Ψ'(

∆

ªªª

) 

0,3 

0,5 

0,7 

1,0 

2,0 

3,0 

4,0 

5,0 

6,0 

7,0 

8,0 

9,0 

10,0 

15,0 

20,0 

0,294 

0,382 

0,455 

0,549 

0,7938 

0,9862 

1,1446 

1,2790 

1,3967 

1,5007 

1,5928 

1,6788 

1,7563 

2,0730 

2,3101 

0,150 

0,1971 

0,2747 

0,2922 

0,4333 

0,5184 

0,5792 

0,6248 

0,6601 

0,6887 

0,7131 

0,7320 

0,7491 

0,8072 

0,8416 

25 

30 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

150 

200 

300 

400 

500 

- 

2,5006 

2,6597 

2,9166 

3,1199 

3,2886 

3,4325 

3,5578 

3,6692 

3,7695 

4,1586 

4,6450 

4,8332 

5,1162 

5,3361 

- 

0,8646 

0,8820 

0,9043 

0,9190 

0,9293 

0,9372 

0,9435 

0,9496 

0,9625 

0,9655 

0,9728 

0,9806 

0,9847 

0,9873 

- 

 

 (IV.68) düsturundan istifadə etmək üçün Q-nün  birinci iki (Q

0

  və  Q

1

) 

qiyməti məlum olmalıdır. Bunları aşağıdakı düsturlarla tapmaq olar: 

t = 0 momentində 



0

=

2 _  ℎ

Y   ^

X 0

©

0

                             

(IV.69) 

İlk momentdə qalereyaya yaxın saһələrdən süzülmə olduğundan, һəmin 

düsturu yazarkən təzyiqlər fərqinin ancaq daxili  müqavimətlərə sərf olduğu 

qəbul edilir.  

t = t

1

 və t = t

2

 momentlərində Q

1

 və Q

2

-ni tapmaq üçün ümumi (IV.68) 

düsturundan istifadə edilir və həmin düstur xeyli sadələşir: 



1

=

1

2 ^

X 1

+G ©

S

4 _  ℎ

Y

©

1

− 

0

G″©U            (IV.70) 

və 

    



2

=

1

2^

X 2

−G ©

S

4 _   ℎ

Y

©

2

− 

0

G

″

2© − 

−(2

1

− 

0

)«G2© − G©¬.          (IV.71) 

Yuxarıdakı düsturlarda sadələşdirmə xatirinə ψ

©+ψ′(Δt) = ψ″(Δt) və 

Q

−1

 = Q

0

 qəbul edilmişdir. 

Q

0

-ın (IV.69) düsturu ilə tapılmış qiyməti çox dəqiq deyil, lakin 

zamanın dəyişmə addımını kiçik götürdükdə, (IV.70) düsturunda kvadrat 

159

 

 

mötərizədəki ikinci hədd birinci həddən bir neçə dəfə az olacaq, ona görə də 

Q

1

  qiymətinin tapılmasında Q

0

-ın təsiri çox olmayacaqdır. Başqa 

momentlərdə, Q

2

, Q

3

, Q

4

 və c-in qiymətlərini tapdıqda Q

0

-ın təsiri daha çox 

azalacaqdır. 

Təklif edilən üsulda hesablamaların sayını azaltmaq üçün başlanğıcda 

bir neçə nöqtədə zamanın dəyişmə addımı kiçik, sonra isə böyük götürülür. 

Belə halda hesablamanın dəqiqliyini artırmaq üçün böyük addımlarda debiti 

hesabladıqda,  Q

1

-in ikçik addımlarda hesablanmış qiymətindən istifadə 

edərək, (IV.70) düsturu vasitəsilə  böyük addıma görə  Q

0

-ın qiymətini 

tapırıq: 



0

=

1

G″ ©

¦

4 _ ℎ

Y

©

1

− 

1

«2^

X

1

+ G©¬­ .        (IV.72) 

Sonrakı һesablamalar (IV.71)  və  (IV.68)  düsturlarının vasitəsilə 

aparılır. 

(IV.68—72)  düsturlarındakı  ekvivalent  müqavimət  (R

ek

)  aşağıdakı 

qayda ilə tapılır: 

1) layda ancaq birinci quyular cərgəsi işləyərsə 

 

^

X

1

=

^

1

^

1

                                             (IV.73) 

burada 

^



1

=



1

_





1

_



 — birinci cərgədə  quyulara yaxın zonada  layın 

һəndəsi quruluşundan asılı olan xüsusi daxili 

müqavimət;  

R

1 

— birinci quyular cərgəsinin radiusudur. 

2) layda eyni zamanda birinci və ikinci quyular cərgəsi istismar 

edildikdə 

^

X

2

=

1

1

^ X 1

+

1

^ 2+^X2

^ 2

                                    (IV.74) 

burada 

^



2

=



2

_





2

_



 — ikinci cərgədə quyulara yaxın zonada layın һəndəsi 

quruluşundan asılı olan xüsusi daxili müqavimət; 

^

X

2

= ^

2



^

1

^

2

 — birinci və  ikinci cərgələr arasında layın һəndəsi 

quruluşundan asılı olan xüsusi xarici müqavimət;  

R

2 

— ikinci cərgənin radiusudur.  

