Abduxalilova shoxistaning sotsiologiya fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Mustaqil ta’lim savoliga javob.

Sotsiologiya faning tadqiqot obyekti.

Sotsiologiyaning tadqiqot ob'ektini eng umumiy jihatga bo‘linishi — jamiyatning makro va mikro jarayonini tahlil qilishdan iboratdir demak sotsiologiyaning ob'ekti va predmeti muammosini hal qilishlik ana shu yuqooridagi jarayonlarni hisobga olib sotsiologiyaning o‘ziga hos tomoni ko‘rsatib berishdan iboratdir.

Sotsiologiyaning ob'ekti va predmetini tushunish uchun sotsiologiya klassiklari asarlariga suyangan xolda hozirgi zamon fanining xolatini va rivojlanish tendensiyalarini hisobga olish kerak. Biroq, bu masalani xal qilishdan oldin ob'ekt va predmet tushunchasini ilmiy tahlil qilish kerak. Chunki ko‘pincha bu tushunchalar aralashtirib ishlatiladi, har qanday fanning ob'ekti bu o‘ziga hos reallik, alohida aloqalar, munosabatlar va xodisalar bo‘lib, tadqiqot qilishlik jarayoni ana shularga qaratilgan bo‘ladi.

Masalan, fizikannng ob'ektga tabiatdagi fizik jarayonidir. Ximiyaning ob'ekti — tabiatning himik elementlarini o‘zaro munosabatidir. Agarda tabiatshunoslik fanlarining tadqiqot ob'ektini aniqlash masalasi unchalik qiyinchilik tug‘dirmasa, biroq, sotsial fanlarning tadqiqot ob'ektini aniqlash ancha murakkabdir. Chunki ular jamiyatdagi turli munosabatlarni tekshiradilar, Ayniqsa jamiyatdagi ma'naviy faktori tekshirish juda murakkabdir. Shunga qaramay sotsiologiya hamma sotsial voqelikni emas, balki boshqa fanlar tekshirmaydigan sotsial voqelikni aniqlab olishimiz kerak. Shu bilan birgalikda sotsiologiyada integral yo’nalishlar huquq.

Sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi va boshqa sohalar rivojlanishi. Bu masalani hal qilish uchun yuqoridagi ushbu bilimlar orasida qanday umumiy munosabat bor degan savolga javob berish kerak. Mamlakatimiz tadqiqotchilari orasida turli sotsial fanlarning ob'ektiga sotsiologiyaning ob'ektini qismi sifatida qarashlar mavjuddir. Shuning uchun

Agar ob'ektga voqelikniing qismi sifatida qaralsa, predmet esa o‘sha fanning asosiy masalasi bo‘lib namoyon bo‘ladi va u faninnig nazariy va amaliy masalalarni hal qiladi, ob'ektning ma'nosini mazmunini ochib beradi.

Predmet ob'ektga aynan emas har qanday fanning predmeti faqat ob'ektiv hodisa va jarayonlarning o‘zigina bo‘lmasdan, balki uning nazariy jihatdan abstraktlashgan ifodasi bo‘lib u o’rganilayotgan ob'ektni rivojlanish va faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlarini ochib beradi va bo‘lar aynan shu fan uchungina hususiyatli hisoblanadilar. Shuning uchun fanning alohida hususiyati uning predmetiga muvofiq belgilashadi, ob'ektni esa umumiy deb qabul qilish mumkin degan fikrlar bilan kelishib bo‘lmaydi. Voqelikning alohida bir qismi bo‘lgan: mehnat, turmush, oila, tub ma'nodagi iqtisodning, psixologiyaning va sotsiologiyaning ob'ektlari emasdir.

Fanning ob'ekti bo’lib faqat hususiy qonuniyatlarga ega bo‘lgan maxsus sohalargina mavjud bo‘ladilar. Fanlarning ob'ektlari bir hil bo‘lmaydi. Yuqorida ko‘rsatilib o‘tilgan sohalar turli hil sotsial fanlarning ob'ektlaridir. Psixologiyaning ob'ekti bevosita mehnat, turmush yoki oila emas, balki hissiy emotsional olam yoki xuddi shu sohalarda kechayotgan psixik jarayonlardir. Iqtisodning ob'ekti bu moddiy farovonlik, oilaning turmush darajasi, ya'ni turmush, oila munosabatlarining iqtisodiy aspektidir. Demak fanlar o‘rtasidagi farq; nafakat predmet sohasi bo‘yicha, balki ob'ekt bo‘yicha hamdir. Sotsiologiya fanini rivojlanish jarayonida uning ob'ekti va predmeti ham o‘zgarib takomillashib borayapti.

