Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"

Savol va topshiriqlar:

1. 
   Abdulla Qahhorning bolaligi qanday kechgan?
   
2. 
   Qahhorning milliy hikoyachiligimiz rivojidagi o‘rni,xizmati haqida gapiring.
   
3. 
   Abdulla Qahhor hikoyalariga xos eng muhim xususiyatlari sizningcha nimalarda ko‘rinadi?
   
4. 
   A. Qahhor bilan Cho‘lpon ijodi orasida qanday mushtarakliklar bor?
   
5. 
   “O‘tmishdan ertaklar” qissasining yaratilish tarixi haqida so‘zlang.
   
6. 
   “Sarob” romanining mavzusi, ma’no-mundarijasi haqida so‘zlang.
   

2-dars. Hamid Olimjon va uning “Muqanna” dramasi
Reja:
1.Shoirning hayot va ijod yo‘li
2.Hamid Olimjonning she’riy asarlari
3.Muqanna” dramasi
Hamid Olimjon shoir, dramaturg, publisist, tarjimon, adabiyotshunos va ulkan jamoat arbobi sifatida o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga hissa qo‘shgan inson, iste’dodli shoir, dramaturg, olim va jamoat arbobi Hamid Olimjon serqirra ijod sohibidir.
T arjimai hol
Baxt va shodlik kuychisi Xamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida tug‘ilgan. Otasi vafotidan so‘ng u bobosi Azim bobo va onasi Komila aya qo‘lida tarbiyalanadi. Shoir 1923 yilda o‘rta maktabni tugatib, Samarqandda pedagogika bilim yurtida, so‘ngra Pedagogika akademiyasida o‘qiydi.
Iste’dodli shoir, dramaturg, olim va jamoat arbobi Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida dunyoga keldi.
Narimonov nomidagi boshlang‘ich maktabni tugatgach, Samarqand pedagogika bilim yurtida (1923-1926), so‘ng pedakademiyada (1926-1931) o‘qidi.
Hamid Olimjon talabalik yillaridayoq she’riyatga qiziqdi. Uning asarlari 1926 yildan «Zarafshon» gazetasida chiqa boshladi.
Hamid Olimjonning «Ko‘klam» nomli ilk she’riy to‘plami 1929 yilda bosilib chiqdi. Shundan so‘ng «Olov sochlar» (1931), «O‘lim yovga» (1932), «Poyga» (1932) kabi she’riy to‘plamlari nashr etildi.
Davr bilan birga odim tashlagan, o‘z ijodida xalqimizning mehnat jabhasidagi qahramonligini tasvirlagan shoir 30-yillarda ajoyib lirik she’rlar bilan birga «Zaynab va Omon» dostonini yaratdi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi (1943) Hamid Olimjon o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bo‘yicha qator ilmiy-tanqidiy asarlar yaratdi. Hamid Olimjon A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, M.Gorkiy, V.Mayakovskiy, A.Serafimovich, T.Shevchenko, M.Lermontov, N.Ostrovskiy, A.Korneychuk asarlarini tarjima qildi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining ajoyib durdonasi «Alpomish» dostoni birinchi marta Hamid Olimjon tomonidan nashrga tayyorlanib (1938), chop etildi.
U Alisher Navoiyning 500 yilligini o‘tkazish yubiley qo‘mitasining a’zosi sifatida ulug‘ shoir hayoti va ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordi. Hamid Olimjon 1939 yildan to umrining oxirigacha O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qildi.
Hamid Olimjon «Daryo kechasi» (1936), «O‘lka» (1939), «Baxt» (1940) to‘plamlari, «Ikki qizning hikoyasi» (1935-1937), «Oygul va Baxtiyor» (1937), «Semurg‘» (1939) dostonlari bilan o‘zbek she’riyatida romantik tasvir tamoyilining qaror topishiga katta hissa qo‘shdi. Ikkinchi jahon urushining olovli yillarida uning «Muqanna» she’riy dramasi yaratildiki, u hanuzgacha dramaturgiyamizning go‘zal namunalaridan biri bo‘lib kelayotir. Uning «Jinoyat» dramasi zamonaviy mavzuda yozilgan. Bu davrda uning bir necha she’riy to‘plamlari bilan bir qatorda «Jangchi Tursun», «Roksananing ko‘z yoshlari» kabi balladalari ham yaratildi.
Iste’dodli shoir 1944 yilda avtomobil halokati natijasida vafot etgan.
Hamid Olimjon qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, sermazmun asarlari bilan o‘ziga abadiy xaykal yaratib qoldirdi.
