Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Ráwishtiń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı
Leksika-semantikalıq usıl menen ráwishke, kóbinese ayrım atlıqlar, barıs, shıǵıs, orın jalǵawlı atawıshlar hám hal feyiller ótedi.
a) orın sepligindegi waqıtlıq mánidegi atlıqlar ráwishke ótedi: jılda, kúnde, qısta, túnde, gúzde, báhárde, sáhárde, keshte, gewgimde, namazlıgerde, túste, sáskede, azanda, demde t.b
b) ald, art, ast, úst, ish, sırt t.b atawsıhlardan hárket ornın bildiretuǵın ráwishler jasaladı: alǵa, alda, aldan, aldında, artta, artqa, arttan, artına, artında, ústinde, ústine, ishke, ishten, ishine, ishinde, sırtqa, sırtında, sırtınan, sırtına t.b
g) bas sózi de seplik jalǵawlı turıp ráwish jasaydı: bastan, basta Mısalı: Jumıstı bastan baslaw kerek. Ol tuwralı men sizge basta aytqanman.
d) ol, bul, sol, usı almasıqları barıs, shıǵıs, orın sepliklerinde kelip ráwsihke ótedi: onda, bunda, bunnan, sonda, sonnan, usında, usınnan t.b
e) barıs, shıǵıs, orın seplilerindegi atlıq, kelbetlik, sanlıqlar da ráwishke ótedi: yadqa, yadtan, haǵınan, shalqasına, shalqasınan, zorǵa, zordan, eriksizden, ilajsızdan, birden, hákisine, terisine, ońına t.b
Esletpe: Mektep sabaqlıǵında leksika-semantikalıq usılda jasalǵan dórendi ráwishlerge kirgizilmegen.


Ráwishlerdiń stillik qollanılıwı
Ráwishler tiykarınan is-háreket hám belginiń belgisin bildiretuǵın sóz shaqabı. Al, belginiń belgisin bildirip kelgende tiykarǵı mánini salıstırıp yamasa kúsheytip kórsetedi, tiykarǵı mánige tásirlilik, kórkemlilik tús beredi. Bunday stillik ózgesheliklerdiń beriliwinde sinonim hám antonim ráwishler stillik qural retinde qollanıladı.
Sırtqı kórinisi hár túrli mánileri jaqın ráwsihlerge sinonim ráwishler delinedi. Mısalı: házir, jańa: hesh waq, hesh waqıt, hesh waqıtta: hár waq, hár waqıt, hár waqıtta: bárhama, bárhá, barqulla, udayı, udayına: júdá, kútá, oǵrı, oǵada: tez, jıldam, shaqqan, shápik, shalt:
Ráwishtiń sinonimlik qatarları tildiń kórkemligin, ıqshamlılıǵın arttırıwda úlken áhmiyetke iye. Sebebi sóylewshi óz pikirin tásirli, kórkem etip bildiriwde bir pútin sintaksislik tekstte yamasa qatar kelgen gáplerde bir sózdi qayatalay bermey, sol sózge jaqın mániles ekinshi bir sózdi qollanadı. Mısalı: Ol shaqqan-shaqqan júrdi degen gáptegi shaqqan-shaqqan sózin teksttiń sońǵı gáplerinde qaytalamay soǵan mániles ekinshi bir sinonimlik qatarlardı qollanıwǵa boladı. tez-tez júrdi, jıldam-jıldam júrdi, shalt-shalt júrdi.
Sinonim ráwishlerdi barlıq jaǵdayda biriniń ornına birin almastırıp qollana beriwge bolmaydı. Mısalı: Ósimliklerdiń bul túri Ústirtte júdá (kútá) keń tarqalǵan dep aytıwǵa boladı da al, eń keń (dım keń) dep aytıw dáslepkisine qaraǵanda stillik jaqtan uyqasımlı bolmaydı. Sonlıqtan sinonim ráwishlerdi qollanıwda teksttiń mazmunına qarap, sheberlik penen paydalanıw kerek.Ol tez-tez sóyledi degen gáptegi tez-tez sóziniń ornına jıldam-jıldam ráwishin qollanǵanda stillik jaqtan úylesimli bolmaydı. Sebebi jıldam-jıldam ráwishi sóylewge emes, háreketke qatnaslı boladı.
Mánileri qarama-qarsı ráwishlerge antonim ráwishler dep ataladı. Mısalı: joqarı-tómen, erte-kesh, arman-berman, uzaq-jaqın, uzaqlaw-jaqınlaw, az-kóp, tez-áste, azlap-kóplep, azlaw-kóplew, kúndiz-túnde, alda-artta t.b
Ráwishlerdiń hámme túri antonimlik mánide qollanıla bermeydi. Is-hárekettiń waqıt, orın, sın, muǵdar-dárejesin bildiretuǵın ráwishler antonimlik mánide qollanıladı. Mısalı: búgin-erteń (waqıt) joqarı-tómen, alǵa-artqa, biyikte-páste (orın) tez-áste, jıldam-aqırın (sın) az-kóp, uzaq-jaqın (muǵdar) t.b
Mánileri qarama-qarsı bolǵan erteli-kesh, azlı-kópli, arman-berman, ari-beri, anda-mında, ersili-qarsılı, azanlı-kesh, búgin-erteń t.b juplasıp qoyılǵan ráwishler antonimlik qatardı dúze almaydı. Onday ráwishler antonimlik mánidegi jup ráwishler boladı.