Ob'ekt va predmet hamma vaqt bir birlari bilan uzviy bog’liq Chunki ob'ekt mohiyatini tushunish fandagi asosiy masalalarni belgilaydi. Mana shuning uchun sotsiologiya predmetini aniqlash masalasi uning ob'ektni aniqlash bilan bog‘liqdir. Sotsiologiya yangi fan sifatida o‘zining programmasini e'lon qilingan davridan boshlab hozirgi zamon darajasiga qadar shunday katta yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi kunda sotsiologiya turli sohalarni sistemalashtirilgan bilim sifatida turli xil nazariy konsepsiyalar, metodologik prinsiplar ishlab chiqish shu bilan birga muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konkret sotsiologik tadqiqot o‘tkazish imkoniyatiga ham ega bo‘lgan fandir. Sotsiologiya taraqqiyotining har bir bosqichida o‘zining ilmiy darajasini hisobga olib, jamiyat taraqqiyotida o‘z o‘rni va ahamiyatini chuqurroq o‘ylab, o’z ob'ekt va predmeti mohiyatini tushunishni takomillashtirib bermoqda.

Demak sotsiologiyada ob'ektni masalasini tushunish quyidagilardan iborat: Fanning differensiallashuv jarayoni, shu jumladan sotsiologiyaning alohida bir bilimlar sistemasi ekanligi tugallanmagan. Shuning uchun sotsiologiyaning ob'ekti va predmetiga berilgan ta'rif to‘liq, va qat'iy bo‘lmaydi. Sotsiologiya strukturasining murakkabligi bu muammoni hozirgi zamon bilimlari darajasinging turli ko‘lami, turli xil ziddiyatli konsepsiyalar, empirik tadqiqotlarni o‘ziga hosliligini nazarda tutishlik talab qiladi. Sotsiologiyaning ob'ektini va predmetini aniqlash hozirgi zamon fanining murakkab tuzilishini aks ettirish kerak.

Psixologiyaning ob'ekti va predmeti biridir, biroq; turlicha yondoshish, turli aspektda analiz qilish bilan farq qilinadi. Yuqorida aytganimiz kabi sotsiologiyada eng umumiy tadqiqot makro va mikro sotsiologiya nuqtai nazaridandir.

Siyosat sotsiologiyasi huquq sotsiologiyasi va boshqalar fanlarninng rivojlanish jarayonida o‘ziga xos ob'ekt va predmet talab qilinadi. Mana shu ma'noda sotsiolognyaning o‘ziga xos fan sifatida boshqa ijtimoiy fanlar sohasida tutgan o‘rni aniqlanadi.

Sotsiologiyaning ob'ekti va predmetini qo‘lash ilmiy-nazariy ahamiyatgagina ega bo‘lmasdan, balki bilish ahamiyatga ham egadir. Bu masalani hal qilish sotsiologiyani fan sifatidagi vazifasi maqsadi, bilimlar sistemasidagi tutgan o‘rni, jamiyatdagi ahamiyatini belgilaydi. Shuningdek sotsiologiyani o‘rganadigan ko’lami (doirasi) qaysi masalalarni hal qilish, uning funksiyalarini qanday ochib berish kerakligi, hamda sotsial masalalarni hal qilishi nimadan iborat ekanligi ham uning ob'ekt va predmetini aniqlashlik bilan bog‘liq, demak, ob'ekt va predmet masalasi sotsiologiyada asosiy nazariy masaladir. Sotsiallik — bu kooperatsiya o‘zaro hamkorlik va hissiy bog‘liqdir. Bu esa tabiiy qonunlar asosida vujudga kelgan tartiblardan iboratdir.

