Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

Alohida olingan so’z turkumlari 3 guruhga bo’linadi

Modal so’zlar – so’zlovchi o’z fikriga bo’lgan munosabatini bildiradigan so’zlar

• 
  Taqlid so’zlar – holatga va tovushga taqlidni bildiruvchi so’zlar
  
• 
  Undov so’zlar – haydash, chaqirish, buyurish, undash va his- hayajonni bildiradigan so’zlar
  

MODAL SO’ZLAR
Modal soʻzlar (lot. modalis — oʻlchov, usul) — soʻzlovchining oʻz fikriga turlicha munosabatini anglatadigan va fikrning aniqligi, rostligi, gumonli yoki shartliligini ifodalash uchun xizmat qiladigan soʻzlar; shaklan oʻzgarmasligi bilan tavsiflanadi, gap boʻlagi vazifasida kelmaydi, gapning boshqa boʻlaklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi; butun fikrga yoki uning biror qismiga taalluqli boʻlib, odatda, kirish soʻz boʻlib keladi. Modal soʻzlar 2 katta guruhga boʻlinadi: fikrning aniiqligini ifodalovchi Modal soʻzlar Bularga rostlik, tasdiq-ishonch, qatʼiylikni bildiruvchi soʻzlar (darhaqiqat, haqiqatan; albatta, shubhasiz, soʻzsiz va shahrik.) kiradi. Fikrning noaniqligini ifodalovchi Modal soʻzlar Bularga taxmin, gumon, tusmol kabi maʼnolarni ifodalovchi soʻzlar (shekilli, chogʻi, chamasi; ehtimol, balki, aftidan va boshqalar) kiradi. Modal soʻzlarnutqda pauza, yozuvda vergul bilan ajratiladi. Modal soʻzlar takror qoʻllansa yoki emotsional mazmunli soʻz bilan birga kelsa, maʼno kuchayadi. Soʻzlashuv nutqida birdan optik modal soʻz qoʻllanishi mumkin. Modal soʻzlarni fikrning oʻzaro munosabati (xullas, demak, binobarin, qisqasi, umuman, masalan, chunonchi, jumladan, aksincha, avvalo, avvalambor, nihoyat), eʼtiborni tortish (aytganday, aytmoqchi, zotan), taʼkid (xususan, ayniqsa), emotsional maʼno (koshki, zora, yaxshiyamki, xayriyat, attang, afsuski, ajabo) kabilarni anglatuvchi modal maʼnoli soʻzlardan farqlash kerak. Modal soʻzlar va modal maʼnoli soʻzlar oʻzaro yaqin boʻlib, ularning har biriga xos belgi-xususiyatlarni aniqlash funksional grammatikaning dolzarb vazifalaridandir.
So‘zlovchining anglatayotgan fikrga munosabatini ifodalab, gapda kirish so‘z vazifasida qo‘llanadigan so‘zlar modal so‘zlar deyiladi.
Modal so‘zlar mustaqil so‘zlar kabi narsa, belgi, harakat va shu kabilarni atamaydi va gap bo‘lagi bo‘lib kela olmaydi. Shu bois ular gap bo‘laklari bilan sintaktik jihatdan bog‘lanmaydi: Demak, ishalasa bo‘ladi. Ehtimol, ketmon bilan yer ag‘darishga ham to‘g‘ri kelar.

Modal so’zlar va uning o’ziga xos grammatik xususiyatlari.

