Abduvaxidov, D
Yüklə 0,57 Mb.
|
Bizning misol uchun yalpi foydaning chizmasini tuzish quyidagi rasmda ko’rsatilgan (9.4-chizmaga qarang).
9.4-chizma. Yalpi foydaning chizmasi (marjinal daromad) O’zgaruvchan sarflar chizig’i (OK) ishlab chiqarish hajmi birligiga 2000 dona buyum va 100000 so’m hisobidan tuziladi. Doimiy xarajatlar (KD) yalpi (AD) va o’zgaruvchan (OK) xarajatlarning o’rtasidagi farqqa teng. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmining butun maydoni (diapazoni) uchun doimiy qiymat hisoblanadi. 40000000 so’mdagi doimiy xarajatlarning summasi o’zgaruvchan xarajatlarga qo’shiladi, natijada yalpi xarajatlar chizig’i o’zgaruvchan xarajatlar chizig’iga parallel bo’ladi. Marjinal daromad grafikda sotishdan olingan daromad chizig’i (OS) va o’zgaruvchan xarajatlar chizig’i o’rtasida ko’rsatilgan. Mahsulotlarning qulay maydoni (diapazoni) - mahsulotning 600dan 2000 donagacha bo’lgan birligi darajasida joylashgan. Shunga e’tibor qaratish lozimki, ishlab chiqarishning belgilangan maydoni (diapazoni) chegarasida qarorlar qulay bo’ladi. Bu maydon (diapazon)dan tashqarida mahsulot birligiga bo’lgan sotish narxi va o’zgaruvchan sarflar boshqacha bo’ladi. Ayrim hollarda tahlil uchun xavfsizlik hududi, shuningdek xavfsizlik chegarasining koeffitsiyenti hisoblab chiqiladi:
Zararsizlik nuqtasi xavfsizlikning chegarasini ko’rsatmoqda. U subyektning zarar ko’rishidan oldin sotish hajmi qanchaga qisqartirilishi mumkinligini ko’rsatmoqda.
Umumiy tahlildan so’ng har bir mahsulot yoki mahsulotning assortimenti tomonidan foydaga qilingan individual qo’yilmalarning jadvali tuziladi (9.3-jadvalga qarang). 9.3-jadval Mahsulotning assortimenti tomonidan foydaga qilingan individual qo’yilma
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, V mahsuloti eng kam rentabellidir. Shu mahsulotni ishlab chiqarish natijasida umumiy rentabellik tushib ketgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, rentabellik foyda bo’yicha 14,5dan 16 %gacha o’sgan bir davrda marjinal daromad bo’yicha hisoblanganda esa 61%dan 55,9 %ga tushib ketdi. Umumiy yalpi marjinal daromadning 40 %ni egallagan V mahsuloti ushbu mahsulotning ishlab chiqarilishi va marketingi haqida ma’lumot olingan sari kamayadigan ma’lum boshlang’ich xarajatlarning mavjudligi aniqlandi. V mahsuloti boshqa mahsulotga nisbatan yuqori narxga ega. Bu sharoit mahsulotning assortimentini o’zgartirish uchun rahbarlar tomonidan qaror qabul qilishga olib kelsa ajab emas. Mahsulotning hajmi va assortimentiga yanada keng qarash maqsadida ko’p pog’onali segment hisobi ma’lumotlariga asoslangan segment tahlili usuli qo’llaniladi (9.4-jadvalga qarang). 9.4-jadval Mahsulot hajmi va assortimentining segment tahlili
Foyda darajasi nafaqat mahsulotlar bo’yicha, balki har bir zonani foydaning umumiy summasiga qilgan qo’yilmalari bo’yicha baholanadi. Subyektning marjinal daromadi tizimi bozor zonalari bo’yicha hisoblanadi, zonalar ichida esa mahsulotlarning turi bo’yicha hisoblanadi. Тadbirkorlik segmentlarini nazorat qilish shakllari ishlab chiqarish bo’linmalari tomonidan har bir mahsulot uchun sotish narxini belgilashni ham ko’zda tutadi. Ishlab chiqarish bo’linmasi tomonidan mahsulot sotishsini baholash odatda ustalar, bo’lim va sex boshliqlarini moddiy rag’batlantirishda qo’llaniladi. Shuni esda tutish kerakki, transfert narxlarini hisoblashning eng qulay varianti bo’lib xarajatlarning me’yorlari hisoblanadi. Shuning uchun foyda summasiga har bir bo’linma tomonidan qilingan qo’yilma to’g’ri ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy ustamalarini emas balki yalpi qoplanishi va subyektning sof daromadiga bo’lgan ta’siri sifatida qaraladi. Nazoratning kam ahamiyatli bo’lmaganining yana biri sifati bu mahsulot