Turli xildagi ijtimoiy hayot uning fikricha ana shu tabiiy asosning jismoniy, aqliy, axloqiy ko‘rinishlardan iborat. Sotsial oila birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Chunki uning taraqqiyoti sotsial bosqichlarning asosini qayta tiklaydi. Sotsiologiyaning ob'ekti shu asosda tushuntiriladi va uning predmeti shunga muvofiq talqin qilinadi. Bu esa garmoniya tashkil qilish qonuniyatlari va ijtimoiy taraqqiyot evolyutsiyasidir.

Boshqacha qilib aytganda u jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalardir. O. Kontni fikricha ob'ekt va predmet qarama-qarshilikdan iboratdir. Uningcha sotsial reallikning tabiiyligi aqliy evolyutsiyaning natijasi sifatida namoyon bo’ladi, demak, ob'ektni naturalistik tushunish, predmetni sub'ektiv-idealistik talqin qilish asosida qarama-qarshilik yuz beradi. O. Kont tomonidan sotsiologiyaning ob'ekt va predmetini pozitiv-naturalistik talqin qilish asosida turli xil sotsial oqimlar paydo bo‘ladi: Sotsial darvinizm, irqiy-antropologik, bioorganik yo‘nalishlar va boshqalar shular jumlasidandir. Biroq ayrim sotsiologlar pozitivizm doirasidan chiqishga harakat qildilar.

Bulardan biri E. Dyurkgeym (fransuz sotsiologi) sotsiologiyani biologik va psixologik tomonlardan farq, qiladigan o‘ziga hos tomonini topishga harakat qiladi. «Dastavval har bir sotsial jarayonki muhim ichki sotsial tuzilishini tashkil etadigan muhitni topish kerak» deydi u. Sotsiologiya sohasida — uningcha o’ziga hos hususiyatlar bilan farq qiladigan faktlar mavjud. Bu individdan tashqarida majburiy kuchga ega bo’lgan va individ unga intiladigan fikr tarzi faoliyati va qilishdan iboratdir. Bu sotsial sifat zaruriy, umumiy sifat bo’lib u individ uchun ob'ektiv xarakterga egadir. U individuallikni yo‘qotmaydi, balki hal qiladi. Mana shu umumiy tashqi belgilar sotsiologiyaning ob'ektni tashkil etadi. Bu doktrina «kollektiv tasavvur» deb aytiladi.

Uning predmeti ham kollektiv tasavvurlarning rivojlanishi va funksiyalari asosida paydo bo‘ladigan qonunlardan iborat. Garchi Dyurkgeym sotsiologiya fanini rivojlantirishiga sezilarli ta'sir ko’rsatsada mohiyat e'tibori bilan pozitivizm chegaralaridan to’liq pozitsiyasidan chiqib ketolmadi. Chunki u kollektiv tasavvurini ob'ektiv narsa deb tabiiy fanlarga o’xshatadi. Sotsiologiyaning ob'ekta insonning turli holatdagi atvori bo’lsa, uning predmeti esa mehnat, siyosat va boshqa sohalardagi hulqatvorlarining mexanizmlarini o’rganishdir. Sotsiologiyani bunday tushunish bixeyviorizm simvolik interraksionalizmda yetakchilik qiladi. Sotsiologiyaning predmet masalasining hal qilishda Amerika klassik sotsiologigi Floran Znanetskiy alohida o’rin tutadi.

Uning U. Tomson bilan yozgan «Polsha dehqonlari Evropa va Amerikada» degan asari sotsiologiyada yangi oqim bo’lgan empirizm sotiologiyasining boshlanishidan darak berdi. Mana shuning uchun o’nta empirik maktabning vakili sifatida qaraladi. Biroq uning g‘oyalari, qarashlari bu oqim doirasidagina baholanmaydi. Sotsiologiya o’z ob'ekti doirasida soiial hayotnnng turli alohida tomoilari bilan ham shug‘ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keldi. Jumladan: huquq sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya industrial sotsiologiya va xokozolar.

Sotsiologiya bu sohalarda uz ob'ekti inson va uning siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalardagi urni va uning rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarnn hal qiladi. Sotsiologiyaning ob'ekti inson faoliyatniing turli sohalarnning integratsiyasi asosida urgansa ham boshqa fanlarga uhshamaydi. Sotsiologiya uzinnng mahsus ob'ekti asosida yakka maqening faoliyatini konkret namoyon bulishlikni empirik darajada urganishni ham o’z ichiga oladi.