Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"

Rauf Parfi lirikasi
Har qanday adib ijodining mohiyatinign uning shaxsiyatidan qidirgan maq’ul. Negaki , ijokor hamisha o’z shaxsiyati doirasidava uning darajasida mavjud bo’ladi. Chunki ijod jarayoni va uning natijasida ham yaratuvchi shaxsning qirralari namoyon bo’ladi. Rauf Parfi she’rlariga sinchiklab nazar solinsa, uning shaxsiyati uchun adoqsiz iztirob va norozilik xos ekanligini ko’rish mumkin. U oltmishinchi yillarning boshida yaratilgan ilk she’rlaridan birida:”Unda kezar mangu iztirob” , deb yozganida olamga hayrat bilan boquvchi yigirma yoshlardagi yigit edi. Shoirning iztiroblari vaqt o’tgan sayin kamaymadi, balki ortib bordi: “”Tugatib bo’lmas hech bu dardni ichib, Yorilgan yaradan chechaklar o’sdi” . Ko’ngil holatini aks ettiradigan bir so’zni topishga o’zligi-yu hayotini bag’ishlagan shoirning: “Hech tuzalmas yara u So’zdir axir” tarzidagi iqrori iztirob chekishga sabablarning tagi mo’l, zahirasi adoqsiz ekanini ko’rsatib turadi. Shoirning izlagani- so’z. Shu so’zning o’zi – “hech tuzalmas yara”. Demak, uning she’riyatiga iztirob-u anduh hamisha hamdam . Quvonchdan she’r tug’ilmaydi. Badiiy didi, she’r zavqi nozikroq she’rxon ham bu iztiroblarni his etadi, shoir dardlariga sherik bo’ladi. Shu ma’noda , Rauf parfi she’rlari iztirob suratlaridir.
Dunyo hodisalaridan mazmun talab etadi, lekin o’zining hayotiga ham keragiday mazmun berolmaydi. Shoir noroziligining sabablari haqida ham o’ylaydi, bu to’g’rida xayolga toladi va shunday badiiy to’xtamga keladi:
Men kuyinib sevaman , netey,
Men kuyinib so’zlamay , xolos.
Bu haqda taniqli shoir Asqad Muxtor:”Rauf Parfi- yaralari ochiq shoir. Unda hazinlik ko’p, ora-chora shunchaki marsiya ham yozib tashlaydi, tushkunlik alomatlari ham uchraydi. Men buni shoirning aybiga yoymasdim.Shoir insoniy dardlardan xoli bo’lolmaydi. Rauf Parfi esa , shoir sifatida o’zligini to’laroq ifodalashga intiladi ”- deganida tamomila haq edi.
Rauf Parfi ko’pchilik katta iste’dod egalari singari eng baland ideallarga , eng yuksak natijalarga intiladi.Uning shoirlar haqidagi: “Yarim dunyo unga kerakmas faqat, Butun Koinotni zabt etmagi shart”misralari shaxsiyati va ijodiga xos shu jihatni ko’rsatadi.Shoir olamni birorta ham kamchiliksiz ko’rgisi keladi. Atrofdagi nohaqlik, qirg’inlar, zo’ravonlik , adolatsizlik , zulm shoirning bezovta ruhini norozi qiladi.R.Parfi she’riyatidagi murosasizlikning ildizi ayni shu yerda. Uning : Agar yurak yutib qilsam oshkor, So’zlarim zulmga otilgan o’qdir” tarzidagi iqrori shoir shaxsiyatining ham, ijodining ham mohiyatini aks ettiradi , deyish mumkin. U qandaydir tizimga , birorta tuzumga emas, umuman, dunyoning kirligiga, yo’q joyda bor deb da’vo qilinayotgan baxtga muxolifatda turadi.
Rauf Parfi ijodiga xos g’oyat muhim jihat shundaki, u she’rlarida borliq va unda mavjud bo’lgan barcha odamlarni emas, alohida olingan bir inson va uning ichki olamini tasvirlashga intiladi.U o’zini tanimoqqa urinayotgan , o’zligini topishga intilayotgan kishilar ruhiyatini chizadi.Shoir olam ham, odam ham jo’n emasligini yaxshi bilgani bois olamni jo’n tushungisi , izohlagisi , tasvirlagisi kelmaydi. U- hayot haqiqatlarini ko’rsatishdan ko’ra ko’ngil haqiqatlarini , ruhiyat chunliklarini ifodalashga moyil. Hech kim ko’rmagan holatni hech kimga o’xshamaydigan tarzda ko’rsatish uning qismati. Bu hol “Diloromning ko’zlari ” she’rida yaqqol ko’zga tashlanadi:
Ma’ yus edi sening ko’zlaring g’oyat,
Go’yo yo’lsiz o’rmon barglarin to’kib ,
Qora yorqinlikda shivirlar oyat,
Ko’zlaringni tinglayapman entikib.