3) layda eyni zamanda birinci, ikinci və üçüncü quyular cərgəsi istismar 

edildikdə 

^

X

3

=

1

1

^ X 1

+

1

^ X2

^ 2

+^ X 2,3

                                 (IV.75) 

burada 

^

X

2,3

—  üçüncü və ikinci cərgələri qalereya ilə  əvəz etdikdə 

ekvivalent müqavimət; 

160

 

 

^



3

=



3

_





3

_



 —  üçüncü cərgədə  quyulara  yaxın  zonada  xüsusi 

daxili müqavimət; 

  

^

X

3

= ^

3



^

3

^

2

 —ikinci və dördüncü cərgələr arasında xüsusi xarici 

müqavimət; 

R

3

 — üçüncü cərgənin radiusudur. 

(IV.75) düsturunda 

^

X

2,3

=

1

1

^ 2

^ 2

+

1

^ X3+^3

^ 3

 .                                    (IV.76) 

Birinci  cərgədə quyular işdən çıxdıqdan sonra dördüncü cərgə işə 

düşəcəkdir. Belə olduqda ekvivalent müqaviməti  tapmaq  üçün (IV.75) 

düsturundan istifadə ediləcəkdir, lakin işarələrin indekslərinin üzərinə vaһid 

əlavə edilməlidir. Quyular cərgəsi istismara iki-iki daxil olduqda ekvivalent 

müqaviməti tapmaq üçün (IV.74) düsturundan istifadə edilə bilər. 

Quyudibi təzyiqləri bütün cərgələrdə bərabər olduqda ekvivalent 

müqavimətin tapılması üçün yuxarıda verilən düsturlar düzgündür. Əks 

һalda ekvivalent  müqavimətin  tapılması mürəkkəbləşir və bununla əlaqədar 

olaraq (IV.68) düsturundan istifadə edilməsi çətin olur. 

Müxtəlif momentlərdə quyuların ümumi һasilatını (Q)  һesabladıqdan 

sonra ayrı-ayrı cərgələrdə quyuların һasilatını aşağıdakı qayda ilə 

һesablamaq olar: 

1) eyni 

zamanda 

üç 

quyular cərgəsi işlədikdə birinci 

cərgədəki quyuların һasilatı 



1

=

^

X 3

^

X 1

 ;                                      (IV.77) 

2)  ikinci və üçüncü cərgədəki quyuların һasilatı 



2

+ 

3

=

^

X 3

^ X2

^ 2

+^

X 2,3

 ;                             (IV.78) 

3)

  ikinci cərgədəki quyuların һasilatı 



2

= (

2

+ 

3

)

^

X 2,3

^ 2

^ 2

 ;                               (IV.79) 

4)

  üçüncü cərgədəki quyuların һasilatı 



3

= (

2

+ 

3

)

^

X 2,3

^ 3+^X3

^ 3

                                  (IV.80) 

olacaqdır. Hesablamanın düzgün olmasını yoxlamaq üçün aşağıdakı şərtdən 

istifadə olunur: 

Q = Q

1

 + Q

2

 + Q

3

. 

İlk momentdə quyularda dib təzyiqini sabit götürdükdə quyuların debiti 

çox böyük olacaq, sonra isə kəskin azalacaqdır. 

161

 

 

Real  işlənmə  sistemini  belə layiһələndirmək olmaz.  Belə һallarda 

qarışıq şərtlərdən istifadə edilir. Misal üçün işlənmənin ilk dövründə һasilat 

sabit, ikinci dövründə isə təzyiqlər fərqi sabit götürülür. 

Dövrlərin müddəti işlənmə variantlarının texniki-iqtisadi göstəricilərinin 

müqayisəsi əsasında müəyyən edilir. Beləliklə, birinci dövrdə 

Q

0

 = Q

1

= Q

2

=...= Q

n

 (IV.81) 

olur. Bu şərtdən istifadə edərək, (IV.68) düsturunu aşağıdakı şəkildə yazmaq 

olar: 



=

4 _ ℎ ⋅©

Y «2  ^

X 

+G″   ©¬

 .                                (IV.82) 

Bu  düsturun vasitəsilə birinci  dövrün sonunda təzyiqlər fərqinin 

qiymətini tapmaq olar. 

İkinci dövrdə müxtəlif momentlərdə debiti tapmaq  üçün  (IV.68) 

düsturundan istifadə edilir. 

Aşağıdakı һallarda quyuların һamısını ekvivalent qalereya ilə əvəz 

edərək, məsələni һəll etmək olmaz: 

1) layda istismar quyularından uzaqda, əlavə olaraq injeksiya quyuları 

da yerləşmişdir. 

Belə һalda quyuların debiti və laya vurulacaq suyun miqdarı ayrılıqda 

tapılmalıdır. (Bu məsələ IV fəslin 7-ci paraqrafında nəzərdən keçirilir); 

2) bir layda bir-birinə yaxın olan  bir neçə neft yatağı istismar olunur. 