turlari bo’yicha talabning elastikligini kuzatishdir. Sotishdan olingan foydaning asosiy konsepsiyasi: narxlarning ko’tarilishi - sotish hajmining kamayishi yoki narxlarning pasayishi - sotish hajmining o’sishi hisoblanadi. Тalabning elastikligi har bir mahsulot bo’yicha aniqlanadi. Agar talab elastik bo’lsa sotishning o’sishi haqiqiy hajmining 1/3 qismidan oshmasligi kerak va narxlarning darajasini ushlab turishda alternativ qadam bo’lib xarajatlarni pasaytirish dasturi xizmat qilishi mumkin. Shunda sarflarning umumiy summasining pasaytirilgani sotishning haqiqiy hajmini 1/3 qismidan oshmasligi kerak. Agar mahsulot assortimenti marjinal qo’yilma va sof daromad darajasi bilan belgilansa, unda o’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar sotish xarajatlariga mutanosiblikda o’zgaradi. Bunday holda sotishning yuqori darajasi xarajatlarni pasaytiradi. Ishlab chiqarish quvvatlarining yetishmasligi sotish hajmining o’sishi uchun qo’shimcha qo’yilma va ishchi kuchi to’plamini talab qiladi, buning natijasida ishlab chiqarishning samaradorligi pasayib xarajatlar ko’tarilib ketadi. 9.5. Bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar qabul qilishMahsulotga sotuv narxini o’rnatish- subyektning asosiy masalasi va menejerning san’ati hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni shakllantirishning bir necha yondashuvlari mavjud. Birinchi yondashuv- shunday narx qo’yish kerakki, u sotuvchini jalb qilsin; boshqasi- o’zi uchun ma’lum narx chegarasini belgilash maqsadida raqibning o’rnatgan narxidan foydalanish; uchinchisi- rentabellik pog’onasini, o’zgaruvchan xarajatlar va marjinal daromadning qiymatini aniqlash uchun mahsulot tannarxi haqidagi ma’lumotdan foydalanish. Хarajat narxi ko’pchilik tomonidan real narxni belgilashda eng ishonchli yo’l deb ko’riladi, chunki u narxda foydaning qiymatini aniq shakllantirishga imkon beradi. Lekin xarajat narxlari bozor holatini va mazkur bozorda mahsulotning o’rnini va raqobatchilikni hisobga olmaydi. Ko’pgina ilg’or kompaniyalar uchta keltirilgan yondashuvlarning kombinatsiyalangan usulini qo’llaydilar. Mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarga quyidagi narx va tariflar o’rnatilishi mumkin: sotuvchi va xaridorlar uchun majburiy bo’lgan- rasmiy, subyektning mazkur mahsulotini hamma sotib oluvchilari uchun bir xil bo’lgan- muqobillashtirilgan, sotish-sotib olish dalolatnomasining har birida- kelishuv. Rasmiy va muqobillashtiriladigan narxlar jahon bozori narxlari yoki ishlab chiqarishning asoslangan xarajatlari asosida o’rnatiladi. Kelishuv narxlari esa yoki individual xarajatlar, yoki foydalanish parametrlari, yoki talab va taklifning o’zgarishi asosida aniqlanadi. Real narxni shakllantirish masalasi hozirgi davrda subyektlarda ishlab chiqarishning tushib ketishida ortiqcha quvvatlarning vujudga kelishi, ularni ta’minlash sarflarining oshishi, mehnat unumdorligining pasayishi, inflatsiya va qo’shimcha qiymat solig’ini hisoblash uslubining mavjudligi uchun qiyinlashgan. Subyektning ma’muriyati iqtisodiy asoslangan narxni o’rnatish uchun qator muammolarni yechishi kerak: qaror qabul qilishda hisobga olinadigan xarajatlarning tarkibini asoslash; kalkulatsiya qilish uslubini tanlash; doimiy xarajatlar minimal bo’lgan ishlab chiqarish darajasini o’rnatish; subyekt foydasining summasini hisoblab chiqish. Birinchi uchta masala ishlab chiqarish faoliyati haqidagi bobda ko’rib chiqilgan. Subyektning foydasini formula bo’yicha va foyda bilan ishlab chiqarish hajmining o’zaro aloqasini aks ettiruvchi grafik usuli yordamida hisoblab chiqish mumkin. Formula bo’yicha foydani hisoblash usuli sof foyda tenglamasi va kapitalning qaytimiga asoslangan:
bu yerda, R- mahsulot rentabelliginining darajasi.