Ilmiy ishlari
«Kimdir» (1926, ilk she’ri), «Ko‘klam» (1929, ilk she’riy to‘plami), «Tong shabadasi» (1931, xikoyalar to‘plami), «Olov sochlar» (1932, she’riy kitob), «Daryo kechasi» (1936), «She’rlar» (1937), «O‘lka», «Oygul bilan Baxtiyor» (1937 yil, 16-26 noyabr kunlari yozilgan), «Baxt» (1940), «Nima bizga Amerika!», «Temir konun», «Zaynab va Omon» (ikki qizni tarbiyalab voyaga yetkazgan Anor xola obrazi berilgan), «Holbuki tun» (tun qo‘ynida borlik haqida o‘ylar ifodalangan), «O‘zbekiston», «Roksananing ko‘z yoshlari» (voqealar Shahrixonda bo‘ladi, kahramonlari: Vova, Roksana, Sora), «Semurg‘, Parizod yoki Bunyod», «O‘rik gullaganda» (Xasan Qayg‘i degan kozok okinining fojiali qismati asosida yozilgan), «G‘azal», «Chimyon esdaliklari», «Baxtlar vodiysi (1930-yillar bayroqdor bo‘lgan she’r), «Baxt to‘g‘risida», «Qo‘lingga qurol ol», «Jangchi Tursun» (ballada), «Ishonch», «Xat», «Muqanna» (1942), «Ofeliyaning o‘limi», «Kuygay», «Jinoyat» dramalari.
Hamid Olimjonning «Kuychining xayoli» she’rida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining badiiy olami, baxshining jamiyatdagi, xalq ma’naviy hayotidagi o‘rni ko‘rsatib berilgan, baxshi aytgan dostonlarda xalq hayoti, tarixi, madaniyati, udumlari aks etgani tasvirlangan. «Sevgi» she’rida maxbubaning hayot maydonlarida kurashayotgan yor ortidan borish syujetidan foydalanilgan.
Hamid Olimjon lirik she’rlarida umuminsoniy g‘oya va tuyg‘ularni kuyladi. «Baxtlar vodiysi» balladasi, «O‘rik gullaganda» she’rlarida ham insonning go‘zalligi qalbidagi tuyg‘ulari, uning tabiatidagi fazilatlar bilan belgilanishi, hamda tabiatning go‘zal tasviri yuksak badiiy mahorat bilan chizib beriladi. Tabiat tasviri bilan lirik qahramonning baxt-saodati uyg‘unlikda sevgi tuyg‘ularini yanada ravshanlashtirgan.
Hamid Olimjon urush yillarida ham samarali ijod kildi. «Sevgi», «Sen tug‘ilgan kun», «Sharqdan G‘arbga ketayotgan do‘stga», «Qamal kilingan shahar tepasidagi oy» singari she’rlarida urush davri voqealarini badiiy aks ettirdi. Urush yillarida yozilgan eng yaxshi balladalaridan biri «Roksananing ko‘z yoshlari» dir.
Hamid Olimjon xalk ertaklari asosida 1937 yili «Oygul bilan Baxtiyor», 1939 yili «Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod» dostonini yaratdi.
1935 yili «Zaynab» ocherkini, u asosda «Zaynab va Omon» dostonini kitobxonlarga taqdim etdi.
Hamid Olimjon serqirra ijod sohibidir. Buni adibning dramaturgiyadagi muvaffaqiyatlari yana bir karra isbotlaydi. 1942 yili «Muqanna» dramasini yozib tugatdi. Dramada bundan 12 asr muqaddam butun Movaraunnahrni larzaga keltirgan Muqanna boshlik harakatning yoritib berilishi, ayniqsa, urush yillarida vatan ozodligi, ximoyasi yo‘lida katta ahamiyat kasb etdi. «Muqanna» dramasidan keyin Xamid Olimjon yana bir drama yozishga kirishdi. Bu «Jinoyat» dramasi bo‘lib, asar 1944 yilda to‘la nixoyasiga yetkazilgan. Dramaga adib ruhiy jihatdan juda katta ta’sir qilgan hayotiy bir voqeani asos qilib olgan.
Hamid Olimjon tarjima sohasida ham faoliyat ko‘rsatib, Pushkinning «Kavkaz asirasi» dostoni, «Suv parisi» dramasini, bir qator she’rlarini o‘zbek tiliga o‘girdi.
