Abdusattorov abdusalom

Xulosa

Biz ushbu laboratoriya mashg’ulotida integral universal reversiv hisoblagichlarni tadqiq etish, ishlash prinsipi va mantiqiy sxemasini o‘rganidik. Bu laboratoriya mashg’ulotini bajarish davomida juda ko’p ma’lumotlarga ega bo’ldik.
Laboratoriya mashg’ulotini bajarish asnosida electronic workbench dasturidan foydalandik va hisoblagichlarning electronic sxemasini yasadik.

Laboratoriya ish№ 16 Mavzu: Shifratorlarni tadqiq etish.

Ishning maqsadi: shifratorlarning ishlash prinsiplari bilan tanishish. Ular haqida tushunchaga ega bo`lish va koderlarning chinlik jadvallarini o`rganib chiqish.

Nazariy qism

Shifratorlar va ularning ishlash printsiplari
Shifrator (CD- coder) - kirish yo`lidagi birlik signalni n razryadli ikkilik kodga aylantiradigan EHM ning aniq uzelidir.
Boshqacha qilib aytganda shifrator 10-lik kodni 2-lik kodga aylantirib berish uchun xizmat qiladigan operatsion elementdir. Shuning uchun shifratorlar raqamli texnikaning va EHMlarning kiritish qurilmalarida o`nlik kodlarni ikkilik kodlarga o`zgartirishda keng qo`llaniladi.
Shifratorning kirish va chiqish yo`llari soni m=2<sup>n</sup> munosabat bilan belgilanadi. Shifratorni ishlash printsipini ko`rib chiqamiz. Unda kirish signallari sifatida x ₀ ,...,x
₄ ikkilik o`zgaruvchilar qatnashadi. Ular mos ravishdagi klavishalarni bosganda paydo bo`ladi. Quyida shifratorning o`tish jadvalini keltiramiz.
Shifratorning o`tish jadvali
16.1-jadval

O`nlik son	Kirish kodi					Chiqish kodi
	X4	X3	X2	X1	X0	Y2	Y1	Y0
*	0	0	0	0	0	0	0	0
0	0	0	0	0	1	0	0	0

1	0	0	0	1	0	0	0	1
2	0	0	1	0	0	0	1	0
3	0	1	0	0	0	0	1	1
4	1	0	0	0	0	1	0	0

0
Unda o`zgaruvchilar mustaqil hisoblanadi va 2<sup>5</sup>+1=32+1=33 kombinatsiyani qurish imkonini beradi. Lekin, ikki va undan ortiq klavishalarni bosishni ta’qiqlovchi chegara qo`yilganda, unda 32-tadan 6-ta mumkin bo`lgan kirish kombinatsiyalari qoladi. Bunday mos chegaraga kirish kodi “n –dan 1” yoki unitar deyiladi. Jadvalda bosilgan klavishaga «1» va bosilmagan klavishaga «0» mos keladi. Jadvaldan ko`rinib turibdiki, agar «1» x₁ yoki x₃ kirish yo`lida paydo bo`lsa, y ikkilik o`zgaruvchi «1» qiymatini qabul qiladi. Qolgan barcha kombinatsiyalarda

0
y =0 bo`ladi, ya’ni mantiqiy tilda:



0 1 3
^{y = x + x =} x₁  x₃

Xuddi shunday:

2 4

1 2 3
y = x + x = y = x
x₂  x₃ ^;

Ushbu tengliklar asosida shifratorni «YoKI» bazisida (pastki rasmda), shuningdek
«VA» bazisida qurish mumkin.


Ayrim hollarda bir necha klavisha bir vaqtda bosilganda, shifrator maksimal nomerga ega bo`lgan klavishani tanlaydigan sxemani qo`llash talab etiladi. Bunday shifrator prioritetli shifrator deb ataladi. U «n-dan x-ning» o`zgarishini 8421 kodga aylantiradi.
Pastdagi prioritetli shifratorning o`tish jadvali keltirilgan. Unda maksimal nomerli kirishdagi o`zgaruvchi maksimal prioritetga ega, «1»-dan o`ngdagi dioganalda kirishdagi o`zgaruvchilar
qiymati – chiqish kodini aniqlamasligi kerak.
Prioritetli shifratorning o`tish jadvali

2. 
   – jadval.
   

O`nlik son	Kirish kodi					Chiqish kodi
	F4	F3	F2	F1	F0	Y2	Y1	Y0
*	0	0	0	0	0	0	0	0
0	0	0	0	0	1	0	0	0
1	0	0	0	1	*	0	0	1
2	0	0	1	*	*	0	1	0
3	0	1	*	*	*	0	1	1
4	1	*	*	*	*	1	0	0

Prioritetli shifratorni oddiy shifrator asosida VA qurish mumkin. Buning uchun oldindan «5-dan X» kirish kodini x ₀ ,..., x ₄ orqali «5-dan 1» kodiga o`zgartirish kerak. Kirishdagi o`zgaruvchi F ₄ maksimal prioritetga ega, ya’ni boshqa o`zgaruvchilarga bog`liq emas. Shuning uchun F ₄ = x ₄ . Har qanday boshqa chiqishdagi o`zgaruvchi x <sub>i</sub> «1» qiymatini qabul qiladi, agarki birorta VA katta kirish yo`liga F _j , j = (i + 1),3 mantiqiy «1» berilmagan holda F _i = 1 bo`lgan taqdirda. Ya’ni:

x ₄ = F ₄ ;


x₃  F₃  F₄ ;


x₂  F₂  (F₃  F₄ ) ;


x₁  F₁  (F₂  F₃  F₄ ) .
Ko`rsatilgan algoritmni amalga oshiruvchi parallel prioritetli shifratorning sxemasi quyidagi ko`rinishga ega:
Ushbu sxemaning afzallik tomoni, barcha kirish yo`llaridagi signal tarqalishini bir xil saqlab turishdir. Kamchiligi esa, ko`p kirish yo`liga ega bo`lgan «YoKI-EMAS» elementlarini qo`llanilishining majburligidir.
10.1-rasm. Shifratorga misol sifatida

to`qqizta


I₁  I₉ .kirish yo`liga ega bo`lgan

prioritetli shifrator K555IV3 standart
mikrosxema misol bo`ladi.