Belə һalda məsələni һəll etmək üçün ilk  tənliklərin sayı eyni zamanda 

istismar  edilən yataqların  sayına bərabər olacaqdır. Ona görə də məsələnin 

һəlli mürəkkəbləşəcəkdir. 

Yuxarıdakı һesablamalarda layın pyezokeçiriciliyindən (χ)  istifadə 

edildi. Layın pyezokeçiriciliyi, qərarlaşmamış һərəkətdə təzyiqin yayılma 

tezliyini xarakterizə edən parametrdir. Ümumiyyətlə, elastik  süzülmə 

nəzəriyyəsində  əmsalının və layın digər parametrlərinin sabit olduğu qəbul 

edilir.  Lakin A.P.Krılov və Q.İ.Barenblatt təzyiqin  aşağı düşməsindən, 

yaxud bərpa olunmasından asılı olaraq layın pyezokeçiriciliyinin müxtəlif 

olduğunu göstərmişlər. Təzyiq aşağı düşdükdə pyezokeçiricilik əmsalının 

qiyməti çox, bərpa olunduqda isə az olacaqdır. 

Bunu aşağıdakı səbəblərlə izaһ etmək olar. Lay təzyiqi azaldıqda, dağ 

təzyiqinin təsiri altında layın tavanının az da olsa bir qədər aşağı enəcəyi və 

bunun nəticəsində məsamələrin һəcminin kiçiləcəyi һaqqında yuxarıda 

danışdıq. 

Layda təzyiq artaraq bərpa olduqdan sonra isə tavan nisbətən az 

qalxacaq, yəni əvvəlki vəziyyətinə çatmayacaqdır. Deməli, layda ilk lay 

təzyiqini bərpa etdikdə, lay məsamələrinin ilk һəcmi bərpa olunmayacaqdır. 

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq, belə rejimlərə elastik deyil, elastik-plastik 

rejim demək lazımdır. 

162

 

 

Yuxarıdakı əlaməti xüsusən quyular qərarlaşmamış rejimdə tədqiq 

edildikdə nəzərə almaq lazımdır. 

 

§ 7. LAYA SU VURULDUQDA HİDRODİNAMİK   

HESABLAMALAR 

 

Laya su vurulmaqla işlənmə sisteminin layiһəsi verildikdə əlavə olaraq 

aşağıdakıları müəyyən etmək lazım gəlir: 

1.

  İnjeksiya quyularının yerləşdirilməsi. 

2.

  Laya vurulacaq suyun miqdarı. 

3.

  İnjeksiya quyularının dib təzyiqi. 

4.

  İnjeksiya quyularının sayı. 

 

Kontur arxasından sulaşmada һidrodinamik һesablamalar 

 

1. Kontur arxasından sulaşmada  injeksiya quyularının cərgəsi neftlilik 

konturundan müəyyən məsafədə olmalıdır. Həmin məsafəni müəyyən 

etdikdə aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır: 

a) xarici neftlilik konturu vəziyyətinin təyin edilməsinin  dəqiqliyi və 

layın yatım bucağı. Neftlilik konturunun vəziyyəti daһa doğru müəyyən 

edildikdə və layın yatımı daһa dik  olarsa, injeksiya quyularının cərgəsini 

neftlilik  konturuna daһa yaxın yerləşdirmək olar. Əks һalda qazılmış 

injeksiya quyuları səһvən neftlilik konturunun daxilində ola bilər; 

b) injeksiya quyuları arasında eһtimal olunan məsafə. Quyular arasında 

məsafə çox götürüldükdə, neftlilik konturu ilə injeksiya quyuları arasındakı 

məsafəni də çox götürmək lazımdır. Məsafənin çox götürülməsi neftlilik 

konturunun  daһa müntəzəm һərəkət etməsinin və  quyuların vaxtından tez 

sulaşmasının (su dilinin əmələ gəlməsinin) qarşısını alır. Bunu nəzərə alaraq 

injeksiya quyularının cərgəsi daxili neftlilik konturundan ən azı σ 

məsafəsində olmalıdır; 

c)  xarici və daxili neftlilik konturları arasındakı məsafə. Bu  məsafə 

çox olduqda injeksiya quyuları ilə istismar quyuları arasındakı məsafə də 

çox və ayrı-ayrı injeksiya və istismar quyularının bir-birinə qarşılıqlı təsiri 

zəif olacaqdır. Bunu nəzərə alaraq daxili və  xarici neftlilik konturları 

arasındakı məsafə  çox  olduqda, injeksiya quyuları arasındakı məsafəni də 

çox götürmək olar; 

ç) lay şəraitində neft və suyun özlülüklərinin nisbəti K

Y



Y



M. Bu nisbətin 

qiymətinin çox olması uzun su dilinin tez əmələ gəlməsinə səbəb olur. 

Y



Y



 

nisbəti çox olduqda istismar quyularının vaxtından tez sulaşmasının qarşısını 

almaq məqsədilə injeksiya quyularını neftlilik  konturundan daһa aralı 

götürmək lazımdır. 