Modal so‘zlar quyidagicha ma’noviy guruhlarni tashkil etadi:
Fikrning aniqligiga ishonch: albatta, shubhasiz, haqiqatdan ham, haqiqatan, o‘z-o‘zidan, tabiiy, darhaqiqat, ma’lumki.
Gumon, noaniqlik: ehtimol, balki, hoynahoy, shekilli, aftidan.
Maqsad, talab, shart: kerak,lozim, zarur, darkor.
Mavjudlik, tasdiq: bor, mayli, xo‘p, ( bazan to‘g‘ri, yaxshi, tuzuk sifatlari ham vazifadoshlik asosida shu ma’noda ishlatiladi).
Mavjud emaslik, inkor ma’nosini: yo‘q.
Ma’qullash: durust, bo‘pti.
Yakunlash, ta’kid: demak, xullas, modomiki.
Eslatish: darvoqe, aytganday, aytmoqchi.
Achinish, taassuf: afsus, attang, essiz.
Fikrning tartibi: avvalo, oxiri, nihoyat (ba’zan shu vazifada birinchidan, ikkinchidan…kabi tarib sonlardan ham foydalaniladi).
Modal so‘zlar, aslida, mustaqil so‘zlardan ajralib chiqqan bo‘lib, ularning bir qismi, ham mustaqil so‘z, ham modal ma’no ifodalovchi so‘z sifatida, ba’zilari esa hozirgi tilda faqat modal ma’no ifodalashga xoslanib qolgani sababli, o‘ziga xos ikki guruhni tashkil etadi: 1) sof modal so‘zlar: darhaqiqat, haqiqatan, afsuski, attang, albatta, avvalo, xullas; 2) vazifadosh modal so‘zlar: chamasi, ehtimol, shubhasiz, aftidan.
Modal so‘zlar quyidagi turkumga oid so‘zlardan ajralib chiqqan-ligi bilan ham o‘zaro farqlanadi: aftidan, ehtimol, haqiqatan, darhaqiqat kabilar otdan; shubhasiz, bor, yo‘q, so‘zsiz, tabiiy kabilar sifatdan; albatta ravishdan; o‘z-o‘zidan olmoshdan; chiqar, bo‘pti fe’ldan ajralib chiqqan.
Modal so‘zlarni u ajralib chiqqan mustaqil so‘zdan quyidagi belgilariga ko‘ra farqlash mumkin: a) modal so‘z mustaqil yasama so‘zdan ajralgan bo‘lishi mumkin. Bunday modal so‘z yasovchi qismlarga ajratilmaydi. Aynan shu ko‘rinishdagi mustaqil so‘z esa yasovchi qismlarga ajratiladi. Qiyoslang: Uning har qanday topshirig‘i so‘zsiz bajariladi(.So‘zsiz, bu kirdikorlarning boshida sen turibsan. Birinchi misoldagi so‘zsiz mustaqil so‘z bo‘lib, so‘z+siz qismlardan iborat, ikkinchi misoldagi so‘zsiz esa qismlarga ajratilmaydi, bir butun holda so‘zlovchining anglatilayotgan fikrni dallash munosabatini bildiradi; b) modal so‘z mustaqil so‘znig biror grammatik shaklidan kelib chiqqanda ham u morfemalarga ajralmaydi. Modal so‘z ko‘rinishidagi mustaqil so‘z esa morfemalarga ajraladi: Har bir ishning chamasi bor (egalik shaklidagi ot: chama+si). Ular, chamasi, bir yildan so‘ng uchrashdilar (modal so‘z).

Modal so’zlarning ma’no jihatdan turlari.

Mustaqil so‘zning bu kabi o‘z ma’nosini yo‘qotgan holda yordamchi so‘zga aylanishi natijasida omonimlik yuzga keladi.
Modal so‘zlar gapda, asosan, kirish so‘z vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, ularning gapda quyidagi vazifalarda kelishini kuzatish mumkin: a) kesim yoki kesimning tarkibiy qismi vazifasida: Bu yoqqa keling, sizga gap bor. Inson uchun suv va havo zarur; b) so‘z gap vazifasini bajarishi ham mumkin: -Ertaga dam olish kunimi? -Yo‘q (yoki -Albatta). Modal so’zlar va uning o’ziga xos grammatik xususiyatlari. So’zlovchining aytilayotgan fikrga bo’lgan munosabatini (modal ma’noni) ifodalovchi so’zlarga modal so’zlar deyiladi. Modal so’zlarga quyidagilar kiradi:
aftidan, darhaqikat, darvoqe, attang, ehtimol, afsus, shubhasiz, so’zsiz, tabiiy, albatta, haqiqatdan, nihoyat, bo’pti, demak, aytmoqchi, o’z-o’zidan, bor, yo’q va hokazo Shu modal so’zlar orqali so’zlovchi o’z fikriga aniqlik, ishonch, ma’qullash, gumon, chama, noaniqlik, maqsad, talab, shart, mavjudlik, inkor, e’tiroz, yakunlash, eslatish, achinish kabi ma’no munosabatlarini kiritadi.
Masalan: Afsuski, yashash huquqi odam bolasiga bir marta berilgan. (S.Ahmad.)
Ehtimol, Sodiq ham u choq nevaralarini yetaklab, bog’larga, xiyobonlarga chiqar. (SHuxrat.)
Darhaqiqat, Xorazm qovunlariday mazali qovun ko’p shahar va elatlarda yo’q. (J.SHaripov.)
Modal so’zlar biror voqelikni atamasi bo’la olmaydi (predmet, belgi, harakat va shu kabilarni atamaydi.)
2. Modal so’zlar gap orqali ifodalagan fikrga qo’shimcha modal ma’no qo’shadi.

Modal so`zlar ma’no jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi:

• 
  1. Fikrning aniqligini ifodalaydigan modal so`zlar
  
• 
  1. Fikrning aniqligini ifodalaydigan modal so`zlar:
  
• 
  3. Fikrning tartibi: avvalo, avvalambor, birinchidan, ikkinchidan.
  
• 
  4. Fikrning dalillanishi: masalan, jumladan.
  
• 
  5. Xulosa: xullas, demak, nihoyat, xullas kalom.
  
• 
  6. Achinish: afsus, attang, esiz.
  
• 
  7. Zaruriyat: kerak, zarur, lozim.
  
• 
  8. Quvonch: xayriyat.
  
• 
  9. Mavjudlik va mavjud emaslik: bor, yo`q.