Masala. Mazkur sanoat tarmog’i uchun fond qaytimining o’rtacha me’yori 10 %. Ustav kapitali- 200 mln. so’m. Mahsluot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar- 400 mln. so’m, shunda rentabellik
Agar subyektning foydasi hisob narxidan past bo’lsa. unda narxni kalkulatsiya qilishda foydaning o’rtacha me’yoridan yoki uning ozmuncha o’sishini hisobga olgandan kelib chiqadi. Inflyatsiya sharoitlarida foydaning o’rtacha me’yoriga subyektda inflatsiyani kompensatsiya qilish uchun tuzilgan zaxiralarning qiymati qo’shiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, inflatsiya sharoitlarida va subyektning xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan qiziqishlari bo’lmagan paytda formulalarning ma’luomtlari juda muammoli hisoblanadi. Narxni o’rnatishga xarajatlar eng katta ta’sirni ko’rsatadi. Хarajatlarning tarkibini tanlashda quyidagi formula qo’llaniladi: 1. O’zgaruvchan ishlab chiqarish sarflari + daromad. 2. Umumiy o’zgaruvchan sarflar + daromad. 3. Ishlab chiqarish tannarxi + daromad. 4. Тo’liq tannarx + daromad. Хarajatlarning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligi zararsizlikni tahlil qilishda o’rganib chiqilgan. Bu yerda asosiy e’tibor foydaning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligiga qaratilgan, chunki mahsulotga bo’lgan narxning o’zgarishi ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan yoki sotishdan olingan yalpi foydaning o’zgarishi bilan bog’liq. Narxlarni, mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar va ishlab chiqarish hajmining o’zgarishlari o’rtasidagi o’zaro aloqa quyidagi 9.5-chizmada ko’rsatilgan.
9.5-chizma. Narxlarni, mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar va ishlab chiqarish hajmining o’zgarishlari o’rtasidagi o’zaro aloqasi Masala. Ishlab chiqarishning hajmi- 2000 dona. Mahsulot birligining sotish narxi- 150 so’m. Mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar- 100 so’m. Doimiy xarajatlar- davr uchun 40 ming so’m. Joriy foyda- 60 ming so’m (150-100) x 2000-40000) = 60000 so’m. Faraz qilaylik, har bir ko’rsatkich 10%ga o’zgardi, unda ma’lumotlar quyidagicha o’zgaradi. Ishlab chiqarishning hajmi- 2200 dona (2000 x 10 % = 200); Mahsulot birligining sotish narxi- 165 so’m (150 x 10% = 15); Mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar- 90 so’m(100 x 10% = 10); Doimiy xarajatlar- davr uchun 36 ming so’m (40 x 10% = 4); Hamma o’zgarishlar natijasidagi joriy foyda ((165-90) x 2200 -36000) = 129000 so’m. 9.5-jadval Ko’rsatkichlarning o’zgarishidan olingan natija
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||