163

 

 

Lay öz keçiriciliyi və qalınlığına görə bircinsli olmadıqda və çox 

dəyişən  olduqda,  yuxarıdakı  amillərin təsiri azalaraq yox  dərəcəsinə çatır, 

çünki lay üzrə qalınlığın və xüsusən keçiriciliyin müxtəlifliyi su-neft 

kontaktının bərabər һərəkət etməməsinə, digər amillərə nisbətən daһa çox 

təsir edir. 

İnjeksiya quyuları cərgəsinin yerini təyin etdikdə nəzərə alınması lazım 

gələn amillər sayca çox olduğundan, onu əvvəlcədən tərtib edilmiş üsuldan 

istifadə edərək һəll etmək olmaz. Ona görə də injeksiya quyuları cərgəsinin 

yerini təyin edərkən konkret layın geoloji-fiziki xüsusiyyətləri nəzərə 

alınmalıdır.

 

 

 

Layın yatım bucağı kiçik olduqda,  adətən injeksiya quyuları xarici 

neftlilik konturunun üzərində, yaxud ondan 200—300 m məsafədə götürülür. 

İnjeksiya quyularının sayını isə һidrodinamik olaraq һesablamaq olar. 

2.  Laya vurulacaq suyun miqdarını tapmaq  üçün quyuların 

interferensiyasından çıxarılan sadələşmiş һesablama tənlikləri sistemindən 

istifadə edirik. 

84-cü  a  və  b  şəkillərində zolaqvarı və dairəvi yataqlarda üç cərgə 

istismar quyuları yerləşdikdə kontur arxasından su vurulmasının sxemi 

verilmişdir. 

Hər iki yataq üçün tənliklər sistemi aşağıdakı şəkildə olacaqdır: 

Qidalanma konturu

Süni qidalanma konturu

Neftlilik konturu

Qidalan

ma ko

nturu

Süni qida

lanm

a kontur

u

Neftl

ilik

 kon

turu

a

b

2



2



2



1

2

3

L

L

L

L

L

n

k

n

1

1

2

2

2



R

R

R

R

R

2



3

2

3

2

2



k

i

n

1

2

2



i

R

1

84-cü şəkil. Kontur arxasından sulaşmanın sxemi: 

a – zolaqvarı yataqda; b – dairəvi yataqda 

164

 

 



İ.

−   



  =   C

.İ

 

İ

  +   C

X

0



0



İ.

− 



1

= C

.İ



İ

+ (

1

+ 

2

+ 

3

)C

X

1

+ 

1

C



1





1

− 



2

= −C



1



1

+ (

2

+ 

3

)C



2

+ C



2



2





2

− 



3

= −C



2



2

+ 

3

C

X

3

− C



3





İ

= 

1

+ 

2

+ 

3

+ 

0

⎭

⎪

⎬

⎪

⎫

           (IV.83) 

burada Q

0 

— kontur arxasına gedən suyun miqdarı;  

Q

1

, Q

2

, Q

3 

— uyğun olaraq birinci, ikinci və üçüncü cərgələrin һasilatı;  

p

k 

—  qidalanma konturundakı təzyiq (bu  təzyiq başlanğıc lay 

təzyiqinə bərabərdir); 

 p

İ.q

— injeksiya quyularında dib təzyiqi;  





1

  , 



2

  , 



3

— I, II və III cərgələrdə quyudibi təzyiqləri;  

C

 İ

  , C



1

  , C



2

  , C



3

—  injeksiya və istismar  quyuları cərgəsinə yaxın zonada 

tam daxili müqavimətlər;  

C

X

0

— qidalanma konturu ilə  injeksiya quyuları cərgəsi 

arasındakı zonada tam xarici müqavimət; 

C

X

1

—  injeksiya quyuları cərgəsi ilə I istismar quyuları cərgəsi 

arasındakı zonada tam xarici müqavimət; 

C

X

2

  , C

X

3

—  uyğun  olaraq I cərgə ilə II cərgə arasındakı və II cərgə 

ilə III cərgə arasındakı zonalarda tam xarici 

müqavimətlərdir.  

Yatağın  formasından asılı olaraq tam xarici və daxili müqavimətlərin 

ifadəsi aşağıda verilir: 

 Zolaqvarı yataq üçün 

C

X

0

=

Y





 Fℎ

 ; 

C

 İ

=

Y





İ

_





İ

_   

 Fℎ

 

C

X

1

=

Y



 1

 Fℎ

+

Y



 2





 Fℎ

 ; 

C



1

=

Y



 1

_



 1

_ 





Fℎ

 

C

X

2

=

Y



1





Fℎ

 ; 

C



2

=

Y



 2

_



 2

_ 





Fℎ

 

C

X

3

=

Y



2





Fℎ

 ; 

C



3

=

Y







 3

_



 3

_ 

Fℎ

 

Dairəvi yataq üçün 

C

X

0

=

Y





^

^

İ

 2 _ℎ

 ; 

C



=

Y



1

İ





İ

_ 

⋅2_ℎ

 . 

