Abdulla sher axloqshunoslik

1 Abay. Tanlangan asarlar. Т., G ‘.G ‘ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti,
1995, 91-b.
2 0 ‘sha manba, 91-b.
5 0 ‘sha manba, 91-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buning sababini mutafakkir uyatli ish qilgan odamga nisbatan tug‘ilgan 
achinish hissida ekanini ta ’kidlaydi. «Ikkinchisi shuki, — deydi Abay,
— qilgan ishing ham shariatga, ham aqlga, ham obro‘-e ’tiborga zid 
bo ladi: sen bunday ishni bilmasdan, yo g‘aflat bosib, yo esa nafs balosida 
qilib qo yasan. Mana buni chin m a’nodagi uyat desa bo‘ladi». Ana shu 
ikkinchi ma nodagi uyatni mutafakkir vijdon bilan bog‘laydi, uni vijdon 
azobining tashqi ko‘rinishi tarzida talqin qiladi: «Ba’zan uyatli kishilar 
u y q u d a n , is h ta h a d a n q o la d i, h a tto c h id a y o lm a y o ‘z i n i - o ‘zi 
о ldiradiganlari ham bo‘ladi. Uyat kishining or-nom usi, o ‘z yaramas 
fazilatlariga 
(ya’ni illatlarga — A .Sh.) 
qarshi ichki isyonidir»1.
U m um an o lg an da, A bayning s h e ’riy a sarla rid a va, ayniqsa, 
«Nasihatlar» risolasida ko‘tarilgan axloqiy m uam m olar bugungi kunda 
har jihatdan ilmiy tadqiqqa loyiq. G archand, Turkistonning buyuk 
mutafakkiri ko‘pgina illatlar haqida o ‘z xalqiga nisbat berib fikr yuritsa- 
da, ular, ba’zi bir istisnoli — faqat qozoqlarning a n ’anaviy turm ush 
tarziga taalluqli jihatlarni hisobga olmaganda, um um turkiy ahamiyatga 
molik axloqiy nuqsonlardir. Shu bois Abayning axloqshunoslik borasidagi 
falsafiy-nazariy ham da amaliy-didaktik fikrlari va talqinlari biz uchun 
doimo qimmatlidir.
Anbar otin . 
T u rk isto n m a ’rifa tc h ila rla rin in g y an a b ir y irik 
namoyandasi Dilshodning shogirdi Anbar otindir (1870-1914). Uning 
axloqiy qarashlari lirik-falsafiy she’rlarida va «Qarolar falsafasi» (1910) 
risolasida o ‘z aksini topgan.
Anbar otin ham inson axloqiy darajasini aql, ilm -m a’rifat bilan 
bog‘laydi va ijtimoiy taraqqiyotga aqliy ham da axloqiy yuksaklik orqali 
erishish mumkin, degan aqidaga amal qiladi. U ning asarlarida axloqsizlik 
botqog‘iga botib borayotgan jamiyat tanqid qilinadi, shariat va tariqat 
nam oyandalarining aynib ketganligi, boylardan insof ko‘tarilganligi 
haqidagi fikrlar m ardona ilgari suriladi.. «Muqimiyga», «Mingboshi kal 
Omil hajvi», «Olimjon hoji ta ’rifi» kabi she’rlarida ana shu yo‘nalishni 
ko‘rish mumkin. Tanqidiy-badiiy shakldagi bu y o ‘nalish «Q arolar 
falsafasi» risolasida falsafiy-tahliliy shakl kasb etadi.
«Qarolar falsafasi» asari asosan bir-birining ziddi b o ‘lmish ikki 
m u am m o — ijtim o iy ad o la t va ijtim o iy zu lm tu s h u n c h a la rig a
bag‘ishlangan. Risola ko‘p o ‘rinlarda falsafiy-majoziy talqinlardan iborat.