Shoir she’rda ko’zning ma’yusligini “yo’lsiz o’rmon”, qoraligini “qora yorqin –
lik” deya suratlaydi.U ko’zni ko’ribgina qolmaydi , balki tinglaydi. Negaki, yaqin odamlar ko’z orqali “so’ylasha” oladilar. Shu bois oshiq ma’shuqaning ko’zlari “aytgan” so’zlarni “entikib” tinglaydi. Ko’zlardagi g’ussaning yo’lsiz o’rmonga , nigoh nurlanishining “qora yorqinlik” ka o’xshatilishi she’rga adoqsiz hazinlik bag’ishlaydi. R.Parfi she’rlarida ruhiy holat turg’un emas, balki tinimsiz harakat- u o’zgarishda tasvirlanadi . Shuning uchun ham bir lahzalik hissiyot keyingi kuchli ruhiy to’lg’anishlarga sabab bo’la oladi:
Ko’zlaring qa’rida siniq bir nola,
Balkim , qafas ichra uyg’ongan navo?
Balkim, toshloqlarda qon yutgan lola,
Yo’q , havosi so’rib olingan havo…
Sizni hayot haqiqati emas , balki vaziyat haqiqati, hissiyot jilvalari rom etadi. Ko’zlarning qa’ridan “siniq bir nola” ning taralayotgani , uning “qafas ichra uyg’ongan navi” yoki shunchaki lola emas “toshloqlarda qon yutgan lola” bo’lishi mumkinligi ehtimoli kishini o’ziga rom etadi. Lekin bir necha bosqichli va murakkab tasvir hali tugamaydi.Ilojsizlik , chorasizlik she’rda “…havosi so’rib olingan havo…” tarzida ifoda etiladi.
R.Parfi o’zining o’ta shaxsiy va intim tuyg’ularini ijtimoiy hayot bilan aralash , yonma- yon ifoda etadi.Chunki u jamiyatni o’zidan ayri, o’zini esa jamiyatdan tashqarida ko’rmaydi. Shuning uchun ham suyukli qizning qora va ma’yus ko’zlari tasviri quyidagi tarzda ijtimoiy yukka ega nidolar bilan uyg’unlashib ketgan:
Turkiston, Turkiston , endi kulmasmi,
Ma’lomat, tutqunlik endi o’lmasmi?
Bir sovuq mozorlarmi yo’llarinda ,
Erkinlikning porloq nuri inmasmi?
,,Adashgan ruh’’ dostoni
Tom lirik shoir bo’lganligi uchun Rauf Parfi turlli – tuman janrlarda qalam tebratmagan. Uning birgina yirik asari 1991-yilda yozilgan, lekin hali ham tugallanmagan “Adashgan ruh” lirik dostonidir. Asar oxiriga yetmagan bo’lishiga qaramay , o’zbek she’riyatida o’ziga xos badiiy tajriba bo’lgani va yozilgan qismida bir qadar ichki tugallik mavjudligi uchun ham u haqda to’xtalish mumkin. Doston an’anaviy poemalar singari biror sujet asosiga qurilmagan. Unda shoirning xalq va vatan tarixiga hissiy nazari, millat va uning qismati to’g’risidagi o’ylari aks etgan.
Doston hozirgi ko’rinishda to’rt qismdan iborat bo’lib , har qism besh to’rtlikdan tashkil topgan . Ushbu doston qismlarining tuzilishidagi o’ziga xoslik shundan iboratki, undagi dastlabki to’rtlikning ikkinchi misrasi ikkinchi bandning, uchinchi misrasi uchinchi bandning, to’rtinchi misrasi to’rtinchi bandning , birinchi misrasi esa beshinchi bandning dastlabki satri eifatida keladi. O’z navbatida , ikkinchi to’rtlik dostonning ikkinchi qismi uchun ayni vazifani bajaradi. Bu shakliy murakkablik, ohang o’yini doston bandlari va qismlari orasidagi bog’liqlikni , musiqiy ifoda yaxlitligini ta’minlaydi. Ayni vaqtda, adashgan ruhning xilma- xil holati manzaralarini berishga imkon yara- tadi.Shu tariqa, tasvirdagi taranglik dostonning boshidan oxiriga qadar ushlab turiladi. Dostonning birinchi qismi quyidagi to’tlik bilan boshlanadi:
Quyoshning yog’dusi qoradir,
Yulduzlar muzlardir to’kilgan,
Bu daryo uzangan yaradir,
Daraxtlar – egilgan, bukilgan.