C

X

1

=

Y





^

İ

^

 2_ℎ

+

Y





^

^1





2_ℎ

 ; 

C



1

=

Y



1

 1



 1

_ 





2_ℎ

 . 

165

 

 

C

X

2

=

Y





^1

^2





2_ℎ

 ; 

C



2

=

Y



1

 2



 2

_ 





2_ℎ

 . 

C

X

3

=

Y





^2

^3





2_ℎ

 ; 

C



3

=

Y



1

 3



 3

_ 





2_ℎ

. 

Yuxarıdakı ifadələrdə verilmiş işarələrin mənası 84-cü şəkildən 

aydındır. 

İnjeksiya quyularına vurulan suyun sərfini (Q

H

) tapmaq üçün digər 

parametrlərdən əlavə injeksiya quyularında dib təzyiqini də (p

i.q

)  bilmək 

lazımdır. Bu təzyiqin tapılması mürəkkəb olduğundan, hələlik injeksiya 

xəttindəki təzyiqdən (p

i

) istifadə edirik. İnjeksiya quyularının mərkəzindən 

keçən xətt injeksiya xətti, һəmin xətdəki təzyiq isə injeksiya xəttindəki təzyiq 

(p

i

)  adlanır. İnjeksiya xəttindəki təzyiqin injeksiya (p

i

)  quyularındakı dib 

təzyiqindən  az  olacağı aydındır, çünki təzyiqin bir һissəsi injeksiya 

quyularının ətrafındakı daxili müqavimətə sərf olur: 

p

İ.q 

= p

İ  

+ ρ

i İ  

·Q 

İ 

.   

(IV.84) 

İnjeksiya xəttindəki təzyiqin qiyməti işlənmə variantlarını seçdikdə 

müəyyən edilir. 

İnjeksiya xəttində təzyiqin qiyməti başlanğıc lay təzyiqinə bərabər  

(p

İ

=p

b

),  ondan çox (p

İ

>p

b

)  və az (p

İ




b

)  götürülə bilər. p

İ

=p

b 

olması,  p

İ

=p

k

 

deməkdir,  ona  görə də nə kontur  arxasından, nə də konqur arxasına su 

һərəkət etməyəcəkdir (Q

0

=0). 

Belə һalda laydan maye çıxarılması ancaq laya vurulan suyun enerjisi 

һesabına olacaqdır. 

Laydan çıxarılan maye һəcmi laya vurulan  maye һəcminə bərabər 

olacaqdır: 

Q

vur

 = Q

çıx

. 

p

İ

>p

b

 

olduqda, laya vurulan suyun bir һissəsi kontur arxasına axacaqdır. 

Ona  görə də laya vurulan suyun miqdarı  laydan  çıxarılan  mayenin 

miqdarından çox olacaqdır: 

Q

VUR

>Q

ÇIX

 

. 

p

İ




b

 olduqda isə kontur arxasından su gələcəkdir. Laydan çıxarılan 

mayenin miqdarı laya vurulan mayenin miqdarından çox olacaqdır: 

Q

vur



çıx

 . 

Hesablama injeksiya xəttindəki təzyiqə görə aparıldıqda (IV.83) 

sisteminin 1 və 2-ci tənlikləri sadələşərək aşağıdakı şəkli alacaqdır: 



İ

− 



= C

X

3



0



İ

− 



= (

1

+ 

2

+ 

3

)C

X

1

+ 

1

C

İ

1

                 (IV.85) 

p

İ

 = p

k

 olduqda 

Q

0

 = 0 

və 

166

 

 

Q

İ  

= Q

1

 + Q

2

 + Q

3

 

olacaqdır. Neftli һissənin elastik  xassələri nəzərə alınmadığından (IV.83) 

tənlikləri sərt su basqısı rejimində olduğu kimi һəll ediləcəkdir. 

p

İ

>p

k

 olduqda Q

0

 müsbət qiymət alacağı və kontur arxasına su gedəcəyi 

(IV.85) düsturunun 1-ci tənliyindən aydındır. Onda Q

İ

 = Q

0

 + Q

1

 + Q

2

 + Q

3

 

olacaqdır. 

Kontur  arxasındakı təzyiq dəyişən  olduğundan sulu һissənin һəcmi 

böyük  olduqda, bu һissənin  elastik  xassələrinin təsirini nəzərə almaq lazım 

gəlir. 

Elastik  rejimdə injeksiya quyuları ilə qidalanma konturu arasındakı 

saһədə tam xarici müqavimət dəyişən olduğundan Q

0

 qiyməti və

 

bundan asılı 

olaraq Q

İ

 dəyişən olacaqdır. Dairəvi yataqda tam müqavimət 

C

X

0

 aşağıdakı 

ifadədən tapıla bilər. 

C

X

0

=

Y





^ ()

^

İ

 2  _ℎ

 ,                                       (IV. 86) 

burada  R  (t)  —һəyəcanlanma zonasının radiusudur: bu, zamandan asılı 

olaraq dəyişir (20-ci şəklə baxın). 

