A21 Avezbayev S

98 

---

4. Mayjud yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni 
tartibga solish 
Qishloq x jalik korxonalari va fermer x jaliklarining yer ega-
liklarini va yerdan foydalanishlarini tartibga solish yoki takomil-
lashtirish — bu yerdan foydalanishni va uni muhofaza qilishni 
yaxshilash, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun 
sharoit yaratish maqsadida ularning maydonlariga, joylashishiga, 
chegaralariga maqsadli zgarishlar kiritish b yicha yer tuzish 
harakatlaridir. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlar kamchiliklari — bu 
ularning yer maydonlari va yer turlari tarkibining x jalik ixtisosi 
talablariga javob bermasligi, yer maydoni va uning chegaralarining 
joylashishidagi yerdan va suvdan foydalanishga, x jalik iqtisodiga 
va ishlab chiqarishni rivojlantirishga salbiy ta'sir qiladigan no-
qulayliklar tushuniladi. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlar kamchiliklari quyidagi-
lar b lishi mumkin. 
X jalikning nooqilona maydoni — x jalik yer maydonining 
ixtisosligiga va joylashgan hududi sharoitida ishlab chiqarishni 
samarali tashkil qilish talablariga mos kelmasligi. Bu kamchilik 
x jalikni boshqarish va iqtisodiy samaradorlikka erishishga salbiy 
ta'sir etadi. Bunday vaziyat "x jalikning yer maydoni juda katta 
yoki juda kichik b lganda yuzaga keladi. 
Yer turlarining nooqilona tarkibi — x jalik yer turlari tarkibining 
x jalik ixtisosligiga va tarmoqlari hajmiga mos tushmasligi. Bu kam-
chilik ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga olib keladi. 
Agar x jalik yerlari tarkibida asosiy tarmoqlarni rivojlantirish uchun 
zarur b lmagan yer turlari k p b lsa, yerdan va mehnat resursla-
ridan foydalanishning yomonlashuviga sabab b ladi. 
Xo 'jalik yer maydonining boshqa xo 'jalik yerlari bilan bo 'lingan bir 
necha b laklardan tashkil topishi. Bu kamchilik natijasida yer 
boiaklari bir-birlaridan uzoqligi sababli, x jalikni boshqarish qiyin-
lashadi, transport xarajatlari k payadi, yer boiaklariga boshqa 
x jaliklar yerlaridan tib borish uchun k p vaqt sarflanadi, natija-
da umumiy xarajatlar k payadi, x jalikda almashlab ekishni tash-
kil qilishda, yerlarni suv bilan ta'minlashda qator qiyinchiliklar va 
noqulayliblar kelib chiqadi. Bular z navbatida ishlab chiqarish 
samaradorligini pasaytiradi, yerdan, suvdan va mehnat resurslaridan 
foydalanishning yomonlashishiga olib keladi. 
99 

---

---

croziyasiga olib keladigan omillar bilan bogianmay tkazilganda 
paydo b ladi. Natijada, tuproq eroziyasi jarayoni kuchayadi. Bu 
csa q shimcha xarajatlar qilishga olib keladi, natijada,x jalikning 
samaradcrligi keskin pasayadi.
; 
X jaJik yerlarining bir necha katta kanallar su orish hududla-
rida joylashishi. Bu kamchilikning kelib chiqishiga sabab, x jalik 
yer maydonidagi kamchiliklardir. Ular suvdan foydalanishning 
umumiyligiga, suv uzatish masofasining uzayishiga, natijada suv 
isrofgarchiligiga va q shimcha xarajatlarga olib keladi. 
X jaliklar yer maydonlaridagi kamchiliklar k p hollarda 
ularning tuzilish, ba'zilari esa rivojlanish davrida paydo boigan. 
M a i u m k i , hozirgi qishloq x jalik korxonalari kollek-
tivlashtirish davridan hozirgi kungacha uzoq va mashaqqatli rivoj-
lanish davrini boshidan tkazdi. X jaliklar buyruqbozlik davrida 
asossiz ravishda yiriklashtirilib va maydalashtirilib, bir xil ixti-
soslikdan ikkinchisiga tkazilib turildi. Bunday ishlar k pincha 
iimiy asoslangan loyihalar b yicha emas, balki rahbar tashkilot-
larning qarori bilan shoshilinch ravishda amalga oshirildi. 
Natijada, x jalik yer maydonlarida har xil kamchiliklar yuzaga 
keldi. Qishloq x jalik ishlab chiqarishining samaradorligini 
oshirish maqsadida, x jaliklar yer maydonlaridagi kamchilik va 
noqulayliklar x jaliklararo yer tuzish yordamida tugatiladi. 
Shuni esda tutish kerakki, tashqaridan qaraganda kamchi-
likdek k ringan yer maydoni shakllari hamma vaqt ham x jalik 
yuritishga ta'sir qiladigan kamchilik boiavermaydi. Shuning 
uchun ham, x jalik yer maydonining kamchiligini k rsatuvchi 
mezon sifatida x jalik hududining tashqi k rinishi emas, balki 
ularning qishloq x jaligi va yerdan foydalanishga boigan salbiy 
ta'siri olinadi. Ayrim hollarda bu kamchiliklarni tuzatishning iloji 
boimasligi ham mumkin. Masalan, x jalik yerlarining qumliklar 
bilan b laklarga boiinishi, togiik joylarda yer boiaklarining har 
xil balandliklarda joylashishi. 
Yer maydonlaridagi kamchiliklar bir guruh x jaliklarda bir 
vaqtda tugatiladi. X jalik yer maydoniga kiritilgan katta zga-
rishlar x jalik ishlab chiqarishiga ta'sir etadi. Shuning uchun 
ham, yer maydonidagi kamchiliklarni tugatish ishlari chuqur ilmiy 
asoslangan boiishi kerak. X jaliklararo yer tuzish loyihasini ish-
lash x jaliklar yer maydonlarida tkazilgan dala izlanishlari nati-
jasini chuqur tahlil qilishga asoslanadi. Bunda har bir x jalik yer 
maydonimng kamchiliklari aniqlanib, ularning x jalik iqtisodiga 
101 

---

va yerdan foydalanishni tashkil qilishga b lgan saibiy ta'sirlari 
aniqlanadi. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlarni tartibga solishdan 
maqsad — quyidagi natijalarni olishdir: 
— yer egaliklari va yerdan foydalanishlarga oqilona lchamlar 
va tuzulish berish; 
— ularni ixcham qilish; 
— qatnashlar va tashishlar masofasini qisqartirish; 
X jalikda hududni ichki tashkil etishni, yerlarni va atrofdagi 
tabiiy muhitni muhofaza qilishni yomonlashtiruvchi, yerlarning 
mahsuldorligi pasayishiga olib keluvchi sharoitlarni tugatish. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning kamchiliklarini tu-
gatish quyidagi tarzda amalga oshiriiadi.