Milliy adabiyotimizda shu kunga qadar bu yo’sindagi doston yaratilmagan edi. Dunyo dostonchiligi tajribasida ham bunday asar ko’p uchraydi , deb bo’lmay- di . Asarda shoir adashgan ruhning nigohini aks ettirishga , ruhidan ayrilgan shaxsning , millatning hissiyotini ifodalashga uringan. Asar tasviridagi favquloddalik va g’ayritabiiylik shu bilan izohlanadi. Quyoshning qora yog’du taratishi, yulduzlarning to’kilgan muzlar ekani , daryoning uzangan yaraligi, daraxtlarning tik emasligi shundan. Doston birinchi qismining ikkinchi to’rtligi:
Yulduzlar muzlardir to’kilgan,
Toshlardek qotmishdir tumonlar.
Yerlarga tikonlar ekilgan,
Ekilgan yolg’onlar, gumonlar.
E’tibor qilinsa, asarda inson ruhiga zug’um qiluvchi , Tazyiq o’tkazuvchi holat tasviri kuchayib borayotgani seziladi. Erkin ruhdan mahrum, imondan adashgan kishilar sabab vatan shu holatga tushirilgan. Birinchi qismning uchinchi bandi:
Bu daryo uzangan yaradir,
Hasratdir tinmagan hech qachon.
Jimirlab qaylargaboradir,
Boradir bezabon, bemakon.
Tarzida ifoda etilgan. Garchi to’rtlikda xalq , vatan haqida hech gap aytilma- gan bo’lsa-da , tasvir shularning achchiq qismati xususida ekanligi anglashilib turadi. Keyingi bandda ifoda yanada quyuqlashadi. Nihoyat, birinchi qismning beshinchi to’rtligi quyidagicha ifoda etilgan:
Quyoshning yog’dusi qoradir,
Men uning sochini o’rgayman.
Nahotki , eng so’nggi choradir,
Adashgan ruhni men ko’rgayman.

Lirik qahramonning har onda o’zgarib, yangilanib, almashib turadigan ruhiy holati, hissiyotlari unga adashgan ruhni ko’rish imkonini beradi.

Dostonning ikkinchi qismidagi to’rtlikda “eng go’zal, eng dono , eng g’arib” Turonning gizli va g’arib o’tmishi tasviri birinchi qismdagi singari silsilali yo’sinda g’oyat ohangdor va ta’sirchan usulda beriladi.Asarning uchinchi qismida adashgan ruh Turkistonning shonli o’tmishi bilan yuzma-yuz keladi.Shuning uchun ham bu qismdagi besh to’rtlikda bir qadar ko’tarinkilik, shiddat aks etgan. Vatanni, demakki imonni yo’qotmalikka intilgan millat kechmishi sabrdan iborat ekanligi juda go’zal ifodasini topgan:
Toshlarga, xarsangga sanchilar,
Cheki yo’q yo’qlikning nolasi.
Diydalar, tomchilar, qamchilar
Sabrning- Insonning bolasi.
Bu tasvirlarda inson qismatidagi sho’rishlar butun ayovsizligi bilan aks etgan. Muallifning sehrli qalami yo’qlikning cheki yo’qligini ko’rsata biladi.Asarning to’rtinchi qismida ham tasvir baland pardalarda davom etadi. Chunki adash- gan ruh “Tarixning temirdan devori” osha bo’ylaydi va xalqini yaqinroqdan ko’rishga erishadi.Shuning uchun ham bu qismda qahramon tuyg’ulari imlo- ishiralar orqali emas, ochiqroq ifoda etiladi. Qahramon iftixorini bekitmagani singari nafratini ham pardalab o’tirmaydi:
Bilingiz bu- Turon diyori,
Qonlari dunyoga sochilgan.
Yo’q erki, yo’q do’sti, yo’q yori,
Darchasi barchaga ochilgan.
Ifoda samimiyati tufayli kechagi kun haqidagi tasvir bugunning ruhini aks ettiradi.
Rauf Parfi mahorat xanjari bilan qurollangan va har bir she’rini eng so’nggi imkonga qadar sayqallash, takomilga yetkazishdan erinmaydigan shoirdir. U ko’ngil rozlari bo’lgan she’rlarini o’ziga emas, balki millati va vataniga xizmat qildirgan ijodkordir.Shuning uchun ham bunday shoir she’rlarining umri muallif umridan uzoq bo’ladi.