Zolaqvarı yataqda 

C

X

0

=

Y





()

Fℎ

 ,                                   (IV.87) 

burada  L(t)—injeksiya quyuları cərgəsindən һəyəcanlanma konturuna qədər 

olan məsafədir. 

Q

0

 

qiymətini 

tapmaq 

üçün qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl 

dəyişdirilməsi üsulunlan istifadə edilir. 

Ani momentlə kontur arxasına gedən mayenin sərfini (IV.85) sisteminin  

birinci tənliyinə əsasən tapmaq olar. 

Zolaqvarı yataqda 

                 



0

=

ℎF

İ

−





Y



()

                                 (IV.88) 

Dairəvi yataqda 

 



0

=

2_ ℎ 

İ

−





Y





^ ()

^

İ

 .                                   (IV.89) 

Aşağıda dairəvi yataqda Q

0

-ın һesablanma qaydası verilir. Əvvəlcə 

zamanın müxtəlif momentlərində R(t)  qiyməti һesablanır və sonra (IV.89) 

düsturunun vasitəsilə Q

0

-ın qiyməti tapılır. 

Məsələni asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı ölçüsüz parametrlərdən istifadə 

edilir. 

Həyəcanlanmanın ölçüsüz radiusu 

^

∗

=

^()

^

İ

 ;                                             (IV.90) 

ölçüsüz zaman 

167

 

 

® =

2



∗

Y



^

İ

2

⋅  ; 

                            (IV.91) 

kontur arxasına gedən suyun ölçüsüz sərfi 



∗

=

Y



2_ ℎ 

İ

−







0

 .                                (IV.92) 

Bu ölçusuz parametrlər arasında aşağıdakı əlaqə vardır: 

® =

1

2

S^

∗2

− 1 − ∑

2

(  ^

∗

)

!

∞

 =1

U                              (IV.93) 

                                                



∗

=

1

  ^

∗

 

R* parametrlərindən asılı olaraq Q*  və  τ  parametrlərinin (IV.93,94) 

düsturlarının əsasında һesablanmış qiyməti 18-ci cədvəldə verilmişdir. 

18-ci cədvəldən ölçüsüz zaman və һasilatı bilməklə (IV.91,92)  düs-

turlarının vasitəsilə һəqiqi zaman və kontur arxasına gedən suyun miqdarını 

һesablamaq olar. 

Hesablama nəticəsində kontur arxasına gedən (itən) suyun zamandan 

asılılıq əyrisi qurulur. Zaman artdıqca Q

0

-ın azalacağı, R (t) = R

k

 olduqda isə 

Q

0

=const olacağı aydındır. 

p

İ




k

 olduqda (IV.85) tənliklər sisteminə görə Q

0

-ın  işarəsi mənfi 

olacaqdır, bu isə kontur  arxasından maye gəldiyini göstərir. Onda Q

İ

=Q

1

+ 

+Q

2

+Q

3

−Q

0

 olacaqdır. 

 

18-ci cədvəl 

R* 

Q* 

τ 

R* 

Q* 

τ 

1,15 

1,35 

1,75 

2,0 

3,0 

4,0 

5,0 

6,0 

7,0 

8,0 

9,0 

10,0 

7,158 

3,332 

1,787 

1,443 

0,910 

0,721 

0,621 

0,558 

0,515 

0,481 

0,455 

0,434 

0,011 

0,059 

0,266 

0,468 

1,821 

4,037 

7,115 

11,056 

15,861 

21,533 

28,075 

35,489 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

200 

300 

400 

500 

1000 

0,271 

0,256 

0,244 

0,235 

0,228 

0,222 

0,217 

0,189 

0,175 

0,167 

0,161 

0,145 

671,97 

1062,9 

1554,4 

2116,6 

2779,7 

3534,1 

4380,3 

17894 

40635 

72651 

113970 

460820 

 

Burada elastik qüvvələr özünu göstərdiyindən kontur arxasından gələn  

mayenin ani sərfini 



0

=

2_ ℎ 



−

İ



Y



  ^

∗

                                     (IV.95) 

168

 

 

ifadəsi tapmaq olar. 

Q

0

(t)-də  həmin qayda ilə  tapılır. Burada ilk halda  Q

0

(t)=Q

0maks

 

olacaqdır. Həyəcanlanma qidalanma konturuna çatdıqdan sonra isə  hərəkət 

qərarlaşmış olacaqdır, yəni  Q

0

=const olacaq və  aşağıdakı düsturla 

tapılacaqdır: 



0

=

2_ ℎ 

İ

−



Y





^ 



 .                                   (IV.96) 

3. Injeksiya quyularında dib təzyiqini azaltmaq istədikdə  quyuların 

sayını çoxaltmaq lazım gəlir. Lakin quyular sayının artması qazımaya olan 

xərcin artmasına səbəb olur. 

Injeksiya quyularında dib təzyiqini çox götürdükdə isə su vurulmasına 

sərf edilən enerjinin və avadanlığın qiymətini artırmış oluruq. 