„Muqanna" dramasi
Odatda „Muqanna", „Jaloliddin Manguberdi" singari tragediyalarning ijodiy tarixi to’g’risida so’z borganda, ularning Ikkinchi jahon urushi yillarida jang maydonlarida kurashayotgan va mehnat jabhalarida faoliyat olib borayotgan xalqni jasorat va qahramonlikka chorlash maqsadida, davrning ijtimoiy buyurtmasi sifatida yozilgani aytiladi. Ammo Hamid Olimjon ijodining tadqiqotchilari bergan ma’lumotga ko’ra, shoir Muqanna qo’zg’oloniga bag’ishlangan sahna asarini yozishga 1937- yildayoq kirishgan va hatto o’sha yili asarning birinchi pardasini yozib tugatgan. To’g’ri, 1937- yilda shoir ustida ham qatag’on bulutlarining to’planishi bilan u asar ustidagi ishni to’xtatib qo’ygan va 1942- yilning boshlarida asarga qayta kirishib, o’sha yilning 12- fevralida birinchi pardaning yangi nusxasini yozib tugatgan. 1942- yil 31- mayda esa asar ustidagi ish uzil-kesil yakunlangan.
Mutaxassislarning fikricha, Hamid Olimjonda ushbu asar g’oyasining paydo bo’lishi S. Ayniyning „Muqanna qo’zg’oloni" tarixiy ocherki bilan bog’liq. Ustozning shu ilmiy asaridan turtki olgan shoir „Muqanna" tragediyasi ustida ishlash jarayonida Muhammad Narshaxiyning „Buxoro tarixi", G. A. Ibrohimovning „Islomning kelib chiqishi va sinfiy mohiyati" (M., 1940) singari tarixiy manba va ilmiy kitoblardan tashqari, Qur'onni ham puxta o’rganib chiqqan.
Hamid Olimjonning „Muqanna" tragediyasini urush yillarida yozishi undan o’n uch asr muqaddam bo’lib o’tgan xalq ozojdJik harakatiga shu davrning „ko’z"i bilan qarashni, shu davrdagi siyosiy-ijtimoiy sharoitni, davr g’oyalari va ma'naviy ehtiyojlarini e’tiborga olishni talab etdi. Binobarin, shoir, birinchi navbatda, vatan ozodligi yo’lida kurashgan va shu kurashda qurbon bo’lgan Muqanna va uning safdoshlari qahramonona obrazlarini yaratishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi.
Hamid Olimjon tarixiy haqiqatdan kelib chiqib, asarga, Muqannadan tashqari, uning safdoshlari — G’irdak, Bog’iy, Xishriy, Hakim, Kulartagin singari tarixiy shaxslar va shu bilan birga oddiy xalq ommasining Otash, Gulobod va Guloyin singari vakillarining to’qima obrazlarini ham olib kirgan. Bu har ikkala toifadagi obrazlar o’zaro aloqaga kirishib, muallifga tarixiy davr haqiqatini o’z badiiy niyati doirasida mujassamlashtirish imkonini bergan.
Asar ekspozitsiyasidayoq biz yaqin kelajakda ro’y berajak dramatik voqealar shabadasini sezamiz. Otashparastlar diniga mansub qullardan biri — Otash va iminj^oila a'zolari — xotini Gulobod va qizi Guloyinning boshida zulm qamchisi o’ynab turibdi. Istilochilarning xalqni musulmon diniga tinchlik va bardoshlik bilan sekin-asta emas, balki tahdid va zo’ravonlik bilan o’tkazishi ularda qattiq qarshilik uyg’otadi. Otash endi faqat o’zining emas, balki butun el-yurtning ham qullik kishanlariga o’ralganini ko’rib, iztirob chekadi. Gulobod Feruzning bosqinchilarga qulluq qilib, masjid qurganidan norozi. Ularning qizi Guloyin esa otashparastlikka ham, bosqinchilar olib kelgan dinga ham loqayd.
Mahalliy xalq zo’rlik bilan musulmon diniga o’tkazilayotgan bir paytda Muqannaning o’z maslakdoshlari bilan kelib, vatandoshlarini zulm va zo’ravonlikka qarshi kurashga undashi bilan tragediyaning tuguni boshlanadi. Va bu tugun rivojlanib, ikki ijtimoiy kuch o’rtasidagi kurash o’t olib ketadi.
Muqanna va Guloyin obrazlari haqida
Muqanna aksar tarixiy manbalarda soxta payg’ambar sifatida tasvvirlangan. Narshaxiy singari tarixchilar o’zlari mansub bo’lgan ijtimoiy qatlamning dunyoqarashidan kelib chiqib, Muqannani qandaydir lo’ttiboz sifatida talqin etganlar. Holbuki, Muqanna qo’zg’oloni feodal jamiyatning turli-tuman qatlamlarini o’zida birlashtirgan ulkan xalq harakati edi. Bu harakat o’zidan yuz yil muqaddam O'rta Osiyo va Movarounnahr cho’llariga o’tkazilgan, hamda mahalliy xalqning qoni bilan sug’orilib turgan islomning hali nimjon niholini tag-tomiri bilan sug’urib tashlashiga oz qolgan. Milliy ozodlik kurashi bayrog’i ostida o’tgan bu harakat arab bosqinchilari olib kelgan davlat tuzumini qariyb o’n besh yil mobaynida larzaga keltirib turgan.