Nazorat savollari:

1. 
   Shifratorlarning ishlash prinsiplarini aytib bering?
   
2. 
   Shifratorlarning chinlik jadvalini tushuntirib bering?
   
3. 
   To’g’ri burchakli shifrator sxemasi chizib bering?
   
4. 
   Raqamli indikatorni boshqaruvchi shifrator sxemasini chizib bering?
   

Hisobot mazmuni

Talabalar yuqorida keltirilgan nazariy ma’lumotlarni o’qib o’rganib qisqacha xullosa va nazorat savollariga yozma ravishda javoblar yozib hisobot tayorlaydilar.

Javoblar.

Shifrator. Deshifrator. To‘liq emas va to‘liq kombinatsion mantiqiy qurilmalar. Yetti segmentli yorug‘lik indikatori. Ikkilik-o‘nlik kodni yetti

segmentli kodga o‘zgartirish. Ikkilik-o‘nlik kodni yeti segmentli indikatorda akslanishi.

• 
  O‘nlik, sakkizlik yoki o‘noltitalik sanoq tizimidagi raqamlarni ikkilik yoki ikkilik- o‘nlik kodga o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy qurilma – shifrator yoki koder deb ataladi. Shifrator m ta kirish va n ta chiqishga ega bo‘lib, kirishlardan biriga berilgan signalni chiqishda n – razryadli parallel kodga o‘zgartiradi. Agar shifrator n ta chiqishga ega bo‘lsa, u holda uning kirishlari soni 2 n dan kam bo‘lmasligi kerak. 2n kirish va chiqishga ega bo‘lgan shifrator to‘liq , agar shifrator kirishlari soni 2 n dan kam bo‘lsa, u to‘liq emas deb ataladi. Shifrator chiqishlari soni doim kirishlari sonidan kam bo‘lganligi sababli, aloqa liniyalari cheklangan hollarda turli qurilmalar o‘rtasida ma’lumot almashish uchun ham qo‘llaniladi. 0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nlik raqamlarni ikkilik-o‘nlik kodiga o‘girishda shifrator qanday ishlashini ko‘rib chiqamiz. O‘nlik raqamlarni ikkilik- o‘nlik kodiga o‘girishda (yoki aksincha hollarda) har bir o‘nlik raqam to‘rtta ikkilik raqam bilan almashtiriladi. O‘nlik raqamlar mos ravishda boshqaruv pultining i=0,1,2...9 sonlarini bosish orqali kiritilayotgan bo‘lsin. Shifrator holatini haqiqiylik jadvali (7.1-jadval) yordamida tadqiq etish mumkin.
  

Bunday shifratorning to‘liq haqiqiylik jadvali turli kirish o‘zgaruvchilari uchun (210
- 10)=1014 ta kombinatsiyadan tashkil topgan bo‘lishi kerak edi. Mazkur shifrator ishi davomida qo‘llanilmaydigan turli mantiqiy o‘zgaruvchilar to‘plamini olib tashlash hisobiga, chiqishdagi o‘zgaruvchilar soni to‘rttagacha qisqartirilgan. Mazkur shifratorning kirishlari soni 2 n =16 dan kam bo‘lganligi sababli, u to‘liq emas hisoblanadi. Shifrator bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan 4 ta chiqishga ega bo‘lib, uning holati to‘rtta MAFdan tashkil topgan tizim bilan ifodalaniladi. Shifrator ishi mantiqini ifodalovchi MAF tizimini, .1-jadvaldan foydalanib hosil qilamiz.

• 
  Ikkilik sanoq tizimidagi raqamlarni o‘nlik sanoq tizimidagi kodga o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy qurilma – deshifrator yoki dekoder deb ataladi. Bunday o‘zgartirishlar, masalan, elektron soatlarda, EHM va shu kabilar dasturidagi ma’lumotlarni qayta shifrlashda qo‘llaniladi. Deshifrator shifratorga teskari bo‘lgan amalni bajaradi. Agar deshifratorning n adres kirishlari uning m chiqishlari soni bilan m=2n munosabat bilan bog‘langan bo‘lsa, bunday deshifrator to‘liq deb ataladi.
  

• 
  Ikkita adres kirishiga va to‘rtta (0-3) chiqishga ega bo‘lgan chiziqli DSh tasviri 7.3, a-rasmda, uning shartli tasviri esa 7.3, b-rasmda keltirilgan. Har bir chiqish HAM elementining chiqishi bo‘lib hisoblanadi. Demak, bu kirish bilan bog‘liq bo‘lgan ikkilik o‘zgaruvchi 1 qiymatini faqat shu holda qabul qilishi mumkinki, agar mos keluvchi HAM elementining uchchala kirishida 1 qiymatiga mos keluvchi o‘zgaruvchi hosil bo‘lsa. Deshifrator mikrosxemalari ko‘p hollarda S ruxsat kirishiga ega bo‘ladilar. Bu kirishning mavjudligi ISlar asosida kirish kodi razryadini oshirishga imkon beradi.