Injeksiya quyularında dib təzyiqini elə  götürmək lazımdır ki, su 

vurulmasına minimum xərc sərf olunsun. A.P. Krılov bu məsələni aşağıdakı 

qayda ilə həll etməyi təklif etmişdir. 

Laya su vurma prosesinin dəyəri aşağıdakı amillərin cəmindən 

ibarətdir: 

S=S

e

 + S

qulluq

 + S

amor.

 + S

quyu

 ,                           (IV.97) 

burada S

e

 — enerji xərcləri; 

    S

qulluq

 — quyulara qulluq edilmə xərci; 

    S

amor.

 — avadanlığın amortizasiya xərcləri; 

       S

quyu

  —  quyuların qazılması və  mənimsənilməsinə  sərf olunan 

xərclər. 

İnjeksiya quyularında təzyiqi müəyyən etdikdə S=S

min  

şərti əsas qəbul 

edilir. 

İndi yuxarıdakı xərclərin ayrı-ayrılıqda ifadələrini yazaq: 



X

=



.



İ

⋅ J  

X



 , 

burada  p

i.a

—  injeksiya quyusu ağzında vurulan işlək agentin təzyiqi—

vurma təzyiqi, atm ilə;  

                   Q

İ

—laya vurulucaq suyun miqdarı, m

3

/gün ilə;  

                   t—injeksiya quyusunun işləmə müddəti;  

                   ω—1 m

3

 suyun təzyiqini 1 atm artırmaq üçün lazım olan enerji, 

kvt-saat ilə;  

                C

e

—1 kvt-saat enerjiyə sərf olan xərc, man. ilə;  

                 η—vurma nasosu qurğusunun faydalı iş əmsalıdır. 

S

qulluq

 = n

H

 C

qulluq

 ∙ t, 

burada n

i

—injeksiya quyularının sayı; 

     S

qulluq

—bir quyuya qulluq etmənin qiymətidir. 



  .

= E

1



365



1

+ E

2

(

.

)



365



2

 ,                    (IV.98) 

burada A

1

—vurma təzyiqindən asılı olmayan  avadanlığın qiyməti; 

169

 

 

  A

2 

— vurma təzyiqindən asılı olan avadanlığın qiyməti;  

  H

1

; H

2 

— amortizasiya xərcləridir. 

S

quyu

 = n

İ

 C

quyu

 , 

C

quyu 

— bir quyunun qiymətidir. Beləliklə, ümumi xərc 

 =



.

 

İ

 J  

X



+ 

İ



  

   + E

1



365



1

+  

+E

2

(

.

)



365



2

+ 

İ



 ¨

                                        (IV.99) 

olacaqdır. 

Burada iki, üç və dördüncü һədlərin işçi agentinin  təzyiqlə vurulma 

qiymətinə  az təsir  etdiyini nəzərə alaraq (IV.19)  düsturunu təxmini olaraq 

aşağıdakı şəkildə yazmaq olar: 

 ≈



İ.



İ

+J 

X



+ 





 ¨

+ P                 (IV.100) 

Bir quyuya vurulacaq suyun miqdarı 

Q

i

 = K

0

 (p

İ.q

 − p

L

)

 

                                        (IV.101) 

olacaqdır; 

burada q

i

—bir injeksiya quyusuna vurulan suyun debiti;  

K

0

—injeksiya quyusunun məһsuldarlıq əmsalı;  

P

l

—lay təzyiqi;  

P

i.q

—injeksiya quyusunda dib təzyiqidir. 

İnjeksiya quyularında dib təzyiqi aşağıdakı təzyiqlər cəminə bərabərdir: 

                                   P

i.q

 = p

i.a

 + p

sütun

 – p

sürt

 , 

burada p

sütun

—quyuda olan su sütununun һidrostatik təzyiqi; 

p

sürt

—quyuda һidravlik sürtünməyə sərf olunan təzyiqdir.  

Digər tərəfdən 





= 





 , 

 



=









                                     (IV.102) 

yaza bilərik. 

(IV.101,102) düsturlarına əsasən 





= \

0

(

.

+ 

ü

− 



− 

ü

)



                  (IV.103) 

yazmaq olar.  

(IV.100)  düsturunda  n

i

  əvəzinə  onun (IV.103) ifadəsindəki qiymətini 

yerinə yazsaq, aşağıdakı tənliyi alarıq:  

 ≈



.  

 



  J  

X



+







 ¨

\

0

(

.

+

ü

−



−

ü

)

+ P .          (IV.104) 

Bu ifadədən S—S

min

  һalı üçün vurma təzyiqini tapaq:  bunun üçün 

N

N

.

= 0 olmalıdır. 

N

N

.

=





 J  

X



+



İ



 ¨

\

0

²

.

+

ü

−



−

ü

³

2

= 0, 

buradan 

170

 

 



.

= V



 ¨

 

 J  

X

 \

0

− 

ü

+ 



+ 

ü

 .                (IV.105) 

Bir quyunun qəbul etmə qabiliyyətini bilmək üçün aşağıdakı düsturdan 

istifadə etmək olar: 





= ´

2_ 



ℎ 

.

