Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Buyrıq tańlaqlar adamlarǵa, úy-haywanları hám basqa da janlı jániwarlarǵa qatnaslı aytıladı. Adamlarǵa dıqqatın awdarıw, qaratıw, buyırıw, shaqırıw, janlı-jániwarlardı aydaw, shaqırıw, toqtatıwǵa baylanıslı qollanılatuǵın tańlaqlarǵa buyrıq tańlaqlar delinedi. Buyrıq tańlaqlar gápte qollanılıwı boyınsha eki túrge bólinedi:

1. 
   Adamǵa qatnaslı buyrıq tańlaqlar: ha, ha-a, háy, hey, qaraǵım, shıraǵım, posh, tss, marsh, allo t.b. Bul qollanılıw mánisi jaǵınan qaratpa, buyrıq mánilerdi bildiredi. Mısalı: Ha, aman-esen jırseń be, inim, úy-ishiń aman ba? Qaraǵım, sen turıp tur, men házir kelemen. Posh, posh. Jol ber, shıǵıń bir shetke.
   
2. 
   Úy haywanları hám basqada janlı janiwralarǵa qatnaslı buyrıq tańlaqlar: háwkem-háwkem, máh-máh, dige-dige, gúr-gúr, piya-piya, shek, haytkish, tur-r, shók-shók, úsh, qurray-qurray, hıq, shuw, sháwip-sháwip, pish, jit, kúshke-kúshke, tót, tóte-tóte, hál-hál, hál-ǵaq, shay, sherim-sherim, jarıqlıq, jániwra-ay t.b. Bul tańlaqlar aydaw, shaqırıw, toqtatıw, marapat beriw, ayaw, ǵarǵaw mánilerin bildiredi. Mısalı: Bir kúni xojayın qurı shelekti dańǵırlatıp atlarǵa máh-máh dep jaqınlay berdi. Shuw, Gúlsarı, alǵa. Tur-r, Gúlsarı qayaqqa asıǵıp baratırsań! – dep dizgindi tartatuǵın edi. Jarıqlıq, kólik degenge ne jetsin, mútáj waqtında isińe jaraydı.
   

3. 
   Turmıs-salt tańlaqlar. Turmıs-saltqa baylanıslı sálemlesiw, xoshlasıw, xoshametlew, qutlıqlaw, alǵıs aytıw, juwap qaytarıw, kewil aytıw t.b. mánilerde qollanılatuǵın tańlaqlarǵa turmıs-salt tańlaqları delinedi. Bul tańlaqlar toparına assalawma-áleykum, wáleykum assalam, sálem, qutlıqlayman, xosh, xosh bol, lábbay, keshirersiz, ápiw etiń, márhamat, raxmet, harma, barbol, qayırlı kesh, qırmanǵa bereket, ırza bol, kesewiń aǵarsın t.b. sózleri kiredi. Turmıs-salt tańlaqları kóbinese dialog gáplerde keń qollanıladı.
   

Tańlaqlardıń intonaciyası, gáptegi xızmeti hám irkilis belgisi
Tańlaqlar tekst hám gáp ishinde hártúrli intonaciyalıq ózgeshelikerge iye boladı. Tańlaqlardıń intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray, onıń sintaksislik xızmeti hám irkilis belgileri anıqlanadı:

1. 
   Eger tańlaqlar óz aldına gáplik intonaciya menen aytılsa, tańlaq sóz gáp xızmetin atqaradı. Bunday jaǵadyda aytılıw intonaciyasına qaray noqat, úndew belgileri qoyıladı.
   

1. 
   Sóz-gáp xızmetinde kelgen tańlaqlar kóterińki aytılsa, keynine úndew belgisi qoyıladı: Mısalı: 1.Bárekella! júdá jaqsı. 2.Qoy-á! Qashan keldi?
   
2. 
   Sóz-gáp xızmetinde kelgen tańlaqlar páseń intonaciya menen aytılsa, tańlaqlardan keyin noqat qoyıladı. Mısal: - Qáleseń kuzovqa otır, aparıp taslayman. –Raxmet. Atım bar. 2.Yapırmay. Mınaw oqıwǵa kelip burınǵıdan da sulıwlanıp ketipti.
   

2. 
   Tańlaqlar gáp ishinde kiris aǵza xızmetinde jay intonaciya menen aytıladı. Kiris aǵza xızmetinde kelgen tańlaqlar gáptiń basında kelse – keyninen, ortasında kelse – eki jaǵınan, aqırında kelse – aldınan útir qoyıladı. Mısalı: 1.Bárekella, azamat jigitler, maǵan etken bul húrmetińiz altınnan da artıq. 2.Mınaw hárreǵoy, háy, zańǵar. 3.Bul ne kórgensizlik, toba.
   
3. 
   Geyde tańlaqlar jeke-siyrek atlıqlasıp kelip grammatikalıq gáp aǵzalarınıń xızmetinde atqaradı. Bizler jaqınlaǵan sayın way-waylar, bay-baylar anıq esitildi (baslawısh). Ilay atıp atırǵanlarǵa bárekellasın jetkerip tur (tolıqlawısh). Erpolat astındaǵı qara narǵa shók-shók dep buydasın eki ret qaqtı. (pısıqlawısh).
   
4. 
   Juplasıp kelgen tańlaqlar defis arqalı jazıladı: Wax-wax, qolıma tiymeń. Wax-áy! Ózim bolǵanda ma!