Abdulla sher axloqshunoslik

inson uchun
birdan bir rahnamo bo ‘lishi kerak.
Savolingizga bergan javobim Sizni qanoatlantira olsa, g ‘oyat xursand
bo ‘lur edim.
Lev Tolstoy.
Yasnaya Polyana,
1909-yil 5-iyun1
Tolstoy javob maktubining ahamiyati shundaki unda yovuzlikning 
kattasi ham , kichigi ham yovuzlik; katta yovuzlikni yo‘qotish uchun 
kichik yovuzlikdan kechishning o ‘zi insondan juda katta sabot, chidam 
va iroda kuchini talab etadi. Odamlarning asosiy ko‘pchiligi hozirgi 
paytda ham Ubaydulla Xo‘jayevga o‘xshash fikrlash tarzi bilan yashaydi, 
chunki yovuzlikni yovuzlik bilan yengish — eng oson yo‘l. Lekin bunda 
yovuzlik bilan birga inson ham halok b o iad i, insonni emas, yovuzlikni 
halok etgan holda insonni saqlab qolish juda og'ir ish. Tolstoy ana shu 
og‘ir yo‘l tarafdori.
Toro va Tolstoy g‘oyalarini asrimizda Gandi va King yanada yuksak 
pog‘onaga ko‘tardilar. G andi g‘ayrizo‘ravonlik g'oyasini muhabbat bilan 
bog‘laydi va dushmanga ham mehm i darig‘ tutmaslikka chorlaydi. Gandi 
Xirosima va Nagasakiga atom bombasi tashlanganida, atom bombasini 
boshqa bomba bilan yo‘qotib bo‘lmagani kabi zo‘ravonlikni zo‘ravonlik 
qilib yo‘qotish mumkin emas, degan fikrni bildirib, shunday deydi: 
«Insoniyat zo ‘ravonlikdan faqat g‘ayrizo‘ravonlik yo‘li orqali qutulishi 
mumkin. G ‘azabni faqat mehr bilan yengsa bo‘ladi, g‘azabga g‘azab 
bilan javob berish g‘azabning yoyilishiga va kuchayishiga xizmat qiladi»2.
M artin Lyuter King ham xuddi shunday g‘oyani ilgari surar ekan, 
AQSHning mashhur Prezidenti Linkoln hayotidan misol keltiradi. Nima 
sababdandir Linkolnni ko‘rarga ko‘zi yo‘q Stenton degan kishi saylovoldi
1 «Qalb k o‘zi» gazetasi, 1998, 23-son.
2 Ганди М. М оя жизнь. М ., «Наука», 1969. С. 568.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kampaniyasida qo'lidan kelgan yomonlik bilan unga qarshi kurashadi. 
L inkolnni har qadam da yerga uradi, ming xil gunohda ayblaydi, 
masxaralaydi, hatto uning tashqi ko‘rinishi ustidan kuladi. Linkoln 
Prezident bo‘lib saylangach, harbiy vazirlik lavozimiga aynan ana shu 
Stentonni ко‘rsatadi. Atrofidagilar unga: «Janob Prezident, Siz xato 
qilyapsiz, u Sizning dushmaningiz, uning Siz haqingizda nim alarni 
gapirganini bilasizmi?!» deb qarshi turadilar. Shunda Linkoln bunday 
deb javob beradi: «Ha, janob Stentonni bilaman. U ning men haqim da 
nim alar deganini ham eshitganman. Lekin harbiy vazirlikka undan 
boshqa biror-bir loyiq amerikalik yo‘q». Oradan bir necha yil o ‘tgach, 
Linkoln о ldiriladi. 0 ‘shanda qabr ustida so‘zlangan barcha nutqlardan 
S tentonning nutqi alohida ajralib turadi. U Linkolnni eng buyuk 
insonlardan biri deb ta ’riflaydi va: «Endi u mangulikka daxldordir», 
deb о z nutqini tugatadi. Agar Linkoln Stentonga g‘azab bilan qaraganda, 
ikkisi ham o'lguncha bir-birining dushmani bo‘lib qolar edi. Linkoln 
m ehr-m uhabbat vositasida dushm anni do'stga aylantirdi. U bir paytlar 
о ziga savol bergan ayolga savol bilan shunday deb javob bergan ekan: 
«Xonim, axir men o ‘z dushm anlarim ni d o ‘stlarimga aylantirish yo‘li 
bilan halok etmayapmanmi?!»1.
G ‘ayrizo‘ravonlik axloqshunosligiga qisqacha to'xtalib o ‘tishimizning 
o'zidayoq, biz bu yo‘nalishning kelajakdagi asosiy axloqiy ta ’lim otlardan 
biri b o ‘lib qolishini ilg‘ashimiz mum kin. Shaxs, guruh, millat, xalqlar 
о z istaklarini, mavjud mustabid tuzum va hukum atdan noroziliklarini 
tinch yo 1 bilan bildirishlari ham da o ‘z maqsadlariga zo'ravonliksiz, 
qon to kmasdan erishishlari mumkinligi — insoniyatning ulkan yutug‘i. 
Chunki qonli kurashlar, inqiloblar, terror, qurolli q o ‘zg‘olon singari 
hodisalar muayyan millat va m am lakat erishgan yutuqlarni y o ‘qqa 
chiqaradi, о lim, vayronagarchilik, m a’naviy qadriyatlarning oyoqosti 
bo‘lishi singari ulkan fojialarga olib keladi.