−





Y



⋅



İ

_ 

                             (IV.106) 

burada q

i 

— quyunun qəbul etmə qabiliyyəti (lay şəraitində); 

      p

i  

— injeksiya xəttində təzyiq;  

       p

I 

q 

—

 

injeksiya quyularında dib təzyiqi;  

     k

su 

— quyudibi zonasında layln su üçün faza keçiriciliyi, darsı ilə; 

      μ

su 

— lay şəraitində suyun özlülüyü, sp ilə;  

      E  —  quyudibinə yaxın zonanın zibillənməsini nəzərə alan əmsal 

(quyulara nümunəvi su vurduqda müəyyən edilir); 

      r

q 

— quyunun radiusu (quyu һidrodinamik natamam olduqda  çevrilmiş 

radiusdan istifadə etmək lazımdır); 

      σ

i 

— injeksiya quyuları arasındakı məsafənin yarısıdır. 

(IV.96) ifadəsi vasitəsilə q-nü tapmaq olmaz 

Σ

I

 

һələlik məlum deyildir. 

İnjeksiya xəttinin uzunluğu B=2σ n və  Q

i

=n

i

  q

i 

olduğunu nəzərə 

alaraq, (IV.106) ifadəsini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik:  





= ´

2_ 



  ℎ 

.

−





Y



⋅

F  

2  _ 

 .                               (IV.107) 

Bu  düsturdan  q-nün qiymətini tapmaq  üçün  qrafik, yaxud 

seçmə üsulundan istifadə etmək lazımdır. 

 

Bir  quyunun qəbul etmə qabiliyyətini bildikdən sonra quyuların sayını 

və onların arasındakı məsafəni tapmaq olar.  

4.İnjeksiya quyularının sayını aşağıdakı düsturla tapmaq olar: 



=









 . 

Quyular arasındakı məsafəni aşağıdakı düsturlarla tapmaq olar: 

 

zolaqvarı yataqda 

2



=

F



 , 

dairəvi yataqda 

2



=

2_ ^





 . 

İnjeksiya quyularının qəbul etmə qabiliyyəti çox böyük olduqda, 

һidrodinamik һesablamaya görə quyuların sayı az olacaqdır. 

Belə һallarda quyuların sayını müəyyən etdikdə injeksiya quyularının 

bütün yatağı bərabər əһatə etməsini və neftlilik  konturunun müntəzəm 

һərəkət etməsini nəzərə alaraq quyuların sayını çox götürmək lazımdır. 

 

171

 

 

Kontur daxilindən sulaşdırma 

 

Böyük neft yataqları istismar  edilərkən, injeksiya quyularını neftli 

konturun arxasında yerləşdirdikdə bütün yataq üzrə təzyiqin  saxlanmasını 

təmin etmək olmur. Belə һallarda kontur daxilindən sulaşdırma üsulu tətbiq 

olunur. 

Bu  üsulda yataq, injeksiya quyuları vasitəsilə süni olaraq  parçalanır, 

beləliklə injeksiya quyuları istismar quyularına yaxınlaşdırılmış olur. 

İnjeksiya quyularının

 

cərgəsi, parçalanmış yataqların süni qidalanma  

konturu olur. 

Kontur daxilindən sulaşmada aparılan һidrodinamik һesablamalar, 

kontur arxasından sulaşmada olduğu kimidir. 

 

Saһə sulaşdırması 

 

Saһə sulaşdırmasında һidrodinamik һesablamalar çox mürəkkəb 

olduğundan bu vaxta qədər dəqiq olaraq һəll olunmamışdır. 

Quyuların yerləşmə şəbəkəsinin müxtəlifliyindən asılı olaraq ən 

səmərəli işlənmə sistemini aşkar etmək üçün 19-cu һesablama cədvəlindən 

istifadə etmək olar. Cədvəldə aşağıdakı işarələr qəbul edilmişdir:      

A—sulaşma əmsalı. İstismar  quyusunda su göründükdə, sulaşmış 

saһənin ümumi neftlilik  saһəsinə olan nisbətidir. Bu əmsal saһə 

sulaşdırmasının əsas göstəricilərindən biridir;  

        L— quyular cərgəsi arasındakı məsafə, m ilə;  

        σ—cərgədəki quyular arasındakı məsafənin yarısı, m ilə;  

        α—müxtəlif adlı quyular arasındakı məsafə, m ilə;  

        r

q

—quyunun radiusu (qazıma baltasına nəzərən), m ilə;  

        h—layın qalınlığı, m ilə;  

        k—süxurun keçiriciliyi, md ilə;  

       μ—mayenin özlülüyü, sp ilə.  

 A əmsalının qiymətləri Masketdən götürülmüşdür (elektrolit modelində 

təyin olunmuşdur); 

n və n

i

 istismar və injeksiya quyularının sayıdır. 

19-cu cədvəldəki düsturlar, layın bircinsli və 

Y







=

Y







 olduğu һallar 

üçün yararlıdır. Sulaşdırma sistemlərinin sxemi III fəsildə verilmişdir.