Muqannaning asl ismi Hoshim ibn Hakim bo’lib, Muqanna uning laqabidir. „Niqobli kishi" ma'nosini anglatuvchi bu laqab, aftidan, unga xalq tomonidan berilgan. Muqanna marvlik bo’lib, otasi singari Abu Muslim huzurida sarxang (ofitser) bo’lib_xizmat qilgan. Narshaxiyning aytishicha, u keng bilimli, turli fanlar va „sirli san'atlar"dan xabardor kishi bo’lgan. U o’z atrofiga xalq ommasini to’plash va uning muhabbatini qozonish niyatida o’zini payg’ambar deb e'lon qilgan. Manbalarda aytilishicha, Muqanna odamlarning: „Boshqalar faqat payg’ambarlik da'vosini qilgan edilar. Nega endi sen xudolik da'vosini ham qilyapsan?" degan savoliga: „Boshqalar faqat vujuddan iborat edilar. Men esa boshdan-oyoq ruhdan iboratman va istagan qiyofada, hatto Odam ato Nuh, Ibrohim, Muso, iso, Muhammad, AbuMuslim sifatida paydo bo’lishim mumkin", degan.
Muqanna xalq ommasiga qanday so’zlar bilan murojaat etmasin, uning maqsadi bitta - yurtga bosib kelgan, o’z dinini zo’rlab o’tkazmoqchi bo’lgan bosqinchilarga qarshi kurash, xalq va mamlakatni qullikdan ozod etish. Hamid Olimjon nemis fashizmi sovetlar mamlakatiga hujum qilgan Ikkinchi jahon urushi yillarida ana shu maqsadini badiiy mujassamlantirish uchun Muqanna qo’zg’oloni mavzusiga murojaat etgan.
El-yurtni bosqinchilardan ozod qilish vazifasini o’z zimmasiga olgan Muqanna faqat sarkardalik, xaloskorlik qobiliyatini namoyish etibgina qolmay, xalq ommasi haqida qayg’uradi, uning jarohatlariga malham bo’lishga urinadi. Dramaturg Muqanna obrazining bu qirralarini turli dramatik vaziyatlarda izchil ravishda ochib boradi.
Ezgu maqsad yo’lida birlashgan ommani parokanda qilishning sinalgan usullaridan biri rahnamo haqida turli „mish-mish'iarni tarqatishdir. Muqanna atrofida birlasha boshlagan ommaning ayrim vakillari ham ig’vogarlarning „mish-mish”lariga uchib, uning niqob taqib yurishiga shubha bilan qaray boshlaydilar. Voqea dramatik tus olib, xalq harakati o’rtasiga nifoq urugiari sochila boshlaydi. Shunda Muqanna bunday so’zlar bilan xalqqa yurakdan murojaat etadi:
Yo’q, men sizman, xuddi sizning o’zingiz,
Bu ko’zlarim xuddi sizning ko’zingiz.
Sizni yo’ldan agar ozdirsa jinlar,
Peshonamda paydo bo’lar ajinlar.
Aqlingizga taraddud solsa changal,
Biling — ko’zim ko’r bo’ladi shu mahal...
Meni ko’rmak istasangiz siz agar,
Bir tashlangiz o’zlaringizga nazar.
Muqanna o’zini xalqning bir zarrasi, deb his etadi va bu so’zlari bilan xalqdagi gumon va shubha bulutini tarqatib, uning bosqinchilarga qarshi yana bir tan, bir jon bo’lib kurash olib borishiga rag’bat uyg’otadi.
Hamid Olimjon bu asar ustida ishlayotgah kezlarida urush davrining taqozosi bilan yuqorida tahlil etganimiz „Sevgi" she'rini ham yozgan. „Muqanna" tragediyasida va bu she'rda garchand turli tarixiy davrlar bilan bog’liq mavzular yoritilgan bo’lsa-da, ular o’rtasida muayyan yaqinlik ham bor. Agar „Sevgi" she'rining lirik qahramoni, yuqorida ko’rganimizdek, jang maydonlarida dushman bilan olishayotgan yori ortidan ergashib, u bilan yonma-yon turib jang qilishni orzu qilgan bo’lsa, bu asarda ham shunday o’tyurak ayol obrazining mavjudligini ko’ramiz.
Hamid Olimjon Guloyin siymosida siyosiy va mafkuraviy aqidalar to’riga ilinmagan, cho’ri bo’lsa ham o’zini erkin qushdek his etuvchi, pokiza, yorug’ orzular va intilishlar bilan yashayotgan qiz obrazini yaratgan.
Guloyin o’zidagi ana shu erksevarlik fazilati tufayli Muqanna siymosida nafaqat xaloskori, balki o’z orzularining ushalishiga yordam berajak yorqin siymoni ham ko’radi, uni sevib qoladi va uning muhabbatini qozonadi.
Dramaturg Guloyin obrazini rivojlantira borar ekan, uning Battol va Femz singari xoinlarni larzaga soluvchi qilich sohibi, mard va jasur ayol darajasiga ko’tarilganini ishonarli tasvirlaydi.
Muqannaning bunday qizni sevmasligi, unga uylanmasligi, u bilan birga ozodlik uchun kurashmasligi mumkin emas.
Guloyin xoin qilichidan halok bo’ladi. Ammo uning qoni ozodlik yo’lida to’kilgan va boshqalarni kurashga yanada chorlagan hayotbaxsh qon edi.
Dramaturg K. Yashin o’sha yillarda „Muqanna" spektakliga yozgan taqrizida Guloyinni jahon adabiyotining Laurensiya, Neston-Darijon obrazlariga qiyos qilgan ediki, bu tasodifiy emas.
„Muqanna" tragediyasi to’g’risida bahs borganda, uning nafaqat urush yillarida, balki sovet mafkurasi diniy e'tiqodga qarshi o’t ochgan davrlarda yozilganini unutmaslik lozim. Xuddi shu narsa asar qahramonlarining musulmon dini sha'niga aytgan so’zlarida o’z ifodasini topgan. Lekin bu qahramonlar otashparastlar diniga mansub bo’lganlari uchun ularning Qur'on yoki islom dini sha'niga aytilgan so’zlarini muallif dunyoqarashining ifodasi sifatida qabul qilish to’g’ri bo’lmaydi. Zeroki, dramaturg asarda Muqanna qo’zg’oloni misolida o’zbek xalqining uzoq asrlar mobaynida har qanday zulm va zo’ravonlikka, bosqinchilikka qarshi, erk va hurriyat uchun olib borgan qahramonona kurashini tasvirlashnigina o’ziga maqsad qilib olgan.
Yuqorida „Muqanna" tragediyasidan keltirilgan parchalardan shu narsa ravshan ko’rinadiki, Hamid Olimjon lirikasida qanday oliyjanob insoniy tuyg’ularni kuylagan bo’lsa, „Muqanna" singari yirik asarlarida ham ijodining shu estetik tamoyiliga sodiq qolgan. Uning uchun inson o’zida eng awalo ezgu insoniy fazilatlarni eltishi, uning yuragida tabiatga, vatanga, kishilarga hurmat va muhabbat porlab turishi, u inson degan ulug’ nomni pokiza saqlashi lozim. Hamid Olimjon nazarida, eng yuksak insoniy tuyg’ulardan biri bu — muhabbatdir. Yorni seva olmagan, go’zallikni, hayotdagi muqaddas qadriyatlarni qadrlay bilmagan kishining vatanni ham sevishi mahol. Shu ma'noda muhabbat, Hamid Olimjon talqinida, insonning qanday inson ekanligini anglatuvchi ulug’ bir mezondir.
Hamid Olimjon XX asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotiga dastawal lirik shoir sifatida katta hissa qo’shdi. Uning urush yillarida yozgan ikki dramatik asari, ayniqsa, „Muqanna" tragediyasi o’zbek dramaturgiyasida katta voqea bo’ldi. Bundan tashqari, u adabiyotshunos olim sifatida ham o’zbek xalq og’zaki ijodi, ham mumtoz o’zbek adabiyoti, ham XX asrning birinchi choragidagi o’zbek adabiyoti tarixini o’rganishga qaratilgan tadqiqotlarni yaratdi. Uning bu sohadagi ishlari orasida Fozil Yo’ldosh og’zidan yozib olingan „Alpomish" dostonini nashrga tayyorlaganligi va Alisher Navoiy ijodini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy maqolalari, ayniqsa, ahamiyatlidir. Shuningdek, Hamid Olimjon rus adabiyotining bir qator go’zal namunalarini o’zbek tiliga katta mahorat bilan tarjima qilib, ularni xalqimiz va madaniyatimizning qimmatbaho mulkiga aylantirdi.